චෑඩ්
චෑඩ් (
i/tʃæd/ chad),[lower-alpha 1] නිල වශයෙන් චෑඩ් ජනරජය, උතුරු සහ මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ සන්ධිස්ථානයක පිහිටි ගොඩබිම් වලින් වටවූ රටකි. එහි මායිම් වන්නේ උතුරින් ලිබියාව, නැගෙනහිරින් සුඩානය, දකුණින් මධ්‍යම අප්‍රිකානු ජනරජය, නිරිත දෙසින් කැමරූන්, නිරිත දෙසින් නයිජීරියාව (චෑඩ් විලේ) සහ බටහිරින් නයිජර් ය. චෑඩ් හි මිලියන 16 ක ජනගහනයක් සිටින අතර ඉන් මිලියන 1.6 ක් ජීවත් වන්නේ අගනුවර සහ විශාලතම නගරය වන එන්'ජමේනා හි ය.
චෑඩ් ජනරජය | |
|---|---|
 Flag  රාජ්ය ලාංඡනය | |
| උද්යෝග පාඨය: | |
ජාතික ගීය:
| |
.svg) | |
| අගනුවර සහ විශාලතම නගරය | එන්'ජමේනා 12°06′N 16°02′E / 12.100°N 16.033°E |
| නිල භාෂා(ව) |
|
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2009 සංඝණය[1]) |
|
| ආගම (2020)[2] |
|
| ජාති නාම(ය) | චැඩියන් |
| රජය | ඒකීය, ජනරජය, පාරම්පරික ආඥාදායකත්වය යටතේ, හමුදා ආඥාදායකත්වය[3] |
• ජනාධිපති | මහමත් ඩේබි |
• අගමැති | සාලේ කෙබ්සාබෝ |
• උප ජනාධිපති | ජිමඩෝම් ටිරයිනා |
| ව්‍යවස්ථාදායකය | ජාතික සංක්‍රාන්ති සභාව[4] |
| ප්‍රංශය වෙතින් නිදහස | |
• ප්‍රංශ චෑඩ් ජනපදය පිහිටුවීම | 1900 සැප්තැම්බර් 5 |
• ස්වයං පාලනයක් ලබා දීම | 1958 නොවැම්බර් 28 |
• ස්වෛරී රාජ්ය | 1960 අගෝස්තු 11 |
| වර්ග ප්‍රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 1,284,000 km2 (496,000 sq mi)[5] (20 වෙනි) |
• ජලය (%) | 1.9 |
| ජනගහණය | |
• 2023 ඇස්තමේන්තුව | 18,523,165[6] (66 වෙනි) |
• ජන ඝණත්වය | 8.6/km2 (22.3/sq mi) |
| දදේනි (ක්‍රශසා) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ |  ඇ.ඩො. බිලියන 32.062[7] (147 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 1,789[7] (179 වෙනි) |
| දදේනි (නාමික) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඇ.ඩො. බිලියන 13.523[7] (145 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 755[7] (183 වෙනි) |
| ගිනි (2018) | 37.5[8] මධ්‍යම |
| මාසද (2021) | 0.394[9] පහළ · 190 වෙනි |
| ව්‍යවහාර මුදල | මධ්‍යම අප්‍රිකානු CFA ෆ්‍රෑන්ක් (XAF) |
| වේලා කලාපය | UTC+1 (WAT) |
| රිය ධාවන මං තීරුව | දකුණ |
| ඇමතුම් කේතය | +235 |
| අන්තර්ජාල TLD | .td |
චෑඩ් කලාප කිහිපයක් ඇත: උතුරේ කාන්තාර කලාපයක්, මධ්‍යයේ ශුෂ්ක සහේලියානු තීරයක් සහ දකුණේ වඩාත් සාරවත් සුඩානියානු සැවානා කලාපයක්. රට නම් කර ඇති චෑඩ් විල අප්‍රිකාවේ දෙවන විශාලතම තෙත්බිම වේ. චෑඩ් හි නිල භාෂා අරාබි සහ ප්‍රංශ වේ.[10] එය විවිධ ජනවාර්ගික සහ භාෂාමය කණ්ඩායම් 200 කට අධික සංඛ්‍යාවකට නිවහනකි. ඉස්ලාම් (55.1%) සහ ක්‍රිස්තියානි ධර්මය (41.1%) චෑඩ් ප්‍රධාන ආගම් වේ.[2][11]
ක්‍රිස්තු පූර්ව 7 වැනි සහස්‍රයේ ආරම්භයේ දී මානව ජනගහනය විශාල වශයෙන් චැඩියන් ද්‍රෝණියට සංක්‍රමණය විය. ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1 වැනි සහස්‍රයේ අවසානය වන විට, චෑඩ් සහේලියන් තීරුවේ රාජ්‍යයන් සහ අධිරාජ්‍යයන් මාලාවක් නැඟී වැටී ඇති අතර, ඒ සෑම එකක්ම කලාපය හරහා ගමන් කළ ට්‍රාන්ස්-සහාරා වෙළඳ මාර්ග පාලනය කිරීම කෙරෙහි අවධානය යොමු කළේය. ප්‍රංශය 1920 වන විට එම ප්‍රදේශය යටත් කර ගෙන එය ප්‍රංශ සමක අප්‍රිකාවේ කොටසක් ලෙස සංස්ථාගත කළේය. 1960 දී ප්‍රංශුවා ටොම්බල්බේගේ නායකත්වය යටතේ චෑඩ් නිදහස ලබා ගත්තේය. මුස්ලිම් උතුරේ ඔහුගේ ප්‍රතිපත්ති කෙරෙහි ඇති වූ අමනාපය 1965 දී දිගුකාලීන සිවිල් යුද්ධයක් පුපුරා යාමෙන් අවසන් විය. 1979 දී කැරලිකරුවන් අගනුවර යටත් කර ගෙන දකුණේ ආධිපත්‍යය අවසන් කළහ. පසුව හිස්සේන් හබ්රේ ඔහුගේ ප්‍රතිවාදීන් පරාජය කරන තෙක් කැරලිකාර අණ දෙන නිලධාරීන් එකිනෙකා අතර සටන් කළහ. 1978 දී ප්‍රංශ මිලිටරි මැදිහත්වීමකින් (එපර්වියර් මෙහෙයුම) නතර වූ ලිබියානු ආක්‍රමණයෙන් 1978 දී චාඩියානු-ලිබියානු ගැටුම පුපුරා ගියේය. ඔහුගේ ජෙනරාල් ඉඩ්රිස් ඩේබි විසින් 1990 දී හිස්සේන් හබ්රේ බලයෙන් පහ කරන ලදී. ප්‍රංශ සහාය ඇතිව, චෑඩ් ජාතික හමුදාවේ නවීකරණයක් 1991 දී ආරම්භ කරන ලදී. 2003 සිට, සුඩානයේ ඩාර්ෆූර් අර්බුදය දේශසීමා හරහා පැතිර ගොස් ජාතිය අස්ථාවර කළේය. දැනටමත් දුප්පත්, ජාතිය සහ ජනතාව නැගෙනහිර චෑඩ් හි කඳවුරුවල සහ ඒ අවට ජීවත් වන ලක්ෂ සංඛ්‍යාත සුඩාන සරණාගතයින්ට නවාතැන් ගැනීමට අරගල කළහ.
බොහෝ දේශපාලන පක්ෂ චෑඩ් හි ව්‍යවස්ථාදායකය වන ජාතික සභාවට සහභාගී වූ අතර, එහි පාලනය ඒකාධිපති ලෙස විස්තර කරන ලද ඉඩ්රිස් ඩෙබිගේ ජනාධිපති ධුර කාලය තුළ දේශප්‍රේමී ගැලවීමේ ව්‍යාපාරය අතට තදින්ම බලය පැවරුණි.[12][13][14] 2021 අප්‍රේල් මාසයේදී FACT කැරලිකරුවන් විසින් ජනාධිපති ඩෙබි මරා දැමීමෙන් පසු, ඔහුගේ පුත් මහමත් ඩේබිගේ නායකත්වයෙන් යුත් සංක්‍රාන්ති හමුදා කවුන්සිලය රජයේ පාලනය භාරගෙන සභාව විසුරුවා හැරියේය.[15] චෑඩ් දේශපාලන ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ පුනරාවර්තන කුමන්ත්‍රණ වලින් පීඩා විඳිති.
චෑඩ් මානව සංවර්ධන දර්ශකයේ 2 වන පහළම ස්ථානයට පත්ව ඇති අතර, 2021 දී 0.394 අගයක් සහිතව 190 වන ස්ථානයට පත්ව ඇති අතර, ලෝකයේ දුප්පත්ම සහ දූෂිතම රටවලින් එකක් වීමේ ප්‍රතිඵලවලට මුහුණ දෙන අවම සංවර්ධිත රටකි. එහි වැසියන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් යැපුම් ගොවීන් සහ ගොවීන් ලෙස දරිද්‍රතාවයේ ජීවත් වෙති. 2003 සිට බොරතෙල් සාම්ප්‍රදායික කපු කර්මාන්තය අභිබවා යමින් රටේ ප්‍රධාන අපනයන ඉපැයීමේ ප්‍රභවය බවට පත්ව ඇත. අත්තනෝමතික ලෙස සිරගත කිරීම, නීති විරෝධී ඝාතන සහ ආරක්ෂක හමුදා සහ සන්නද්ධ මිලීෂියා යන දෙඅංශයෙන්ම සිවිල් නිදහස සීමා කිරීම වැනි නිරන්තර අපයෝජනයන් සමඟ චෑඩ් හි දුර්වල මානව හිමිකම් වාර්තාවක් ඇත.
ඉතිහාසය
මුල් ඉතිහාසය
ක්‍රිස්තු පූර්ව 7 වැනි සහස්‍රයේ දී, චැඩියන් ප්‍රදේශයේ උතුරු අර්ධයේ පාරිසරික තත්ත්වයන් මානව ජනාවාසවලට අනුග්‍රහය දැක්වූ අතර එහි ජනගහනය සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි විය. වඩාත්ම වැදගත් අප්‍රිකානු පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථාන සමහරක් චෑඩ් හි දක්නට ලැබේ, ප්‍රධාන වශයෙන් බෝර්කූ-එන්නෙඩි-ටිබෙස්ටි කලාපයේ; සමහරක් ක්‍රි.පූ. 2000 ට පෙර කාලයක ඒවා වේ.[16][17]
වසර 2,000 කට වැඩි කාලයක් චාඩියන් ද්‍රෝණියේ කෘෂිකාර්මික මිනිසුන් වාසය කර ඇත. කලාපය ශිෂ්ටාචාරයේ සන්ධිස්ථානයක් බවට පත් විය. කෞතුක වස්තු සහ වාචික ඉතිහාස වලින් දන්නා ජනප්‍රවාදගත සාඕ මින් පැරණිම වේ. ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1 වැනි සහස්‍රයේ අවසානය වන විට චෑඩ් සහේලියන් තීරුවේ වර්ධනය වූ අධිරාජ්‍යයන්ගේ පළමු සහ දීර්ඝතම අධිරාජ්‍යය වූ කනෙම් අධිරාජ්‍යයට සාඕ වැටුණි.[18][19] 16 වන සහ 17 වන ශතවර්ෂ වලදී කලාපයේ තවත් රාජ්‍යයන් දෙකක්, බගිර්මි සුල්තාන් රාජ්‍යය සහ වඩයි අධිරාජ්‍යය බිහි විය. කනෙම් සහ එහි අනුප්‍රාප්තිකයන්ගේ බලය පදනම් වූයේ කලාපය හරහා ගමන් කළ ට්‍රාන්ස් සහරා වෙළඳ මාර්ග පාලනය කිරීම මතය.[17] මෙම රාජ්‍යයන්, අඩුම තරමින් නිහඬව මුස්ලිමුන්, වහලුන් සඳහා වැටලීම් කිරීම හැර කිසිවිටෙකත් දකුණු තණබිම් වෙත තම පාලනය ව්‍යාප්ත කළේ නැත.[20] කනෙම්හි ජනගහනයෙන් තුනෙන් එකක් පමණ වහලුන් විය.[21]
ප්‍රංශ යටත් විජිත සමය (1900-1960)
ප්‍රංශ යටත් විජිත ව්‍යාප්තිය 1900 දී Territoire Militaire des Pays et Protectorats du Tchad නිර්මාණය කිරීමට හේතු විය. 1920 වන විට ප්‍රංශය යටත් විජිතයේ පූර්ණ පාලනය ලබාගෙන එය ප්‍රංශ සමක අප්‍රිකාවේ කොටසක් ලෙස සංස්ථාගත කළේය.[22] චෑඩ් හි ප්‍රංශ පාලනය, අනෙකුත් ප්‍රංශ යටත් විජිත හා සසඳන විට ප්‍රදේශය එක්සත් කිරීමේ ප්‍රතිපත්ති නොමැති වීම සහ මන්දගාමී නවීකරණය මගින් සංලක්ෂිත විය.[23]
ප්‍රංශ ජාතිකයින් මූලික වශයෙන් යටත් විජිතය සැලකුවේ නුපුහුණු ශ්‍රමයේ සහ අමු කපු වල නොවැදගත් ප්‍රභවයක් ලෙසය. ප්‍රංශය 1929 දී මහා පරිමාණ කපු නිෂ්පාදනය හඳුන්වා දෙන ලදී. චෑඩ් හි යටත් විජිත පරිපාලනය තීරනාත්මක ලෙස අඩු සේවක සංඛ්‍යාවක් වූ අතර ප්‍රංශ සිවිල් සේවයේ සුන්බුන් මත විශ්වාසය තැබීමට සිදුවිය. දකුණේ සරා පමණක් ඵලදායී ලෙස පාලනය විය; ඉස්ලාමීය උතුරු හා නැඟෙනහිර ප්‍රදේශවල ප්‍රංශ පැවැත්ම නාමික විය. මෙම නොසලකා හැරීම නිසා අධ්‍යාපන ක්‍රමයට බලපෑම් එල්ල විය.[17][23]
දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසු, ප්‍රංශය චෑඩ් වෙත එතෙර භූමි ප්‍රදේශයේ තත්ත්වය සහ එහි වැසියන්ට ජාතික සභාවට සහ චාඩියානු සභාවකට නියෝජිතයන් තෝරා ගැනීමේ අයිතිය ලබා දුන්නේය. විශාලතම දේශපාලන පක්ෂය වූයේ යටත් විජිතයේ දකුණු අර්ධයේ පදනම් වූ චැඩියන් ප්‍රගතිශීලී පක්ෂය (ප්‍රංශ: Parti Progressiste Tchadien, PPT). 1960 අගෝස්තු 11 දින චෑඩ් නිදහස ප්‍රදානය කරන ලද්දේ පීපීටී නායක, වාර්ගික සාරා ප්‍රංශුවා ටොම්බල්බේ එහි පළමු ජනාධිපති ලෙසිනි.[17][25][26]
ටොම්බල්බේ පාලනය (1960-1979)
දෙවසරකට පසු ටොම්බල්බේ විරුද්ධ පක්ෂ තහනම් කර ඒකපක්ෂ ක්‍රමයක් ස්ථාපිත කළේය. ටොම්බල්බේගේ අත්තනෝමතික පාලනය සහ සංවේදී නොවන වැරදි කළමනාකරණය අන්තර් වාර්ගික ආතතීන් උත්සන්න කළේය. 1965 දී, චෑඩ් ජාතික විමුක්ති පෙරමුණ (ප්‍රංශ: Front de libération nationale du Tchad, FRONILAT) විසින් නායකත්වය දුන් උතුරේ මුස්ලිම්වරු සිවිල් යුද්ධයක් ආරම්භ කළහ. ටොම්බල්බේ 1975 දී පෙරලා මරා දමන ලද නමුත් කැරැල්ල දිගටම පැවතුනි.[27] 1979 දී හිස්සේන් හබ්රේ ගේ නායකත්වයෙන් යුත් කැරලිකාර කන්ඩායම් අගනුවර අල්ලා ගත් අතර රටේ සියලුම මධ්‍යම අධිකාරිය බිඳ වැටුණි. උතුරේ කැරැල්ලෙන් බොහෝ සන්නද්ධ කණ්ඩායම් බලය සඳහා තරඟ කළහ.[28][29]
චෑඩ් පළමු සිවිල් යුද්ධය (1979-1987)
චෑඩ් හි බිඳවැටීම රට තුළ ප්‍රංශයේ තත්ත්වය බිඳ වැටීමට හේතු විය. ලිබියාව බල රික්තය පිරවීමට ගොස් චෑඩ් හි සිවිල් යුද්ධයට සම්බන්ධ විය.[30] ලිබියාවේ වික්‍රමය 1987 දී ව්‍යසනයකින් අවසන් විය. ප්‍රංශ සහාය ලබන ජනාධිපති හිස්සේන් හබ්රේ, පෙර කිසිදා නොදුටු ආකාරයේ චාඩියානුවන්ගෙන් එක්සත් ප්‍රතිචාරයක් ඇති කළ අතර[31] ලිබියානු හමුදාවට චැඩියානු භූමියෙන් පිටවීමට බල කළේය.[32]
හබ්රේ ආඥාදායකත්වය (1987-1990)
හබ්රේ සිය ආඥාදායකත්වය තහවුරු කර ගත්තේ ඔහුගේ පාලනය යටතේ මරා දැමුණු බවට ගණන් බලා ඇති දහස් ගණන් මිනිසුන් සමඟ දූෂණය සහ ප්‍රචණ්ඩත්වය මත යැපෙන බල පද්ධතියක් මගිනි.[33][34] ජනාධිපතිවරයා ඔහුගේම ටූබු ජනවාර්ගික කණ්ඩායමට අනුග්‍රහය දැක්වූ අතර ඔහුගේ හිටපු සගයන් වූ සඝවා ට එරෙහිව වෙනස්කම් කළේය. ඔහුගේ ජෙනරාල් ඉඩ්රිස් ඩේබි 1990 දී ඔහු බලයෙන් පහ කළේය.[35] හබ්රේට නඩු පැවරීමට ගත් උත්සාහයන් නිසා ඔහු 2005 දී සෙනගල්හි නිවාස අඩස්සියේ තැබීමට හේතු විය. 2013 දී, හබ්රේට ඔහුගේ පාලන සමයේදී සිදු කරන ලද යුද අපරාධ සම්බන්ධයෙන් විධිමත් ලෙස චෝදනා එල්ල විය.[36] 2016 මැයි මාසයේදී, ස්ත්‍රී දූෂණ, ලිංගික වහල් සේවය සහ පුද්ගලයන් 40,000ක් ඝාතනය කිරීමට නියෝග කිරීම ඇතුළු මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම් සම්බන්ධයෙන් ඔහු වරදකරු වී ජීවිතාන්තය දක්වා සිර දඬුවම් නියම කරන ලදී.[37]
දෙවන සිවිල් යුද්ධය සමඟ ඩෙබි පෙළපත සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය (1990-වර්තමානය)
ඩේබි කැරලිකාර කණ්ඩායම් සමගි කිරීමට උත්සාහ කළ අතර බහු පක්ෂ දේශපාලනය නැවත හඳුන්වා දුන්නේය. චාඩියන්ස් විසින් ජනමත විචාරණයකින් නව ව්‍යවස්ථාවක් අනුමත කරන ලද අතර 1996 දී ඩේබි තරඟකාරී ජනාධිපතිවරනයකින් පහසුවෙන් ජයග්‍රහණය කළේය. ඔහු වසර පහකට පසු දෙවන වාරය දිනා ගත්තේය.[38] 2003 දී චෑඩ් හි තෙල් සූරාකෑම ආරම්භ වූ අතර, අවසානයේ චෑඩ් සාමය සහ සමෘද්ධිය සඳහා යම් අවස්ථාවක් ලැබෙනු ඇතැයි බලාපොරොත්තු වේ. ඒ වෙනුවට, අභ්‍යන්තර විසම්මුතිය නරක අතට හැරුණු අතර නව සිවිල් යුද්ධයක් ආරම්භ විය. ඩේබි ඒකපාර්ශ්විකව ව්‍යවස්ථාව වෙනස් කළේ ජනාධිපති ධූරයේ වාර දෙකක සීමාව ඉවත් කිරීම සඳහා ය; මෙය සිවිල් සමාජය සහ විරුද්ධ පක්ෂ අතර කැළඹීමක් ඇති කළේය.[39]
2006 දී විපක්ෂය වර්ජනය කළ මැතිවරණවලදී ඩෙබි තුන්වන වරම දිනා ගත්තේය. නැගෙනහිර චෑඩ් වාර්ගික ප්‍රචණ්ඩත්වය වැඩි වී ඇත; එක්සත් ජාතීන්ගේ සරණාගතයින් පිළිබඳ මහ කොමසාරිස්වරයා අනතුරු අඟවා ඇත්තේ ඩාර්ෆූර්හි සිදු වූ ආකාරයේ ජන සංහාරයක් චෑඩ් තවමත් සිදුවිය හැකි බවයි.[40] 2006 සහ 2008 දී කැරලිකාර හමුදා අගනුවර බලහත්කාරයෙන් අල්ලා ගැනීමට උත්සාහ කළ නමුත් අවස්ථා දෙකේදීම එය අසාර්ථක විය.[41] 2010 ජනවාරි 15 වන දින අත්සන් කරන ලද චෑඩ් සහ සුඩානය අතර සමගිය යථා තත්ත්වයට පත් කිරීම සඳහා වූ ගිවිසුමක් පස් අවුරුදු යුද්ධයේ අවසානය සනිටුහන් කළේය.[42] සබඳතාවන්හි නිවැරදි කිරීම සුඩානයේ සිට චාඩියානු කැරලිකරුවන් ආපසු සිය මව්බිමට පැමිණීම, වසර හතක වසා දැමීමෙන් පසු දෙරට අතර දේශසීමාව විවෘත කිරීම සහ දේශසීමා සුරක්ෂිත කිරීම සඳහා ඒකාබද්ධ හමුදාවක් යෙදවීම සඳහා හේතු විය. 2013 මැයි මාසයේදී චෑඩ් හි ආරක්ෂක හමුදා, ජනාධිපති ඉඩ්රිස් ඩේබිට එරෙහිව මාස කිහිපයක් තිස්සේ සූදානම් වෙමින් තිබූ කුමන්ත්‍රණයක් ව්‍යර්ථ කරන ලදී.[43]
චෑඩ් යනු බොකෝ හරාම් සහ අනෙකුත් ඉස්ලාමීය සටන්කාමීන්ට එරෙහි සටනේ බටහිර අප්‍රිකානු සභාගයේ ප්‍රමුඛ හවුල්කරුවන්ගෙන් කෙනෙකි.[44] FACT කණ්ඩායම විසින් උතුරු ප්‍රදේශයට ආක්‍රමණය කිරීමකින් පසුව, 2021 අප්‍රේල් 20 වන දින චෑඩ් හමුදාව ඩෙබිගේ මරණය ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අතර, එම අවස්ථාවේදී ඉදිරි පෙළේ සටන් මධ්‍යයේ ජනාධිපතිවරයා මිය ගියේය.[44] ඩෙබි ගේ පුත්, ජෙනරාල් මහමත් ඉඩ්රිස් ඩේබි, හමුදා නිලධාරීන්ගේ සංක්‍රාන්ති කවුන්සිලයක් විසින් අන්තර්වාර ජනාධිපති ලෙස නම් කර ඇත. එම සංක්‍රාන්ති සභාව විසින් නව ප්‍රඥප්තියකින් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ප්‍රතිස්ථාපනය කර, මහමත් ඩේබිට ජනාධිපති ධූරයේ බලතල ප්‍රදානය කර ඔහු සන්නද්ධ හමුදා ප්‍රධානියා ලෙස නම් කර ඇත.[15]
භූගෝලය
චෑඩ් යනු උතුරු-මැද අප්‍රිකාව පුරා පැතිරී ඇති විශාල ගොඩබිම් සහිත රටකි. එය වර්ග කිලෝ මීටර් 1,284,000 (වර්ග සැතපුම් 496,000 ) ප්‍රදේශයක් ආවරණය කරයි, අක්ෂාංශ 7° සහ 24°N, සහ 13° සහ 24°E අතර පිහිටා ඇති අතර[45] එය ලොව විසිවැනි විශාලතම රට වේ. චෑඩ් යනු ප්‍රමාණයෙන් පේරුට වඩා තරමක් කුඩා වන අතර දකුණු අප්‍රිකාවට වඩා තරමක් විශාලය.[46][47]
චෑඩ් උතුරින් ලිබියාව, නැගෙනහිරින් සුඩානය, බටහිරින් නයිජර්, නයිජීරියාව, කැමරූන් සහ දකුණින් මධ්‍යම අප්‍රිකානු ජනරජයෙන් මායිම් වේ. රටේ අගනුවර ආසන්නතම වරාය වන කැමරූන් හි ඩවුලා සිට කි.මී. 1,060 (සැතපුම් 660) දුරින් පිහිටයි.[45][48] මුහුදෙන් මෙම දුරස්ථභාවය සහ රටේ බොහෝ දුරට කාන්තාර දේශගුණය නිසා, චෑඩ් සමහර විට "අප්‍රිකාවේ මළ හදවත" ලෙස හැඳින්වේ.[49]
ප්‍රමුඛ භෞතික ව්‍යුහය යනු මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර 3,414 (අඩි 11,201 ) දක්වා ළඟා වන අක්‍රිය ගිනි කන්දක් වන එමි කවුසි ඇතුළුව උතුරට සහ නැගෙනහිරට එන්නෙඩි සානුව සහ ටිබෙස්ටි කඳු වලින් සීමා වූ පුළුල් ද්‍රෝණියකි. රට නම් කර ඇති (සහ "විල" සඳහා කනුරි යන වචනයෙන් එහි නම ලබා ගත් චෑඩ් විල[50]), වසර 7,000 කට පෙර චෑඩ් ද්‍රෝණියේ වර්ග කිලෝමීටර් 330,000 (වර්ග සැතපුම් 130,000) අල්ලාගෙන සිටි දැවැන්ත විලක නටබුන් වේ.[45] 21 වන ශතවර්ෂයේ එය වර්ග කිලෝ මීටර් 17,806 (වර්ග සැතපුම් 6,875 ) පමණක් ආවරණය වන අතර එහි මතුපිට ප්‍රදේශය අධික සෘතුමය උච්චාවචනයන්ට යටත් වුවද,[51] විල අප්‍රිකාවේ දෙවන විශාලතම තෙත් බිම වේ.[52]
චෑඩ් භෞමික පරිසර කලාප හයකට නිවහන වේ: නැගෙනහිර සුඩානියානු සැවානා, සහේලියන් ඇකේෂියා සැවානා, චෑඩ් විල ගංවතුරට ලක් වූ සැවානා, නැගෙනහිර සහරා කඳුකරයේ සෙරික් වනාන්තර, දකුණු සහරානු පඩිපෙළ සහ වනාන්තර සහ ටිබෙස්ටි-ජෙබෙල් උවිනාට් කඳුකර වනාන්තර.[53] කලාපයේ උස තණකොළ සහ පුළුල් වගුරු බිම් කුරුල්ලන්ට, උරගයින්ට සහ විශාල ක්ෂීරපායින්ට හිතකර කරයි. චෑඩ් හි ප්‍රධාන ගංගා - චාරි, ලෝගෝන් සහ ඒවායේ අතු ගංගා - දකුණු සැවානා හරහා ගිනිකොන දෙසින් චෑඩ් විල වෙත ගලා යයි.[45][54]
සෑම වසරකම අන්තර් නිවර්තන පෙරමුණ ලෙස හැඳින්වෙන නිවර්තන කාලගුණ පද්ධතියක් චෑඩ් හරහා දකුණේ සිට උතුරට ගමන් කරන අතර, දකුණේ මැයි සිට ඔක්තෝබර් දක්වා සහ සහේල්හි ජුනි සිට සැප්තැම්බර් දක්වා තෙත් සමයක් ගෙන එයි.[55] දේශීය වර්ෂාපතනයේ වෙනස්කම් ප්‍රධාන භූගෝලීය කලාප තුනක් නිර්මාණය කරයි. සහරාව පිහිටා ඇත්තේ රටේ උතුරු තෙවැනි කොටසේය. මෙම තීරය පුරා වාර්ෂික වර්ෂාපතනය මිලිමීටර 50 ට අඩු (අඟල් 2.0); ඉඳහිට ඉබේ හටගන්නා තල් වතු පමණක් ඉතිරිව ඇති අතර, ඒවා සියල්ලම නිවර්තන කලාපයට දකුණින් පිහිටා ඇත.[48]
සහරාව චෑඩ් හි මධ්‍යයේ සහේලියන් පටියකට මග පාදයි; එහි වර්ෂාපතනය වසරකට මිලිමීටර් 300 සිට 600 දක්වා (අඟල් 11.8 සිට 23.6 දක්වා) වෙනස් වේ. සහෙල්හි, කටු පඳුරු සහිත පඩිපෙළක් (බොහෝ විට ෂිටිම්) ක්‍රමයෙන් දකුණට හැරී චෑඩ් සුඩාන කලාපයේ නැගෙනහිර සුඩානියානු සැවානා වෙත ගමන් කරයි. මෙම තීරයේ වාර්ෂික වර්ෂාපතනය මිලිමීටර් 900 (අඟල් 35.4) ඉක්මවයි.[48]
වනජීවී
චෑඩ් හි සත්ව හා ශාක ජීවිතය දේශගුණික කලාප තුනට අනුරූප වේ. සහරා කලාපයේ එකම වෘක්ෂලතාදිය වන්නේ ක්ෂේම භූමියේ ඉඳි වතුයි. සහේලියන් කලාපයේ තල් සහ ෂිටිම් ගස් වර්ධනය වේ. දකුණු හෝ සුඩාන කලාපය සමන්විත වන්නේ තණබිම් සඳහා සුදුසු පුළුල් තණබිම් හෝ තණබිම් වලින් ය. 2002 වන විට, රට පුරා අවම වශයෙන් ක්ෂීරපායී විශේෂ 134 ක්, පක්ෂීන් විශේෂ 509 ක් (දේශීය විශේෂ 354 ක් සහ සංක්‍රමණිකයන් 155 ක්) සහ ශාක විශේෂ 1,600 කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් සිටි.[56][57]
අලි, සිංහ, මී හරක්, හිපපොටේමස්, රයිනෝසිරස්, ජිරාෆ්, ඇන්ටිලොප්, දිවියන්, චීටා, හයිනා සහ සර්ප විශේෂ බොහොමයක් මෙහි දක්නට ලැබේ, නමුත් බොහෝ විශාල මාංශ භක්ෂක ජනගහනය 20 වන සියවසේ මුල් භාගයේ සිට විශාල ලෙස අඩු වී ඇත.[56][58] අලි දඩයම් කිරීම, විශේෂයෙන් රටේ දකුණේ සකුමා ජාතික වනෝද්‍යානය වැනි ප්‍රදේශවල දැඩි ගැටලුවකි. එන්නෙඩි සානුවේ ඉතිරිව ඇති බටහිර අප්‍රිකානු කිඹුලන් කුඩා කණ්ඩායම නියෝජනය කරන්නේ අද සහරා හි දන්නා අවසාන ජනපද වලින් එකකි.[59]
චෑඩ් සතුව 2018 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 6.18/10ක් තිබූ අතර එය රටවල් 172ක් අතරින් ගෝලීය වශයෙන් 83 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[60] විශාල වන විනාශය හේතුවෙන් ෂිටිම්, බයෝබැබ්, රටඉඳි සහ තල් ගස් වැනි ගස් අහිමි වී ඇත. මෙය වන සතුන්ගේ ස්වභාවික වාසස්ථාන අහිමි වීමට ද හේතු වී ඇත. මෙයට එක් ප්‍රධාන හේතුවක් වන්නේ මිනිස් ජනාවාස වැඩි කරමින් දඩයම් කිරීම සහ පශු සම්පත් ගොවිතැනයි. සිංහයන්, දිවියන් සහ රයිනෝ වැනි සතුන්ගේ ජනගහනය සැලකිය යුතු ලෙස පහත වැටී ඇත.[61]
තිරසාර සංවර්ධනය ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා ගිනිකොනදිග චෑඩ් හි සකුමා ජාතික වනෝද්‍යානයේ (ZNP), සිනියාකා-මිනියා සහ අවුක් රක්ෂිතයේ ගොවීන්, කෘෂි-එඬේරකරුවන් සහ එඬේරුන් අතර සබඳතා වැඩිදියුණු කිරීමට ආහාර හා කෘෂිකර්ම සංවිධානය විසින් උත්සාහයන් ගෙන ඇත.[62] ජාතික සංරක්ෂණ ප්‍රයත්නයේ කොටසක් ලෙස, කාන්තාරයේ ප්‍රගතිය පිරික්සීම සඳහා ගස් මිලියන 1.2කට වැඩි ප්‍රමාණයක් නැවත සිටුවා ඇති අතර, ගම් අරාබි නිෂ්පාදනය කරන ෂිටිම් ගස්වලින් සහ පලතුරු ගස්වලින් මුල්‍ය ප්‍රතිලාභ ලබා දීමෙන් දේශීය ආර්ථිකයට එය අහඹු ලෙස උපකාරී වේ.[61]
දඩයම් කිරීම රට තුළ බරපතල ගැටලුවක් වන අතර, විශේෂයෙන් ලාබ ලබන ඇත්දළ කර්මාන්තය සඳහා වන අලි ඇතුන් සහ සකුමා වැනි ජාතික වනෝද්‍යානවල පවා වන සංරක්ෂණ නිලධාරීන්ගේ ජීවිතවලට තර්ජනයක් වේ. සංවිධානාත්මක දඩයම් කිරීම මගින් වනෝද්‍යාන ආශ්‍රිතව සහ ඒ අවට අලි රංචු වශයෙන් බොහෝ විට සමූල ඝාතනය වේ.[63] උද්‍යානවල කාර්ය මණ්ඩලය අඩුවීමත්, දඩයක්කරුවන් විසින් පාලිකාවන් ගණනාවක් ඝාතනය කර තිබීමත් නිසා ප්‍රශ්නය උග්‍ර වේ.[64]
ජනවිකාශනය
චෑඩ් හි ජාතික සංඛ්‍යාලේඛන ඒජන්සිය රටේ 2015 ජනගහනය 13,630,252 සහ 13,679,203 අතර ප්‍රක්ෂේපණය කර ඇති අතර එහි මධ්‍යම ප්‍රක්ෂේපනය ලෙස 13,670,084; මධ්‍යම ප්‍රක්ෂේපනය මත පදනම්ව, මිනිසුන් 3,212,470 ක් නාගරික ප්‍රදේශවල ජීවත් වූ අතර 10,457,614 ජනතාව ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ජීවත් වූහ.[65] රටේ ජනගහනය තරුණයි: ඇස්තමේන්තු කර ඇති 47%ක් වයස අවුරුදු 15ට අඩුය. උපත් අනුපාතය පුද්ගලයන් 1,000කට උපත් 42.35ක් ලෙසත්, මරණ අනුපාතිකය 16.69ක් ලෙසත් ගණන් බලා ඇත. ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 52 කි.[66] නියෝජිතායතනය 2017 මැද වන විට ජනගහනය 15,775,400 ලෙස තක්සේරු කර ඇති අතර, ඔවුන්ගෙන් මිලියන 1.5 කට වඩා වැඩි පිරිසක් එන්'ජමේනා හි සිටියහ.
