यवतमाळमण्डलम्

यवतमाळमण्डलस्य विस्तारः १३,५८४ चतुरस्रकिलोमीटर-मित:। अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि चन्द्रपुरमण्डलं, पश्चिमदिशि परभणीमण्डलम्, अकोलामण्डलं च, उत्तरदिशि वर्धामण्डलम्, अमरावतीमण्डलं च, दक्षिणदिशि आन्ध्रप्रदेशराज्यं, नान्देडमण्डलं च अस्ति । अस्मिन् मण्डले २५७६ मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अत्र वर्धा, वैनगङ्गा, पैनगङ्गा च प्रमुखनद्यः सन्ति ।

२०११ जनगणनानुगुणं यवतमाळमण्डलस्य जनसङ्ख्या २७,७२,३४८ अस्ति । अस्मिन् १४,१९,९६५ पुरुषाः, १३,५२,३८३ महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २०४ जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २०४ जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः १२.७८% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः १०००-९५२ अस्ति । अत्र साक्षरता ८२.८२% अस्ति ।

यवनालः, कार्पासः, कलायः, तण्डुलः, गोधूमः, चणकः, इक्षुः, कदलीफलं, नारङ्गफलं, द्राक्षाफलम् इत्यादीनि अस्य मण्डलस्य प्रमुखसस्योत्पादनानि । कार्पासः, वस्त्रं, 'नायलोन' (Nylon), कर्करं (limestone) इत्येतेषां विदेशविक्रयणं भवति । एतेषां निर्माणाय, विक्रयणाय च उद्यमाः प्रचलन्ति ।

मण्डलपरिसरोऽयं 'बेरार'प्रान्तस्य भागः आसीत् । शुङ्ग-मौर्य-चालुक्य-वाकाटक-राष्ट्रकूट-देवगिरियादव-मराठाराजानाम् आधिपत्यमासीत् । अनन्तरm आङ्ग्लाधिपत्ये आसीत् एषः परिसरः । निजामशासकस्य अपि आधिपत्यमासीत् अत्र । १९५६ तमवर्षपर्यन्तम् परिसरोऽयं मध्यप्रदेशराज्ये समाविष्टः आसीत् । १९५६ तमे वर्षे भाषानुसारेण प्रान्तनिर्मितिः जाता तदा मुम्बईप्रान्ते समाविष्टः कृतः ।

अस्मिन् मण्डले षोडश-उपमण्डलानि सन्ति । तानि-

• यवतमाळ
• आर्णी
• कळम्ब
• बाभूळगाव
• दारव्हा
• दिग्रस
• नेर
• पुसद
• उमरखेड
• महागाव
• केळापूर
• राळेगाव
• घाटञ्जी
• वाणी
• मारेगाव
• झरी जामणी

मण्डलेऽस्मिन् 'माळी', 'लमाणी', 'आन्ध', 'गोण्ड', 'प्रधान', 'कोलाम' इत्येताः जनजातयः निवसन्ति । तेषां परम्परासु अपि इदानीं नगरसम्पर्केण परिवर्तनं दृश्यते । मण्डलेऽस्मिन् प्रमुखतया मराठीभाषा व्यवहारे प्रचलिता । तया सह गोण्डीभाषा, कोलम, उर्दू, तेलुगु, हिन्दी इत्येताः भाषाः प्रचलन्ति ।

अस्मिन् मण्डले बहूनि प्रसिद्धानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तानि -

1. घण्टीबाबा 'जत्रा'- मेला
2. रङ्गनाथस्वामि-मेला
3. कळम्ब इत्यत्र चिन्तामणिगणपतिमन्दिरम्
4. रङ्गनाथमन्दिरम्
5. सहस्रकुण्ड-जलप्रपातः
6. चौसलेश्वर-मन्दिरम्

• Yavatmal मण्डलस्य शासकीय सङ्केतस्थलम्
• मराठी-विश्वकोश: