ირანის ეკონომიკა
ირანის ეკონომიკა შერეული ეკონომიკაა. მსყიდველობითი უნარის პარიტეტის მიხედვით იგი მსოფლიოს მასშტაბით 23-ე ადგილზეა. ირანის ეკონომიკის თითქმის 60% გეგმიური ეკონომიკაა.[1] ეკონომიკის წამყვანი დარგები ნავთობისა და ბუნებრივი აირის წარმოებაა, თუმცა თეირანის საფონდო ბირჟაზე 40-ზე მეტი ინდუსტრიაა პირდაპირ ჩართული. ბოლო წლებში თეირანის საფონდო ბირჟა ერთ-ერთი საუკეთესო ბირჟა იყო მსოფლიოს მასშტაბით.[2] ირანი მსოფლიოში დადასტურებული ნავთობის რეზერვები 10%-ს და ბუნებრივი აირის რეზერვების 15%-ს ფლობს, რის გამოც „ენერგიის სუპერძალადაა“ მიჩნეული.[3][4] [5][6][7]
ირანის ეკონომიკის უნიკალური დამახასიათებელი ნიშანია დიდი რელიგიური ფონდების არსებობა, რომელთაც ბონიადებს უწოდებენ. მათი საერთო ბიუჯეტი ცენტრალური სამთავრობო დანახარჯების 30%-ს უტოლდება.[8]
ირანის მთლიანი შიდა პროდუქტი შემცირდა 2018 და 2019 წლებში. 2018 წლის შუა ხანებში აშშ-ის მიერ ხელახლა შემოღებული სანქციებისა[9] და 2020 წლის თებერვალში დაწყებული Covid-19-ის პანდემიის გამო დაწესებული შეზღუდვების გამო უმუშევრობის დონე[9] და ინფლაციის მაჩვენებელი[10][9] გაიზარდა, მოიშალა „ქრონიკულად სუსტი და არაკაპიტალიზირებული“ საბანკო სისტემა[9][11] და „ანემიური“ კერძო სექტორი.[9] ირანის ვალუტის (ირანული რიალი) მსყიდველუნარიანობა შემცირდა. ირანს „ეკონომიკური თავისუფლებისა“ და „ბიზნესის მარტივად კეთების“ შედარებით დაბალი მაჩვენებელი აქვს.
ისტორია
თანამედროვე სოფლის მეურნეობა ირანში 1850-იანი წლებიდან ვითარდება, როდესაც ამირ ქაბირმა ტრადიციულ სასოფლო-სამეურნეო სისტემაში რიგი რეფორმები გაატარა. ცვლილებებს შორის იყო იმპორტირებული მოდიფიცირებული სათესი მარცვლები და ურთიერთთანამშრომლობის შესახებ შეთანხმებების დადება სხვა ქვეყნებთან. 1898 წელს რუსეთის ცარისტული მთავრობის მიერ ლაზარ პოლიაკოვის Bank Esterqrazi ამოქმედდა, რომელიც 1920 წლის კონტრაქტის საფუძველზე ირანის მთავრობას გადაეცა.[12] ბანკმა საქმიანობა ახალი სახელით, ირანის ბანკი, განაგრძო 1933 წლამდე, რის შემდეგაც ახლად დაფუძნებულ Keshvarzi Bank-ს შეუერთდა.[12][13]
სპარსეთის საიმპერიო ბანკი 1885 წელს დაარსდა, რომელსაც ოფისები სპარსეთის სხვადასხვა ქალაქში ჰქონდა განთავსებული.[12] რეზა-შაჰ ფეჰლევის დროს ქვეყნის ინფრასტრუქტურა გაუმჯობესდა, საგანმანათლებლო და სასამართლო სისტემის რეფორმები გატარდა, უცხოელთა გავლენის წინააღმდეგ კამპანია გატარდა და თანამედროვე მრეწველობა განვითარდა. ამ დროიდან ირანში სოციალური ცვლილებები და ეკონომიკური განვითარება დაიწყო და შედარებით ეკკონომიკური სტაბილურობაც დამყარდა.[13]
1941 წელს რეზა-შაჰ ფეჰლევი მისმა ვაჟმა შეცვალა. II მსოფლიო ომის დროს და მომდევნო წლებში ირანის ეკონომიკაში ფუნდამენტური ცვლილებები არ მომხდარა. 1954-1960 წლებში ნავთობიდან შემოსავლების სწრაფი ზრდისა და საგარეო მხარდაჭერის შედეგად ქვეყანაში ინვესტიციების მასშტაბები გაიზარდა და ეკონომიკაც სწრაფად გაიზარდა, განსაკუთრებით სამთავრობო სექტორში. მალე ინფლაციის დონე გაიზარდა, ეროვნული ვალუტის, რიალის მსყიდველუნარიანობა შემცირდა და საგარეო ვაჭრობის დეფიციტი დაიწყო. 1961 წლისთვის ამ პრობლემებთან გამკლავებისთვის განხორციელებული ეკონომიკური პოლიტიკის შედეგად ნომინალური ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებელი და ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავალი შემცირდა.[13]