චෑඩ් හි ජනගහනය අසමාන ලෙස බෙදී ඇත. සහරාන් බෝර්කූ-එන්නෙඩි-ටිබෙස්ටි කලාපයේ ඝනත්වය 0.1/km2 (0.26/sq mi) වන නමුත් ලොගෝන් ඔක්සිඩෙන්ටල් කලාපය හි 52.4/km2 (136/sq mi) වේ. අගනුවර එය ඊටත් වඩා ඉහළ ය.[48] ජාතියේ ජනගහනයෙන් අඩක් පමණ ජීවත් වන්නේ එහි භූමි ප්‍රදේශයේ දකුණු පස්වන ප්‍රදේශයේ වන අතර මෙය වඩාත්ම ජනාකීර්ණ කලාපය බවට පත් කරයි.[67]
නාගරික ජීවිතය සංකේන්ද්‍රණය වී ඇත්තේ අගනුවර වන අතර එහි ජනගහනය වැඩි වශයෙන් වාණිජ කටයුතුවල නිරත වේ. අනෙකුත් ප්‍රධාන නගර වන්නේ සාර්, මවුන්ඩෝ, අබෙචේ සහ දෝබා වන අතර, ඒවා සැලකිය යුතු තරම් කුඩා නමුත් ජනගහන හා ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් අතින් වේගයෙන් වර්ධනය වේ.[45] 2003 වසරේ සිට සුඩාන සරණාගතයින් 230,000ක් යුද්ධයෙන් පීඩා විඳි ඩාර්ෆූර් සිට නැගෙනහිර චෑඩ් වෙත පලා ගොස් ඇත. නැගෙනහිර සිවිල් යුද්ධයෙන් 172,600 චාඩියානුවන් අවතැන් වීමත් සමඟ, මෙය කලාපයේ ප්‍රජාවන් අතර ආතතීන් වැඩි කිරීමට හේතු වී තිබේ.[68][69]
බහු භාර්යා සේවනය බහුලව සිදු වන අතර, එවැනි සමිතිවල ජීවත් වන කාන්තාවන්ගෙන් 39% කි. මෙය නීතියෙන් අනුමත කර ඇති අතර, විවාහයෙන් පසු මෙය පිළිගත නොහැකි බව කලත්‍රයන් සඳහන් කරන්නේ නම් මිස බහු විවාහයට ස්වයංක්‍රීයව අවසර දෙයි.[70] කාන්තාවන්ට එරෙහි හිංසනය තහනම් වුවද ගෘහස්ථ හිංසනය බහුලව දක්නට ලැබේ. ගැහැණු ලිංගික අවයව ඡේදනය කිරීම ද තහනම් ය, නමුත් මෙම ක්‍රියාව සම්ප්‍රදාය තුළ පුලුල්ව පැතිරී ඇති අතර ගැඹුරින් මුල් බැස ඇත; චැඩියන් කාන්තාවන්ගෙන් 45% ක් ක්‍රියා පටිපාටියට භාජනය වන අතර, අරාබිවරුන්, හජරායි සහ ඕවාඩියානුවන් (90% හෝ ඊට වැඩි) අතර ඉහළම අනුපාතයන් ඇත. සාරා (38%) සහ ටූබු (2%) අතර අඩු ප්‍රතිශතයක් වාර්තා විය. කාන්තාවන්ට අධ්‍යාපනයේ සහ පුහුණුවේ සමාන අවස්ථා නොමැති අතර, සාපේක්ෂ වශයෙන් ඉතා සුළු විධිමත් අංශයේ රැකියා සඳහා තරඟ කිරීමට ඔවුන්ට අපහසු වේ. ප්‍රංශ සංග්‍රහය මත පදනම් වූ දේපල සහ උරුම නීති කාන්තාවන්ට වෙනස් කොට සැලකීමක් නොකළද, ප්‍රාදේශීය නායකයින් සම්ප්‍රදායික පිළිවෙතට අනුව බොහෝ උරුම නඩු පිරිමින්ට පක්ෂව විනිශ්චය කරයි.[71]
විශාලතම නගර, නගර සහ මහ නගර සභා
| ස්ථානය | නගරය | ජනගහනය | කලාපය | |
|---|---|---|---|---|
| 1993 සංගණනය[72] | 2009 සංගණනය[72] | |||
| 1. | එන්'ජමේනා | 530,965 | 951,418 | එන්'ජමේනා |
| 2. | මවුන්ඩෝ | 99,530 | 137,251 | ලොගෝන් ඔක්සිඩෙන්ටල් |
| 3. | අබෙචේ | 54,628 | 97,963 | ඕවාඩායි |
| 4. | සාර් | 75,496 | 97,224 | මොයින්-චාරි |
| 5. | කෙලෝ | 31,319 | 57,859 | ටැන්ඩ්ජිලේ |
| 6. | අම් ටිමන් | 21,269 | 52,270 | සලාමත් |
| 7. | දෝබා | 17,920 | 49,647 | ලොගෝන් ඔරියන්ටල් |
| 8. | පලා | 26,116 | 49,461 | මායෝ-කෙබි ඔවෙස්ට් |
| 9. | බොන්ගෝර් | 20,448 | 44,578 | මයෝ-කෙබි එස්ට් |
| 10. | ගොස් බෙයිඩා | 3,083 | 41,248 | සීල |
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
චෑඩ් ජනයා නැගෙනහිර, මධ්‍යම, බටහිර සහ උතුරු අප්‍රිකාවෙන් සැලකිය යුතු පරම්පරාවක් රැගෙන යයි.[73]
විවිධ සමාජ ව්‍යුහයන් නිර්මාණය කරන විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් 200 කට වඩා වැඩි ගණනක් ඇත.[74] යටත් විජිත පරිපාලනය සහ ස්වාධීන ආන්ඩු ජාතික සමාජයක් පැටවීමට උත්සාහ කර ඇත, නමුත් බොහෝ චැඩියානුවන්ට දේශීය හෝ ප්‍රාදේශීය සමාජය ආසන්නතම පවුලෙන් පිටත වැදගත්ම බලපෑම ලෙස පවතී. එසේ වුවද, චෑඩ් ජනයා ඔවුන් ජීවත් වන භූගෝලීය කලාපය අනුව වර්ගීකරණය කළ හැකිය.[75][45]
දකුණේ ජීවත් වන්නේ ජාතියේ ප්‍රධාන ජනවාර්ගික කණ්ඩායම වන සාරා මිනිසුන් වන අතර ඔවුන්ගේ අත්‍යවශ්‍ය සමාජ ඒකකය පරම්පරාවයි. සහෙල්හි සිටින ජනයා රටේ දෙවන ප්‍රධාන ජනවාර්ගික කණ්ඩායම වන අරාබිවරුන් වැනි සංචාරකයින් සමඟ එකට ජීවත් වෙති. උතුරේ බොහෝ විට ටූබුස්, සංචාරකයන් විසින් වාසය කරයි.[75][45]
භාෂා
චෑඩ් හි නිල භාෂා අරාබි සහ ප්‍රංශ, නමුත් භාෂා 100 කට වඩා කතා කරයි. ඇෆ්රෝසියාටික් භාෂා පවුලෙහි චැඩික් ශාඛාව එහි නම චෑඩ් වෙතින් ලබාගෙන ඇති අතර, එය රටට ආවේණික භාෂා දුසිම් ගණනකින් නියෝජනය වේ. මධ්‍යම සුඩානික්, මාබන් සහ නයිජර්-කොංගෝ භාෂා කිහිපයකම චෑඩ් ද නිවහන වේ.
සංචාරක අරාබි වෙළඳුන් සහ ප්‍රාදේශීය ප්‍රජාවන්හි පදිංචි වූ වෙළෙන්දන් විසින් ඉටු කරන ලද වැදගත් කාර්යභාරය හේතුවෙන්, චැඩියන් අරාබි භාෂාව භාෂාවක් බවට පත්ව ඇත.[75]
ආගම්
චෑඩ් යනු ආගමික වශයෙන් විවිධ වූ රටකි. 2010 දී Pew පර්යේෂණ මධ්‍යස්ථානය ඇතුළු විවිධ ඇස්තමේන්තු අනුව, ජනගහනයෙන් 52-58% මුස්ලිම් වන අතර 39-44% ක්‍රිස්තියානි (22% කතෝලික ඇතුලත්ව)[76] සහ තවත් 17% ප්‍රොතෙස්තන්ත ජාතිකයන් විය.[77][78] 2012 Pew Research සමීක්ෂණයකට අනුව, මුස්ලිම් චාඩියානුවන්ගෙන් 48% ක් සුන්නි, 21% ෂියා, 4% අහමදි සහ 23% නිකායට අයත් නොවන මුස්ලිම් බව ප්‍රකාශ කළහ. ඉස්ලාම් විවිධ ආකාරවලින් ප්‍රකාශ වේ; උදාහරණයක් ලෙස, මුස්ලිම් චාඩියානුවන්ගෙන් 55% ක් සුෆි නියෝගවලට අයත් වේ. එහි වඩාත් පොදු ප්‍රකාශනය වන්නේ ටිජානියා, 35% ක් වන චාඩියානු මුස්ලිම්වරුන් විසින් අනුගමනය කරන ලද නියෝගයක් වන අතර එය සමහර දේශීය අප්‍රිකානු ආගමික අංග ඇතුළත් වේ.[79] 2020 දී, ARDA විසින් මුස්ලිම්වරුන් වන චැඩියන්වරුන්ගෙන් අතිමහත් බහුතරයක් සුෆි සහෝදරත්වය ටිජානියා ට අයත් සුන්නි බවට ඇස්තමේන්තු කර ඇත.[80] රටේ මුස්ලිම්වරුන්ගෙන් කුඩා සුළුතරයක් (5-10%) වඩා මූලධර්මවාදී භාවිතයන් දරයි, සමහර අවස්ථාවලදී, සවුදි-නැඹුරු සලාෆි ව්‍යාපාර සමඟ සම්බන්ධ විය හැක.[80][81]
රෝමානු කතෝලිකයන් රටේ විශාලතම ක්‍රිස්තියානි නිකාය නියෝජනය කරයි.[80] නයිජීරියාව පදනම් කරගත් "ජයග්‍රාහකයන්ගේ චැපල්" ඇතුළු බොහෝ රෙපරමාදු භක්තිකයන් විවිධ එවැන්ජලිස්ත ක්‍රිස්තියානි කණ්ඩායම් සමඟ අනුබද්ධ වේ. බහායි සහ යෙහෝවඃ සාක්ෂිකරුවන්ගේ ආගමික ප්‍රජාවන්ගේ සාමාජිකයන් ද රට තුළ සිටිති. ඇදහිලි දෙකම 1960 නිදහසෙන් පසු හඳුන්වා දුන් අතර එබැවින් රට තුළ "නව" ආගම් ලෙස සැලකේ.[82][81]
ජනගහනයෙන් සුළු කොටසක් ස්වදේශික ආගම් අදහමින් සිටිති. සතුරුවාදයට විවිධ මුතුන් මිත්තන් සහ ස්ථාන-නැඹුරු ආගම් ඇතුළත් වන අතර ඒවායේ ප්‍රකාශනය ඉතා නිශ්චිත ය. ක්‍රිස්තියානි ධර්මය ප්‍රංශ සහ ඇමරිකානු මිෂනාරිවරුන් සමඟ චෑඩ් වෙත පැමිණියා; චාඩියානු ඉස්ලාම් සමග මෙන්, එය පූර්ව ක්‍රිස්තියානි ආගමික විශ්වාසයන්ගේ අංග සමමුහුර්ත කරයි.[75]
මුස්ලිම්වරුන් බොහෝ දුරට උතුරු සහ නැගෙනහිර චෑඩ් හි සංකේන්ද්‍රණය වී ඇති අතර, සජීවීවාදීන් සහ ක්‍රිස්තියානීන් ප්‍රධාන වශයෙන් දකුණු චෑඩ් සහ ගුවේරා හි ජීවත් වෙති.[45] බොහෝ මුස්ලිම්වරුන් ද දකුණු චෑඩ් හි වාසය කරන නමුත් උතුරේ ක්‍රිස්තියානි පැමිණීම අවම වේ.[82] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ලෞකික රාජ්‍යයක් සඳහා විධිවිධාන සපයන අතර ආගමික නිදහස සහතික කරයි; විවිධ ආගමික ප්‍රජාවන් සාමාන්‍යයෙන් ගැටළු නොමැතිව සහජීවනයෙන් සිටිති.[80][81]
චෑඩ් යනු ක්‍රිස්තියානි සහ ඉස්ලාමීය කණ්ඩායම් නියෝජනය කරන විදේශීය මිෂනාරිවරුන්ගේ නිවහනයි. ප්‍රධාන වශයෙන් සුඩානය, සෞදි අරාබිය සහ පකිස්තානයේ සංචාරක මුස්ලිම් දේශකයන් ද පැමිණේ. සෞදි අරාබි අරමුදල් සාමාන්‍යයෙන් සමාජ හා අධ්‍යාපනික ව්‍යාපෘති සහ පුළුල් මුස්ලිම් පල්ලි ඉදිකිරීම සඳහා සහාය වේ.[81]
අධ්‍යාපනය
ජාතියේ විසිරී සිටින ජනගහනය සහ තම දරුවන් පාසල් යැවීමට දෙමාපියන්ගේ යම් තරමක අකමැත්තක් හේතුවෙන් අධ්‍යාපනඥයින් සැලකිය යුතු අභියෝගවලට මුහුණ දෙයි. පැමිණීම අනිවාර්ය වුවද, ප්‍රාථමික පාසල්වලට ඇතුළත් වන්නේ පිරිමි ළමයින්ගෙන් සියයට 68 ක් පමණක් වන අතර ජනගහනයෙන් අඩකට වඩා නූගත් අය වෙති. එන්'ජමේනා විශ්ව විද්‍යාලයේ උසස් අධ්‍යාපනය සපයනු ලැබේ.[45][74] සියයට 33 ක් වන, චෑඩ් උප සහරා අප්‍රිකාවේ අඩුම සාක්ෂරතා අනුපාතයන්ගෙන් එකකි.[84]
2013 දී, චෑඩ් හි ළමා ශ්‍රමයේ නරකම ආකාරයන් පිළිබඳ එක්සත් ජනපද කම්කරු දෙපාර්තමේන්තුවේ සොයාගැනීම් වාර්තා කළේ[85] වයස අවුරුදු 5 සිට 14 දක්වා ළමුන්ගේ පාසල් පැමිණීම 39% තරම් අඩු බවයි. වයස අවුරුදු 5 සිට 14 දක්වා ළමුන්ගෙන් 53% ක් වැඩ කරන බවත්, වයස අවුරුදු 7 සිට 14 දක්වා ළමුන්ගෙන් 30% ක් වැඩ සහ පාසල් ඒකාබද්ධ බවත් වාර්තාවේ සඳහන් වූ බැවින් මෙය ළමා ශ්‍රමික ප්‍රශ්නයට ද සම්බන්ධ විය හැකිය. වඩාත් මෑතකාලීන DOL වාර්තාවක් ගව පාලනය බාලවයස්කාර ළමුන් යොදවා ගන්නා ප්‍රධාන කෘෂිකාර්මික කටයුත්තක් ලෙස ලැයිස්තුගත කර ඇත.[86]
රජය සහ දේශපාලනය
චෑඩ් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව දේශපාලන ක්‍රමයේ ආධිපත්‍යය දරන ජනාධිපතිවරයෙකුගේ ප්‍රධානත්වයෙන් යුත් ශක්තිමත් විධායක ශාඛාවක් සඳහා විධිවිධාන සපයයි. ජනාධිපතිවරයාට අගමැති සහ කැබිනට් මණ්ඩලය පත් කිරීමට බලය ඇති අතර, විනිසුරුවරුන්, ජෙනරාල්වරුන්, පළාත් නිලධාරීන් සහ චෑඩ් පැරා රාජ්ය සමාගම්වල ප්‍රධානීන් පත්කිරීම සම්බන්ධයෙන් සැලකිය යුතු බලපෑමක් සිදු කරයි.[87]
බරපතල හා ක්ෂණික තර්ජනයක් ඇති අවස්ථාවලදී, ජාතික සභාව සමඟ සාකච්ඡා කර ජනාධිපතිවරයා හදිසි තත්වයක් ප්‍රකාශයට පත් කළ හැකිය. වසර පහක කාලයක් සඳහා මහජන ඡන්දයෙන් ජනාධිපතිවරයා සෘජුවම තේරී පත් වේ; 2005 දී ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාපිත කාල සීමාවන් ඉවත් කරන ලද අතර,[88] පෙර වාර දෙකේ සීමාවෙන් ඔබ්බට ජනාධිපතිවරයෙකුට බලයේ රැඳී සිටීමට ඉඩ සලසයි.[88] ඩේබි ගේ ප්‍රධාන උපදේශකයින් බොහෝ දෙනෙක් සඝවා ජනවාර්ගික කණ්ඩායමේ සාමාජිකයින් වන නමුත්, දකුණේ සහ විපක්ෂ පුද්ගලයින් රජය තුළ නියෝජනය වේ.[89][90]
චෑඩ් හි නීති පද්ධතිය පදනම් වී ඇත්තේ ප්‍රංශ සිවිල් නීතිය සහ චැඩියානු චාරිත්‍රානුකූල නීතිය මත වන අතර එහිදී දෙවැන්න මහජන සාමයට හෝ සමානාත්මතාවය පිළිබඳ ව්‍යවස්ථාපිත සහතිකවලට බාධා නොකරයි. අධිකරණයේ ස්වාධීනත්වය පිළිබඳ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ සහතිකය තිබියදීත්, ජනාධිපතිවරයා බොහෝ ප්‍රධාන අධිකරණ නිලධාරීන් නම් කරයි. නීති පද්ධතියේ ඉහළම අධිකරණ බලය වන ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය සහ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාව 2000 වසරේ සිට සම්පූර්ණයෙන්ම ක්‍රියාත්මක වී ඇත. ජනාධිපතිවරයා විසින් නම් කරන ලද අගවිනිසුරුවරයෙකුගෙන් සහ ජනාධිපතිවරයා සහ ජාතිකයා විසින් ජීවිතාන්තය දක්වා පත් කරන ලද මන්ත්‍රීවරුන් 15 දෙනෙකුගෙන් ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය සැදී ඇත. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණයේ ප්‍රධානියා වන්නේ වසර නවයකට තේරී පත් වූ විනිසුරුවරුන් නව දෙනෙකු විසිනි. එය සම්මත කිරීමට පෙර නීති, ගිවිසුම් සහ ජාත්‍යන්තර ගිවිසුම් සමාලෝචනය කිරීමට බලය ඇත.[89][90]
ජාතික සභාව නීති සම්පාදනය කරයි. වසරකට තුන් වතාවක් රැස්වන සිව් අවුරුදු වාර සඳහා තේරී පත් වූ සාමාජිකයින් 155 දෙනෙකුගෙන් ආයතනය සමන්විත වේ. සභාව වසරකට දෙවරක් නිතිපතා සැසිවාර පවත්වන අතර, මාර්තු සහ ඔක්තෝබර් මාසවල ආරම්භ වන අතර, අගමැති විසින් කැඳවන විට විශේෂ සැසිවාර පැවැත්විය හැකිය. නියෝජිතයන් සෑම වසර දෙකකට වරක් ජාතික සභාවේ සභාපතිවරයෙකු තෝරා පත් කර ගනී. ජනාධිපතිවරයා විසින් අලුතින් සම්මත කරන ලද නීති දින 15ක් ඇතුළත අත්සන් කිරීම හෝ ප්‍රතික්ෂේප කිරීම කළ යුතුය. ජාතික සභාව අගමැතිගේ ආණ්ඩු සැලැස්ම අනුමත කළ යුතු අතර බහුතර විශ්වාසභංගයකින් අගමැතිට ඉල්ලා අස්වීමට බල කළ හැකිය. කෙසේ වෙතත්, ජාතික සභාව එක් වසරක් තුළ දෙවරක් විධායක බලයේ වැඩසටහන ප්‍රතික්ෂේප කරන්නේ නම්, ජනාධිපතිවරයාට සභාව විසුරුවා හැර නව ව්‍යවස්ථාදායක මැතිවරණයක් ඉල්ලා සිටිය හැකිය. ප්‍රායෝගිකව, ජනාධිපතිවරයා විශාල බහුතරයක් හිමි තම පක්ෂය වන දේශප්‍රේමී ගැලවීමේ ව්‍යාපාරය (MPS) හරහා ජාතික සභාව කෙරෙහි සැලකිය යුතු බලපෑමක් සිදු කරයි.[89]
1992 දී විරුද්ධ පක්ෂ නීතිගත කරන තෙක්, ඩේබිගේ MPS චෑඩ් හි එකම නීත්‍යානුකූල පක්ෂය විය.[89] එතැන් සිට ලියාපදිංචි දේශපාලන පක්ෂ 78 ක් සක්‍රීය වී ඇත.[91] 2005 දී, විරුද්ධ පක්ෂ සහ මානව හිමිකම් සංවිධාන ඡන්දදායකයින් ලියාපදිංචි කිරීමේ පුලුල්ව පැතිරුනු අක්‍රමිකතා සහ මැතිවරණ ව්‍යාපාරය අතරතුර ස්වාධීන මාධ්‍ය ආයතන වාරණය කිරීම පිලිබඳ වාර්තා මධ්‍යයේ ඩීබිට තුන්වන වාරයක් සඳහා[92] නැවත තේරී පත්වීමට ඉඩ සලසන ව්‍යවස්ථාපිත ජනමත විචාරණය වර්ජනය කිරීමට සහාය විය.[93] 2006 ජනාධිපතිවරණය විගඩමක් ලෙස සැලකූ විපක්ෂය එය වර්ජනය කළ බැවින් වාර්තාකරුවන් 2006 ජනාධිපතිවරණය හුදු විධිමත් බව විනිශ්චය කළහ.[94]
සාමය සඳහා වූ අරමුදල (FFP) විසින් චෑඩ් අසාර්ථක රාජ්‍යයක් ලෙස ලැයිස්තුගත කර ඇත. 2021 හි බිඳෙනසුලු රාජ්ය දර්ශකයේ හත්වන-ඉහළම ස්ථානය චෑඩ් සතු විය.[95] දූෂණය සෑම තරාතිරමකම පිරී ඇත; 2021 සඳහා ට්‍රාන්ස්පේරන්සි ඉන්ටර්නැෂනල් හි දූෂණ සංජානන දර්ශකය ලැයිස්තුගත කර ඇති රටවල් 180 අතර චෑඩ් 164 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇත.[96] හිටපු ජනාධිපති ඩෙබිගේ විවේචකයින් ඔහුට ගජමිතුරුවාදය සහ ගෝත්‍රිකවාදය ගැන චෝදනා කර තිබුණි.[97]
දකුණු චෑඩ්, ඉඩම් සම්බන්ධයෙන් දරුණු ගැටුම් වඩ වඩාත් සුලභ වෙමින් පවතී. ඔවුන් බොහෝ විට ප්‍රචණ්ඩත්වයට පත්වේ. දිගුකාලීන ප්‍රජා සංස්කෘතිය ඛාදනය වෙමින් පවතී - බොහෝ ගොවීන්ගේ ජීවනෝපාය ද එසේමය.[98]
දිගුකාලීන චෑඩ් ජනාධිපති ඉඩ්රිස් ඩේබි 2021 අප්‍රේල් 20 වන දින අභාවප්‍රාප්ත වූ අතර, ජාතියේ ජාතික සභාව සහ රජය යන දෙකම විසුරුවා හරින ලද අතර ජාතික නායකත්වය වෙනුවට හමුදා නිලධාරීන්ගෙන් සමන්විත සංක්‍රාන්ති හමුදා කවුන්සිලයක් ඔහුගේ පුත් මහමත් කකා විසින් මෙහෙයවනු ලැබීය.[99][100][101] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව දැනට අත්හිටුවා ඇති අතර, සිවිල් ජාතික සංක්‍රාන්ති සභාවක් විසින් කෙටුම්පත් කරන ලද එකක් ප්‍රතිස්ථාපනය කිරීමට බලාපොරොත්තු වන අතර, තවම පත් කර නොමැත. මාස 18 ක සංක්‍රාන්ති සමයක් අවසානයේ මැතිවරණය පවත්වන බව හමුදා කවුන්සිලය ප්‍රකාශ කර ඇත.[102]
අභ්‍යන්තර විරෝධය සහ විදේශ සබඳතා
.JPG)