1979 წლამდე ირანი სწრაფად ვითარდებოდა. 1970-იან წლებში ტრადიციულად სასოფლო-სამეურნეო ირანში ინდუსტრიალიზაციისა და მოდერნიზაციის მნიშვნელოვანი პროცესი დაიწყო.[14][15] ეკონომიკის ზრდა მნიშვნელოვნად შემცირდა კაპიტალის გადინების გამო, რომელმაც 1978 წელს, რევოლუციამდე 30-40 მლრდ აშშ დოლარი შეადგინა.[16]
- ირანის ოსტანები მთლიანი შიდა პროდუქტის წილის მიხედვით (2014)
- ირანის მთავრობის სოციოეკონომიკური ხარჯები (2004)
- ერთ სულ მოსახლეზე მშპ-ის დინამიკა ირანში (1820–2018)
- ეკონომიკის სექტორები (2002)
- ინფლაციის დონის დინამიკა (1980–2010)
- ბაზრის ლიკვიდურობა (2012)
- სამომხმარებლო ფასების ინდექსი, „ფართო ფული“ და უცხოური გაცვლითი რეზერვები (2000–2011)
- ამერიკული დოლარი/ირანული რიალის გაცვლითი კურსი (2003–2014)
- თეირანის საფონდო ბირჟა, დოუ-ჯონსის სამრეწველო ინდექსი და ნავთობის ფასები] (2000–2009)
- ნავთობის წარმოება და მოხმარება (1977–2010)
- ნავთობისა და ბუნებრივი აირის წარმოება (1970–2030 (მიახლ.))
სტატისტიკა
მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის გლობალური კონკურენტუნარიანობის 2018 წლის ანგარიშის მიხედვით, ირანს მსოფლიოს 140 სახელმწიფოს შორის 89-ე ადგილი ეკავა, ხოლო 2019 წლის ანგარიშის მიხედვით მსოფლიოს 141 სახელმწიფოს შორის 99-ე ადგილი უკავია. მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის 2019 წლის მონაცემებით, ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტი ერთ სულ მოსახლეზე 5 491.4 ამერიკულ დოლარს შეადგენს. ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტი მსოფლიოს მშპ-ის 1.19%-ია. ათწლიანი საშუალო წლიური მშპ-ის ზრდის მაჩვენებელი 1.3%-ს უდრის. უმუშევრობის დონე 12%-ია, გლობალური გენდერული სხვაობის ინდექსი - 0.6, ხოლო განახლებადი ენერგიის მოხმარების წილი 0.9%-ია. ჯინის კოეფიციენტი 40-ის ტოლია.
ინსტიტუტების მაჩვენებლებით ირანი 120-ე ადგილზეა: უსაფრთხოების დონით ქვეყანას 82-ე ადგილი უკავია, სოციალური კაპიტალის დონით ― 56-ე, ჩეკებისა და ბალანსების დონით ― 138-ე, საჯარო სექტორის საქმიანობით ― 124-ე, გამჭვირვალობით ― 116-ე, საკუთრების უფლებებით ― 115-ე, კორპორატიული მმართველობით ― 137-ე, მთავრობის სამომავლო ორიენტაციით ― 87-ე.
ინფრასტრუქტურის მაჩვენებლებით ირანი მსოფლიოს 141 სახელმწიფოს შორის მე-80 ადგილი უკავია: სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის მიხედვით ― 82-ე, ხოლო კომუნალური ინსფრასტრუქტურით ― 76-ე. საინფორმაციო და საკომუნიკაციო ტექნოლოგიების ათვისების მიხედვით ირანი 84-ე ადგილზეა. ქვეყანა მაკროეკონომიკურად არასტაბილურია, 134-ე ადგილზეა: ინფლაციის დონე 20.4%-ია, ხოლო ვალების დინამიკის ინდექსი 50-ს უტოლდება.