නායකත්ව ගැටුම්වලින් ගැඹුරින් බෙදී සිටින නමුත් ඔහුව පෙරලා දැමීමේ අභිප්‍රාය තුළ එක්සත් වූ කණ්ඩායම්වල සන්නද්ධ විරෝධයට ඩෙබි මුහුණ දුන්නේය.[103] මෙම හමුදා 2006 අප්‍රේල් 13 වන දින අගනුවරට කඩා වැදුණ නමුත් අවසානයේ එය පලවා හරින ලදී. චෑඩ් විශාලතම විදේශීය බලපෑම වන්නේ රට තුළ සොල්දාදුවන් 1,000 ක් නඩත්තු කරන ප්‍රංශයයි. කැරලිකරුවන් පලවා හැරීමට උදව් කිරීමට ඩෙබි ප්‍රංශ ජාතිකයන් මත විශ්වාසය තැබූ අතර ප්‍රංශය කලාපීය ස්ථාවරත්වය සම්පූර්ණයෙන් බිඳ වැටේ යැයි බියෙන් චැඩියානු හමුදාවට සැපයුම් සහ බුද්ධිමය සහාය ලබා දෙයි.[104] එසේ වුවද, 1999 දී ඇමරිකානු එක්සෝන් සමාගමට තෙල් කැණීමේ අයිතිය ලබා දීමෙන් ෆ්‍රැන්කෝ-චැඩියන් සබඳතා පළුදු විය.[105]
පසුගිය දශක කිහිපය පුරාවට චෑඩ් කැරලිකාර කණ්ඩායම් ගණනාවක් තිබී ඇත. 2007 දී, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී වෙනසක් සඳහා එක්සත් පෙරමුණ සොල්දාදුවන් චැඩියන් හමුදාවට ඒකාබද්ධ කළ සාම ගිවිසුමක් අත්සන් කරන ලදී.[106] චෑඩ් යුක්තිය සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සඳහා වූ ව්‍යාපාරය ද 2003 දී ජනාධිපති ඉඩ්රිස් ඩේබි බලයෙන් පහකිරීමේ ප්‍රයත්නයෙන් රජයේ හමුදා සමඟ ගැටුණි. මීට අමතරව, හෙලිකොප්ටර් තුවක්කු යොදා ගනිමින් සිවිල් වැසියන් ඝාතනය කළ නැගෙනහිර චෑඩ් හි කාර්ටූම් ගේ ජන්ජාවීඩ් කැරලිකරුවන් සමඟ විවිධ ගැටුම් ඇති වී තිබේ.[107] වර්තමානයේ, ප්‍රතිරෝධී හමුදා සංගමය (UFR) යනු චෑඩ් රජය සමඟ දිගටම සටන් කරන කැරලිකාර කණ්ඩායමකි. 2010 දී, UFR හි මිනිසුන් 6,000 ක් සහ වාහන 300 ක් ඇස්තමේන්තු කර ඇති බව වාර්තා විය.[108]
එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය විදේශ ආධාර 2023 අගෝස්තු 3 වන දින චැඩියන් නගරයේ ඇම්ජරාස් හිදී ආරම්භ කරන ලදී. එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය විසින් චැඩියන් ජනතාවට ආධාර සැපයීමට සහ චෑඩ් හි සුඩාන සරණාගතයින්ට එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය හි මානුෂීය ආයතන හරහා මානුෂීය සහ සහනාධාර සැපයීමට දරන ප්‍රයත්නයන්ට සහාය වීමට එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය අඛණ්ඩ උත්සාහයක නිරත විය.[109][110]
හමුදා
CIA World Factbook 2006 වන විට චෑඩ් හි මිලිටරි අයවැය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 4.2% ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[111] එවකට රටේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ($7.095 බිලියන) අනුව, මිලිටරි වියදම් ඩොලර් මිලියන 300 ක් පමණ වනු ඇතැයි ගණන් බලා ඇත. 2011 වර්ෂය සඳහා ලෝක බැංකුව විසින් ඇස්තමේන්තු කර ඇති පරිදි මෙම ඇස්තමේන්තුව චෑඩ් හි සිවිල් යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසු (2005-2010) 2.0% දක්වා පහත වැටුණි.[112]
පරිපාලන අංශ
2012 සිට චෑඩ් කලාප 23 කට බෙදා ඇත.[113] 2003 දී විමධ්‍යගත කිරීමේ ක්‍රියාවලියේ කොටසක් ලෙස කලාපවල චෑඩ් උප බෙදීම ඇති වූයේ රජය විසින් පෙර පැවති ප්‍රාන්ත 14 අහෝසි කරන විටය. සෑම කලාපයක්ම ජනාධිපති විසින් පත් කරන ලද ආණ්ඩුකාරවරයෙකු විසින් මෙහෙයවනු ලැබේ. කලාප තුළ දෙපාර්තමේන්තු 61 පරිපාලනය කරන්නේ ශිෂ්‍ය නායකයන් විසිනි.[114] දෙපාර්තමේන්තු උප-ප්‍රාන්ත 200 කට බෙදා ඇති අතර ඒවා ප්‍රාන්ත 446 කින් සමන්විත වේ.[115][116]
කැන්ටන් ප්‍රතිස්ථාපනය කිරීමට නියමිතව ඇත්තේ කොමියුනිස්ට් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශ වන නමුත් නෛතික සහ නියාමන රාමුව තවමත් සම්පූර්ණ කර නොමැත.[117] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් විමධ්‍යගත රජයක් සඳහා ප්‍රාදේශීය ජනතාවට ඔවුන්ගේම සංවර්ධනය සඳහා ක්‍රියාකාරී භූමිකාවක් ඉටු කිරීමට බල කරයි.[118] මේ සඳහා, ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් ප්‍රකාශ කරන්නේ, එක් එක් පරිපාලන උප කොට්ඨාශය තේරී පත් වූ ප්‍රාදේශීය සභා මගින් පාලනය වන බවයි.[119] නමුත් පළාත් පාලන මැතිවරණයක් පවත්වා නැත.[120] සහ 2005 පැවැත්වීමට නියමිත වාර්ගික මැතිවරණ නැවත නැවතත් කල් දමා ඇත.[91]
| අංකය | කලාපය | ජනගහනය (2009) | ජනගහනය (2023 ජූලි 1) | ඇස්තමේ. ප්‍රදේශය (වර්ග කි.මී.) | ප්‍රධාන නගරය | දෙපාර්තමේන්තු |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | බතා | 488,458 | 748,395 | 93,732 | ආටි | බාතා එස්ට්, බාතා අවුස්ට්, ෆිට්රි |
| 22 | චාරි-බගුර්මි | 578,425 | 884,924 | 47,226 | මැසෙන්යා | බගුර්මි, චාරි, ලොග් චාරි |
| 23 | හැජර්-ලැමිස් | 566,858 | 870,231 | 31,376 | මැසකොරි | ඩබාබා, දාගන, හරාස් අල් බියර් |
| 5 | වඩි ෆිරා | 508,383 | 792,394 | 56,362 | බිල්ටින් | බිල්ටයින්, ඩාර් ටමා, කෝබේ |
| 2 | බහර් එල් ගැසෙල් | 257,267 | 407,256 | 58,525 | මූසෝරෝ | බාර් එල් ගැසල් නෝර්ඩ්, බාර්හ් එල් ගැසල් සුඩ් |
| 3 | බෝර්කූ | 93,584 | 154,865 | 271,513 | ෆායා-ලාර්ජෝ | බෝර්කූ, බෝර්කූ යාල |
| 8 | එන්නෙඩි-එස්ට් | 107,302 | 175,321 | 81,696 | අම්-ජරාස් | අම්-ජරාස්, වඩි හවාර් |
| 12 | එන්නෙඩි-ඕවෙස්ට් | 60,617 | 109,753 | 117,686 | ෆාඩා | ෆාඩා, මූර්චා |
| 9 | ගුවේරා | 538,359 | 824,161 | 62,678 | මොංගෝ | ඇබ්ටොයුවර්, බාර් සිග්නකා, ගුවේරා, මංගලමේ |
| 13 | කනෙම් | 333,387 | 505,839 | 70,516 | මාඕ | කනෙම්, නෝර්ඩ් කැනෙම්, වඩි බිස්සම් |
| 14 | ලක් | 331,496 | 509,258 | 20,543 | බොල් | මමඩි, වයි |
| 11 | ලොගෝන් ඔක්සිඩෙන්ටල් | 689,044 | 1,053,958 | 8,969 | මවුන්ඩෝ | ඩොජ්, ගුවේනි, ලැක් වේ, න්ගුර්කොසෝ |
| 7 | ලොගෝන් ඔරියන්ටල් | 779,339 | 1,184,567 | 24,119 | දෝබා | ලා නියා, ලා නියා පෙන්ඩේ, ලා පෙන්ඩේ, කූහ්-එස්ට්, කූහ්-ඔවෙස්ට්, මොන්ට්ස් ද ලැම් |
| 15 | මැන්ඩූල් | 628,065 | 1,002,346 | 17,761 | කුම්රා | බාර් සාරා, මැන්ඩූල් ඔක්සිඩෙන්ටල්, මැන්ඩූල් ඔරියන්ටල් |
| 6 | මයෝ-කෙබි එස්ට් | 774,782 | 1,179,260 | 18,458 | බොන්ගෝර් | කබියා, මායෝ-බෝනි, මායෝ-ලෙමි, මොන්ට් ඩි ඉලි |
| 10 | මායෝ-කෙබි ඔවෙස්ට් | 564,470 | 858,593 | 12,787 | පලා | ලැක් ලෙරේ, මයෝ-ඩල්ලා |
| 19 | මොයින්-චාරි | 588,008 | 902,311 | 42,307 | සාර් | බාර් කෝ, ග්‍රෑන්ඩ් සිඩෝ, ලැක් ඉරෝ |
| 4 | ඕවාඩායි | 721,166 | 1,102,467 | 30,790 | අබෙචේ | අබ්දි, අසෝන්ගා, ඕවාරා |
| 17 | සලාමත් | 302,301 | 470,256 | 69,631 | අම් ටිමන් | අබූඩියා, බාර් අසූම්, හරාස්-මැන්ගුයියින් |
| 18 | සිලා | 387,461 | 591,300 | 36,745 | ගොස් බෙයිඩා | ඩිජෝර්ෆ් අල් අහමාර්, කිමිටි |
| 20 | ටැන්ඩ්ජිලේ | 661,906 | 1,007,812 | 17,891 | ලායි | ටැන්ඩ්ජිලේ එස්ට්, ටැන්ඩ්ජිලේ ඔවෙස්ට් |
| 21 | ටිබෙස්ටි | 25,483 | 52,626 | 135,896 | බර්ඩයි | ටිබෙස්ටි එස්ට්, ටිබෙස්ටි ඔවෙස්ට් |
| 16 | එන්'ජමේනා (අගනුවර) | 951,418 | 1,434,592 | 408 | එන්'ජමේනා | දවාර් හෝ ආරොන්ඩිස්මන්ට් 10 |
ආර්ථිකය
.svg)
එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව සංවර්ධන දර්ශකය මගින් චෑඩ් ලෝකයේ හත්වන දුප්පත්ම රට ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර ජනගහනයෙන් 80% ක් දරිද්‍රතා රේඛාවට පහළින් ජීවත් වෙති. ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය (මිලදී ගැනීමේ බලය සමානාත්මතාවය) 2009 දී US$1,651 ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත. චෑඩ් යනු මධ්‍යම අප්‍රිකානු රාජ්ය බැංකුවේ, මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ රේගු සහ ආර්ථික සංගමයේ (UDEAC) සහ අප්‍රිකාවේ ව්‍යාපාර නීතිය සමගි කිරීමේ සංවිධානයේ කොටසකි. (OHADA).[121]
චෑඩ් හි මුදල් වර්ගය CFA ෆ්‍රෑන්ක් ය. 1960 ගණන්වලදී, චෑඩ් පතල් කර්මාන්තය සෝඩියම් කාබනේට් හෝ නැට්‍රෝන් නිෂ්පාදනය කළේය. බිල්ටයින් ප්‍රාන්තයේ රන් දරණ ක්වාර්ට්ස් පිළිබඳ වාර්තා ද තිබේ. කෙසේ වෙතත්, වසර ගණනාවක සිවිල් යුද්ධය විදේශ ආයෝජකයින් බිය ගන්වා ඇත; 1979 සහ 1982 අතර චෑඩ් හැර ගිය අය රටේ අනාගතය ගැන විශ්වාසයක් ඇති කර ගැනීමට පටන් ගෙන ඇත්තේ මෑතක සිට ය. 2000 දී රටේ ආර්ථික අපේක්ෂාවන් ඉහළ නංවමින් තෙල් අංශයේ ප්‍රධාන සෘජු විදේශ ආයෝජන ආරම්භ විය.[122][89]
යටත් විජිත සම්පත් නිස්සාරණය සඳහා (මූලික වශයෙන් කපු සහ බොරතෙල්) වෙබ් අඩවියක් ලෙස ගෝලීය දේශපාලන ආර්ථිකයට අසමාන ලෙස ඇතුළත් කිරීම, චැඩියානු කාර්මිකකරණයේ දියුණුව ප්‍රවර්ධනය නොකරන හෝ දිරිමත් නොකරන ගෝලීය ආර්ථික පද්ධතියක්[123] සහ දේශීය කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදනයට සහාය දැක්වීමට අපොහොසත් වීම චැඩියානුවන්ගෙන් බහුතරයක් දෛනික අවිනිශ්චිතතාවයෙන් හා කුසගින්නෙන් ජීවත් වෙති.[124][125] චෑඩ් හි ජනගහනයෙන් 80% කට වැඩි ප්‍රමාණයක් යැපුම් ගොවිතැන සහ පශු සම්පත් ඇති කිරීම මත රඳා පවතී.[122] වගා කරන භෝග සහ රංචු පිහිටීම දේශීය දේශගුණය අනුව තීරණය වේ. භූමි ප්‍රදේශයෙන් 10% ක දකුණු කෙළවරේ බඩ ඉරිඟු සහ මෙනේරි පොහොසත් අස්වැන්නක් සහිත ජාතියේ වඩාත්ම සාරවත් භෝග භූමිය පිහිටා ඇත. සහේල්හි දෘඪ මෙනේරි වර්ග පමණක් වර්ධනය වන අතර දකුණට වඩා බෙහෙවින් අඩු අස්වැන්නක් ඇත. අනෙක් අතට, සහෙල් යනු විශාල වාණිජ ගව පට්ටි සඳහා සහ එළුවන්, බැටළුවන්, බූරුවන් සහ අශ්වයන් සඳහා කදිම තණබිම් වේ. සහරා හි විසිරුණු ක්ෂේම භූමියට ආධාර වන්නේ රට ඉඳි සහ රනිල කුලයට අයත් බෝගවලට පමණි.[126] චෑඩ් හි නගර නාගරික යටිතල පහසුකම්වල බරපතල දුෂ්කරතාවයන්ට මුහුණ දෙයි; පානීය ජලය සඳහා ප්‍රවේශය ඇත්තේ නාගරික වැසියන්ගෙන් 48%කට පමණක් වන අතර මූලික සනීපාරක්ෂක පහසුකම් ඇත්තේ 2%කට පමණි.[127][117]
තෙල් කර්මාන්තයේ දියුණුවට පෙර, කපු ආධිපත්‍යය දැරූ කර්මාන්තය සහ ශ්‍රම වෙළඳපොළ අපනයන ආදායමෙන් 80% ක් පමණ විය.[128] නිශ්චිත සංඛ්‍යා නොමැති වුවද කපු මූලික අපනයනයක් ලෙස පවතී. ලෝක කපු මිල පහත වැටීමෙන් දුර්වල වූ ප්‍රධාන කපු සමාගමක් වන කොටොන්චාඩ් පුනරුත්ථාපනය කිරීම සඳහා ප්‍රංශය, නෙදර්ලන්තය, යුරෝපා සංගමය සහ ප්‍රතිසංස්කරණ හා සංවර්ධනය සඳහා වූ ජාත්‍යන්තර බැංකුව (IBRD) විසින් මූල්‍යාධාර ලබා දී ඇත. පැරාස්ටල් දැන් පුද්ගලීකරනය කිරීමට අපේක්ෂා කෙරේ.[89]
එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට අනුව, අවම වශයෙන් 2001 සිට චෑඩ් මානුෂීය අර්බුදයකට ගොදුරු වී ඇත. 2008 වන විට, චෑඩ් රට සුඩානයේ ඩාර්ෆූර් ප්‍රදේශයෙන් සරණාගතයින් 280,000 කට අධික සංඛ්‍යාවක් ද මධ්‍යම අප්‍රිකානු ජනරජයෙන් 55,000 කට අධික සංඛ්‍යාවක් ද 170,000 කට අධික අභ්‍යන්තරව අවතැන් වූ පුද්ගලයන් සංඛ්‍යාවක් ද සිටී.[129] 2008 පෙබරවාරියේදී එන්'ජමේනා සටනෙන් පසුව, එක්සත් ජාතීන්ගේ මානුෂීය කටයුතු පිළිබඳ උප ලේකම් ජෝන් හෝම්ස් "අතිශයින්ම කනස්සල්ලක්" ප්‍රකාශ කළේ මෙම අර්බුදය මානුෂීයයින්ට ජීවිතාරක්ෂක ආධාර ලබා දීමට ඇති හැකියාව කෙරෙහි ඍණාත්මක බලපෑමක් ඇති කරනු ඇති බවටයි. ප්‍රතිලාභීන් මිලියන භාගයක්, ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් - ඔහුට අනුව - ඔවුන්ගේ පැවැත්ම සඳහා මානුෂීය ආධාර මත දැඩි ලෙස රඳා සිටිති.[130] එක්සත් ජාතීන්ගේ ප්‍රකාශක මොරිසියෝ ජියුලියානෝ, වොෂින්ටන් පෝස්ට් වෙත ප්‍රකාශ කළේ: "ප්‍රමාණවත් මට්ටමින් ආධාර සැපයීමට අප සමත් නොවන්නේ නම්, මානුෂීය අර්බුදය මානුෂීය ව්‍යසනයක් බවට පත්විය හැකිය".[131] මීට අමතරව, සේව් ද චිල්ඩ්රන් වැනි සංවිධාන සහන සේවකයන් ඝාතනය කිරීම හේතුවෙන් ක්‍රියාකාරකම් අත්හිටුවා ඇත.[132]
චෑඩ් රාජ්‍යය දරිද්‍රතාවය අවම කිරීමේ යම් ප්‍රගතියක් ලබා ඇත, 2003 සහ 2011 අතර ජාතික දරිද්‍රතා අනුපාතිකයේ 55% සිට 47% දක්වා පහත වැටීමක් සිදු විය. කෙසේ වෙතත්, දුප්පත් මිනිසුන්ගේ ප්‍රමාණය මිලියන 4.7 (2011) සිට මිලියන 6.5 (2019) දක්වා වැඩි විය. 2018 වන විට පුද්ගලයින් 10 දෙනෙකුගෙන් 4.2ක් තවමත් දරිද්‍රතා රේඛාවට පහළින් ජීවත් වෙති.[133]
යටිතල පහසුකම්
ප්‍රවාහනය
සිවිල් යුද්ධය ප්‍රවාහන යටිතල පහසුකම් සංවර්ධනය අඩාල කළේය; 1987 දී චෑඩ් තිබුණේ තාර දැමූ මාර්ග කි.මී. 30 ක් (සැතපුම් 19) පමණි. අනුප්‍රාප්තික මාර්ග ප්‍රතිසංස්කරණ ව්‍යාපෘති 2004 වන විට ජාලය[134] කි.මී. 550 (සැතපුම් 340) දක්වා වැඩි දියුණු කරන ලදී.[135] එසේ වුවද, මාර්ග ජාලය සීමිතය; මාර්ග බොහෝ විට වසරේ මාස කිහිපයක් භාවිතා කළ නොහැක. තමන්ගේම දුම්රිය මාර්ගයක් නොමැතිව, චෑඩ් ඩවුලා වරායට සහ ඉන් පිටතට චැඩියානු අපනයන සහ ආනයන ප්‍රවාහනය සඳහා කැමරූන්හි දුම්රිය පද්ධතිය මත දැඩි ලෙස රඳා පවතී.[136]
2013 වන විට චෑඩ් හි ඇස්තමේන්තුගත ගුවන් තොටුපළ 59ක් තිබූ අතර, ඒවායින් 9ක් පමණක් පදික ධාවන පථ තිබුණි.[137] ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළක් අගනුවර ඇති අතර පැරිස් සහ අප්‍රිකානු නගර කිහිපයකට නිරන්තර නොනවතින ගුවන් ගමන් සපයයි.
බල ශක්තිය
චෑඩ්හි බලශක්ති අංශය අගනුවර පුරවැසියන්ගෙන් 15% කට බලය සපයන සහ ජාතික ජනගහනයෙන් 1.5% ක් පමණක් ආවරණය වන චෑඩ් ජල හා විදුලි සංගමය (STEE) විසින් වසර ගණනාවක් තිස්සේ වැරදි කළමනාකරණයක් සිදු කර ඇත.[138] බොහෝ චාඩියානුවන් බලය සඳහා දැව සහ සත්ව පොහොර වැනි ජෛව ස්කන්ධ ඉන්ධන දහනය කරයි.[139]
ExxonMobil දකුණු චෑඩ් හි බැරල් බිලියනයක් ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇති තෙල් සංචිත සංවර්ධනය කිරීම සඳහා ඩොලර් බිලියන 3.7 ආයෝජනය කර ඇති ෂෙව්රොන් සහ පෙට්රෝනාස් හි සමුහයකට නායකත්වය දෙයි. කැමරූන්හි අත්ලාන්තික් වෙරළ තීරයේ පර්යන්තවලට දකුණු තෙල් බිම් සම්බන්ධ කරන නල මාර්ගයක් (අර්ධ වශයෙන් ලෝක බැංකුව විසින් මූල්‍යකරණය කරන ලද) නිම කිරීමත් සමඟ තෙල් නිෂ්පාදනය 2003 දී ආරම්භ විය. එහි ආධාරයේ කොන්දේසියක් ලෙස ලෝක බැංකුව අවධාරනය කළේ තෙල් ආදායමෙන් 80%ක් සංවර්ධන ව්‍යාපෘති සඳහා වැය කළ යුතු බවයි. 2006 ජනවාරි මාසයේ දී, චැඩියන් රජය මෙම මුදල අඩු කරමින් නීති සම්මත කරන විට ලෝක බැංකුව සිය ණය වැඩසටහන අත්හිටුවන ලදී.[89][120] 2006 ජූලි 14 වන දින, ලෝක බැංකුව සහ චෑඩ් අවබෝධතා ගිවිසුමක් අත්සන් කරන ලද අතර, ඒ යටතේ චෑඩ් රජය සිය වියදම් වලින් 70% ක් ප්‍රමුඛතා දරිද්‍රතාවය අඩු කිරීමේ වැඩසටහන් සඳහා කැප කරයි.[140]
සන්නිවේදනය
රාජ්ය දුරකථන සමාගමක් වන SotelTchad විසින් සපයනු ලබන ස්ථාවර දුරකථන සේවා සමඟ විදුලි සංදේශ පද්ධතිය මූලික හා මිල අධික වේ. 2000 දී, රටේ වැසියන් 10,000 කට ස්ථාවර දුරකථන 14 ක් පමණක් ඇත, එය ලෝකයේ අඩුම දුරකථන ඝනත්වයන්ගෙන් එකකි.[138]
පෑන්-අප්‍රිකානු තොග සම්බන්ධතා සහ විදුලි සංදේශ සපයන්නෙකු වන ගේට්වේ කොමියුනිකේෂන්ස් චෑඩ් හි ද පවතී.[141] 2013 සැප්තැම්බර් මාසයේදී චෑඩ් හි තැපැල් හා තොරතුරු සහ සන්නිවේදන තාක්ෂණ අමාත්‍යාංශය (PNTIC) නිවේදනය කළේ ෆයිබර් ඔප්ටික් තාක්ෂණය සඳහා රට හවුල්කරුවෙකු සොයන බවයි.