სასაქონლო ბაზრის მიხედვით ირანი 133-ე ადგილზეა: შიდა კონკურენციით 119-ე ადგილს იკავებს, ხოლო ვაჭრობის ღიაობით ― 139-ს; შრომის ბაზრის მიხედვით ― 140-ე ადგილზე: მოქნილობის ინდექსით 135-ე ადგილს იკავებს, ხოლო მერიტოკრატიისა და ინიციატივების მხარდაჭერით ― 139-ს.
ირანში ცუდადაა განვითარებული საფინანსო სისტემა (123-ე ადგილი): სიღრმით 88-ე, ხოლო სტაბილურობით 137-ე ადგილზეა. ბაზრის ზომით ქვეყანა 21-ე ადგილს იკავებს. ირანში ცუდადაა განვითარებული ბიზნესის დინამიკის მაჩვენებლები (132-ე ადგილი): ადმინისტრაციული მოთხოვნილებებით 127-ე ადგილს იკავებს, ხოლო სამეწარმეო კულტურით ― 131-ს.[17]
იხილეთ აგრეთვე
ბიბლიოგრაფია
- ენციკლოპედია ირანიკა
- სტატიები
- წიგნები
- სამთავრობო წყაროები
- სტატიები
რესურსები ინტერნეტში
- ზოგადი
- BBC – Iran in Maps (Population, land and infrastructure)
- DMOZ დაარქივებული April 15, 2014, საიტზე Wayback Machine. – Business and Economy of Iran (Open Directory)
- Financial Tribune – Iran's economic and business newspaper (in English)
- Pars Times – Iran Business Resources (Comprehensive list of resources on the Internet relating to Iran and its economy)
- სამთავრობო
- Ministry of Economic Affairs and Finance Of Iran დაარქივებული December 3, 2010, საიტზე Wayback Machine. – Official Website
- Ministry of Industry, Mine & Trade of Iran დაარქივებული December 17, 2020, საიტზე Wayback Machine. – Official Website
- Central Bank of Iran დაარქივებული 2020-07-09 საიტზე Wayback Machine. – Detailed statistics about Iran's economy and sectors, including national accounts and annual reviews
- High Council of Iran Free Trade-Industrial Zone დაარქივებული February 9, 2012, საიტზე Wayback Machine. – Official site with information on Iran's Free Trade Zones
- Organization For Investment, Economic and Technical Assistance of Iran დაარქივებული June 20, 2020, საიტზე Wayback Machine. – Government "one-stop institution" for foreign direct investment in Iran (Including information on labor laws, taxation and customs)
- Trade Promotion Organization of Iran დაარქივებული September 17, 2016, საიტზე Wayback Machine. – Many useful information about trade, FDI, economic reports, customs, laws, statistics, links and opportunities for investors in Iran (Affiliated to Iran's Ministry of Commerce)
- Austrade დაარქივებული 2016-10-02 საიტზე Wayback Machine. – Iran Profile (Many practical information and sector specific reports, with useful websites and resources. Login required for sector reports)
- U.K. Department for International Trade – Doing business in Iran (Trade and export guide)
- U.S. Central Intelligence Agency: Iran's entry – The World Factbook
- U.S. Department of Energy: Iran's entry – Oil, gas, electricity, data, profile, analysis and resources
- სტატიები და სტატისტიკა
- American Enterprise Institute – Global Investment in Iran (Indicative list of major international companies investing in Iran broken down by their nationality, sector of activity and amount invested)
- Business Monitor International დაარქივებული 2015-02-22 საიტზე Wayback Machine. – Iran Business Forecast Report (Login required for sector reports)
- Business Year – Iran (VIP interviews, economic data, sector reports, investment opportunities)
- Economist Intelligence Unit: Iran's entry – Forecast, factsheet, regulation, economic data & structure (Login required for some reports)
- International Monetary Fund – Analysis, reports and recommendations for Iran
- Statistical Center of Iran – Statistics by topic, database and metadata
- Turquoise Partners – Iran Investment Monthly (Reports on the Tehran Stock Exchange and Iran's economy)
- World Bank – Social and economic indicators for Iran