චෑඩ් ලෝක ආර්ථික සංසදයේ ජාල සූදානම දර්ශකයේ (NRI) අවසන් ස්ථානයට පත්ව ඇත - රටක තොරතුරු සහ සන්නිවේදන තාක්ෂණයන්හි සංවර්ධන මට්ටම තීරණය කිරීමේ දර්ශකයකි. චෑඩ් 2014 NRI ශ්‍රේණිගත කිරීම්වල සමස්ත 148 න් 148 ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර එය 2013 හි 142 ට වඩා පහත වැටුණි.[142] 2010 සැප්තැම්බර් මාසයේදී මිලියන 10.7 ක ජනගහන ඇස්තමේන්තුවට ජංගම දුරකථන අනුපාතය 24.3%ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[143]
සංස්කෘතිය
එහි විවිධ ජාතීන් සහ භාෂාවන් නිසා, චෑඩ් පොහොසත් සංස්කෘතික උරුමයක් ඇත. චෑඩ් ජාතික කෞතුකාගාරය සහ චෑඩ් සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානය විවෘත කිරීම මගින් චාඩියානු රජය චාඩියානු සංස්කෘතිය සහ ජාතික සම්ප්‍රදායන් ක්‍රියාකාරීව ප්‍රවර්ධනය කර ඇත.[144] වසර පුරා ජාතික නිවාඩු දින හයක් නිරීක්ෂණය කරනු ලබන අතර, වෙනස් වන නිවාඩු සඳහා පාස්කු සඳුදා ක්‍රිස්තියානි නිවාඩුව සහ ඊද් උල්-ෆිතර්, ඊද් උල්-අදා සහ ඊද් මිලාද් නබි යන මුස්ලිම් නිවාඩු ඇතුළත් වේ.[145]
ආහාර පිසීම
මෙනේරි යනු චැඩියන් ආහාරවල ප්‍රධාන ආහාරයයි. එය සෝස්වල ගිල්වන ලද පේස්ට් බෝල සෑදීමට යොදා ගනී. උතුරේ මෙම ආහාරය ඇලිෂ් ලෙස හැඳින්වේ; දකුණේ, බිය ලෙස හැදින්වේ. මාළු ජනප්‍රිය ආහාරයකි, එය සාමාන්‍යයෙන් සලංග (හිරු ගෙන් වියලන ලද සහ සැහැල්ලුවෙන් දුම් දමන ලද ඇලෙස්ටෙස් සහ හයිඩ්රොසිනස්) ලෙස හෝ බණ්ඩා (දුම් දමන ලද විශාල මාළු) ලෙස සකස් කර විකුණනු ලැබේ.[146] කාර්කේජේ යනු හිබිස්කස් කොළ වලින් ලබාගත් ජනප්‍රිය පැණිරස රතු තේ වර්ගයකි. උතුරේ නොමැති වුවද මධ්‍යසාර පාන දකුණේ ප්‍රචලිතය, මිනිසුන් මෙනේරි බියර් පානය කරයි, රතු මෙනේරි වලින් සාදන විට බිලි-බිලි ලෙසද, සුදු මෙනේරි වලින් කොෂේට් ලෙසද හැඳින්වේ.[147]
සංගීතය
චෑඩ් සංගීතයට දුනු වීණා වර්ගයක් වන කින්ඩේ වැනි සංගීත භාණ්ඩ ගණනාවක් ඇතුළත් වේ; කකාකි, දිගු ටින් අං; සහ හූ හූ, ශබ්ද විකාශන යන්ත්‍ර ලෙස කැලබේෂ් භාවිතා කරන තත් වාද්‍ය භාණ්ඩයකි. වෙනත් සංගීත භාණ්ඩ සහ ඒවායේ සංයෝජන විශේෂිත ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් සමඟ වඩාත් සම්බන්ධ වේ: සාරා විස්ල්, බැලෆෝන්, වීණා සහ කොඩ්ජෝ බෙර වලට වැඩි කැමැත්තක් දක්වයි; සහ කනෙම්බු බෙරවල නාදය හා නළා වැනි සංගීත භාණ්ඩවල හඬ ඒකාබද්ධ කරයි.[147]
චාරි ජෑස් සංගීත කණ්ඩායම 1964 දී පිහිටුවන ලද අතර චෑඩ් නවීන සංගීත දර්ශනය ආරම්භ කළේය. පසුව, අප්‍රිකානු තනු සහ ජාත්‍යන්තර චලාල් වැනි වඩාත් ප්‍රසිද්ධ කණ්ඩායම් නූතනත්වය සහ සම්ප්‍රදාය මිශ්‍ර කිරීමට උත්සාහ කළහ. ිබෙස්ටිව ැනි ජනප්‍රිය කණ්ඩායම් දකුණු චෑඩ් හි සම්ප්‍රදායික සංගීත ශෛලියක් වන සායි මත ඇඳීමෙන් ඔවුන්ගේ උරුමයට වේගයෙන් ඇලී සිටිති. චෑඩ් ජනතාව නවීන සංගීතය පිළිකුල් කර ඇත. කෙසේ වෙතත්, 1995 දී චැඩියන් කලාකරුවන් ඇතුළත් සීඩී තැටි සහ ශ්‍රව්‍ය කැසට් බෙදා හැරීමට වැඩි උනන්දුවක් ඇති විය. කලාකරුවන්ගේ අයිතීන් සඳහා නීතිමය රැකවරණයක් නොමැතිකම චැඩියන් සංගීත කර්මාන්තයේ තවදුරටත් සංවර්ධනය සඳහා ගැටලු ලෙස පවතී.[147][148]
සාහිත්‍ය
අනෙකුත් සහේලියානු රටවල මෙන්ම, චෑඩ් සාහිත්‍යය ද ආර්ථික, දේශපාලන සහ අධ්‍යාත්මික නියඟයක් දැක ඇති අතර එය එහි ප්‍රසිද්ධ ලේඛකයින්ට බලපා ඇත. චැඩියානු කතුවරුන්ට පිටුවහල් හෝ විදේශගත තත්ත්වයෙන් ලිවීමට බල කෙරී ඇති අතර දේශපාලන පීඩනය සහ ඓතිහාසික කතිකාව යන තේමාවන් විසින් ආධිපත්‍යය දරන සාහිත්‍ය නිර්මාණය කර ඇත. 1962 සිට චැඩියානු කතුවරුන් 20 දෙනෙකු ප්‍රබන්ධ කෘති 60ක් පමණ ලියා ඇත. ජාත්‍යන්තර වශයෙන් වඩාත් කීර්තිමත් ලේඛකයින් අතර ජෝසප් බ්‍රහීම් සෙයිඩ්, බාබා මුස්තාපා, ඇන්ටොයින් බන්ගුයි සහ කොල්සි ලැම්කෝ වේ. 2003 දී චෑඩ් හි එකම සාහිත්‍ය විචාරකයා වන අහමට් ටැබෝයි ඔහුගේ Anthologie de la littérature tchadienne ප්‍රකාශයට පත් කළේ චෑඩ් සාහිත්‍යය ජාත්‍යන්තරව සහ තරුණයින් අතර වැඩිදුර දැන ගැනීමට සහ චෑඩ් හි ප්‍රකාශන ආයතන සහ ප්‍රවර්ධන ව්‍යුහයේ අඩුව පිරවීම සඳහා ය.[147][149][150]
මාධ්‍ය සහ සිනමාව
චෑඩ් රූපවාහිනී ප්‍රේක්ෂකයින් එන්'ජමේනා වෙත සීමා වී ඇත. එකම රූපවාහිනී ආයතනය රජය සතු Télé Tchad වේ. පුද්ගලික ගුවන්විදුලි මධ්‍යස්ථාන 13ක් සමඟින් ගුවන්විදුලියට වඩා විශාල ප්‍රවේශයක් ඇත.[151] පුවත්පත් ප්‍රමාණයෙන් සහ බෙදා හැරීමෙන් සීමා වී ඇති අතර ප්‍රවාහන වියදම්, අඩු සාක්ෂරතා අනුපාතය සහ දරිද්‍රතාවය හේතුවෙන් සංසරණ සංඛ්‍යා කුඩා වේ.[152][153][154] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ප්‍රකාශනයේ නිදහස ආරක්ෂා කරන අතර, රජය මෙම අයිතිය නිතිපතා සීමා කර ඇති අතර, 2006 අවසානයේ මාධ්‍ය සඳහා පූර්ව වාරණයක් ක්‍රියාත්මක කිරීමට පටන් ගත්තේය.[155]
1960 ගණන්වල එඩ්වඩ් සයිලි ගේ කෙටි චිත්‍රපටවලින් ආරම්භ වූ චැඩියන් චිත්‍රපට කර්මාන්තයේ දියුණුව සිවිල් යුද්ධ නිසා සහ දැනට මුළු රටේම ඇත්තේ සිනමා ශාලා කිහිපයක් නිසා අඩාල විය.[156][157] චැඩියන් වෘත්තාන්ත චිත්‍රපට කර්මාන්තය 1990 ගණන්වල නැවත වර්ධනය වීමට පටන් ගත්තේය, අධ්‍යක්ෂවරුන් වන මහමත්-සාලේ හරුන්, ඉසා සර්ජ් කොයිලෝ සහ අබකාර් චෙනේ මස්සාර්[158] වැන්නවුන්ගේ චිත්‍රපට විචාරක පැසසුමට ලක් වූ අතර Daratt චිත්‍රපටය 63 වැනි වැනිස් ජාත්‍යන්තර චිත්‍රපට උළෙලේ මහා විශේෂ ජූරි ත්‍යාගය දිනා ගත්තේය. 2010 වසරේ A Screaming Man චිත්‍රපටය 2010 කෑන්ස් චිත්‍රපට උළෙලේ ජූරි ත්‍යාගය දිනාගත් අතර, හරුන් ප්‍රධාන කෑන්ස් තරඟයට ඇතුළු වූ ප්‍රථම චැඩියන් අධ්‍යක්ෂකවරයා මෙන්ම සම්මානයක් ද දිනා ගත්තේය.[159] ඉසා සර්ජ් කොයිලෝ Daresalam සහ DP75: Tartina City චිත්‍රපට අධ්‍යක්ෂණය කළේය.[160][161][162][163]
ක්‍රීඩා
පාපන්දු යනු චෑඩ් ජනප්‍රියම ක්‍රීඩාවයි.[164] ජාත්‍යන්තර තරඟ වලදී රටේ ජාතික කණ්ඩායම සමීපව අනුගමනය කරන අතර[147] චැඩියන් පාපන්දු ක්‍රීඩකයින් ප්‍රංශ කණ්ඩායම් සඳහා ක්‍රීඩා කර ඇත. පැසිපන්දු සහ නිදහස් ආර මල්ලවපොර බහුලව භාවිතා වන අතර, පසුකාලීනව මල්ලවපොර ක්‍රීඩකයින් සාම්ප්‍රදායික සත්ව හම් පැළඳ දූවිලි වලින් ආවරණය වන ආකාරයකි.[147]