Dolny Ślōnsk

Symbolika Ślōnska wywodzi sie ze familijnych wapynōw ślōnskich Piastōw. Po rŏz piyrszy ôbraz ôrła użōł na swojim sztymplu princ Kazimiyrz I ôpolski we 1222 roku. Je to tyż nojstarszy ôbrŏz ôrła jako ksiōnżyncego ymblymu na polskich ziymiach. Na ziymiach Dolnego Ślōnska używano wapyna dolnoślōnskich Piastōw, kery mioł czŏrnego ôrła we złotym polu ze strzybrnõ piskōm na krzidłach, ekstra ze strzybrnym krziżym postrzodku (ôsobliwie ôd czasōw kontrreformacyje)^[1]. Wapyny piastowskich princōw przijōnły do swojich wapynōw a fanōw place a administracyjne jednotki położōne na Ślōnsku.

Farby ziym powiōnzane sōm ze kolorystykōm jejich ôsłōn wapynowych. We pruskich czasach litŏ prowincyjŏ Ślōnsk używoła fany ze biołym, poziōmym pasym u gōry a żōłtym u spodka. We tradycyji przijōnło sie, iże wapyn a farby dolnoślōnske używane sōm we tym samym czasie za symbole Ślōnska we cołkości^[2].

Ślōnsko-wielgopolskŏ granica bōła ôznoczanŏ ôd lynije wodnygo tajlōngu Ôdry a Warty, a połedniowym krajym bōły gōrske wiyrchy. Podle kōncepcyje ruchu ludnośći rzykoma, do Ślōnska wrachowowała siy kłodzko ziēmia we dorzyczu Ôdry. Nojstarszo granica Ślōnska a Łużyce biygła podle Łużyckij Nyse.

Nojwyższōm szpicōm Dolnego Ślōnska je Śniyżka ô wysokości 1603 m n.p.m. bydōncŏ w Karkonoszach.

Klimat

Miasta

Miasta na Dolnym Ślōnsku, kerych populacyjŏ przekrŏczŏ 20,000 (na rok 1995).

	Wapyn	Miano	Populacyjŏ	Wiyrchnia	Państwo	Administracyjnŏ jednotka
1		Wrocław	641,974[4]	293 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
2		Wałbrzich	139,219[5]	85 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
3		Grinberg	116,329[6]	58 km²		lubuske wojywōdztwo
4		Lignica	107,935[7]	56 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
5		Jelyniŏ Gōra	93,460[8]	109 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
6		Lubin	83,399[9]	41 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
7		Gogōw	74,235[10]	35 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
8		Świdnica	64,911[11]	22 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
9		Bolesławiec	44,436[12]	24 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
10		Nowŏ Sōl	43,120[13]	22 km²		lubuske wojywōdztwo
11		Brzeg	39,937[14]	15 km²		ôpolske wojywōdztwo
12		Ôleśnica	38,934[15]	21 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
13		Rychbach	38,066[16]	20 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
14		Bielawa	34,382[17]	36 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
15		Oława	31,877[18]	27 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
16		Żagań	28,335[19]	40 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
17		Nowŏ Ruda	27,186[20]	37 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
18		Jawor	25,737[21]	19 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
19		Frybork	24,817[22]	30 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
20		Kamiynnŏ Gōra	23,487[23]	18 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
21		Świybodzin	22,613[24]	17 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo
22		Polkowicy	21,825[25]	24 km²		dolnoślōnske wojywōdztwo

 Ekstra artikel: Gyszichta Ślůnska.

We IV stoleciu p.n.e. ôd połedniŏ, bez Kłodzko, Celtowie weszli na Dolny Ślōnsk i zamiyszkali naôbkoło gōry Ślynży we bliżu terŏźnego Wrocławia, Oławy i Strzelina^[26].

Piyrszymi znanymi państwami na Ślōnsku były Wielge Morawy i Czechy. We X stoleciu gospodzin Polski Mieszko I z dynastyje Piastōw prziłōnczōł Ślōnsk do polskigo państwa. We czasie fragmyntacyje Polski Ślōnsk i ôstatek krŏju ôstały potajlowane miyndzy mocka niyznŏleżnych ksiynstw reskyrowanych bez roztōmajtych ślōnskich princōw. We tym czasie miymiecke wpływy kulturowe i etniczne wzrosły we wyniku imigracyje z miymieckij tajli Świyntego Rzimskigo Cysŏrstwa^[27].

We 1241 roku, po najechaniu Małopolski, Mongołowie najechali Ojropã i Ślōnsk, co wywołało wszeôbecnõ panikã i masowe zaucieczki. Złupili srogõ tajlã regiōnu i pokōnali połōnczōne polske i miymiecke wojska pod kōmyndōm Henryka II Bogomyślnego we bataliji pod Lignicõ, kerŏ miała plac pod Lignickim Polym we bliżu dolnoślōnskigo miasta Lignica. Po śmierci jejich khana (prziwōdcy) Ordy Mongołowie uzdali niy naciskać dalij we głōmb Ojropy, ale wrōciyli na weschōd, coby wziōńć udzioł we ôbiorach nowego Wielgigo Khana.

W 1742 roku wiynkszość Dolnego Ślōnska ôstała zajyntŏ bez krōla Prus Fryderyka Wielgigo we wojaczce ô austryjŏckõ sukcesyjõ, a we 1815 roku powstoła Pruskŏ Prowincyjŏ Ślōnsk; we kōnsekwyncyji Ślōnsk stoł sie tajlōm Miymieckigo Cysŏrstwa, powstōnego we 1871 roku.

Kōnferyncyjŏ we Poczdamie we 1945 roku ôkryślyła piskã Ôdry i Nysy za granicã miyndzy Miymcami a Polskõ, we ôczekowaniu na ôstatecznõ kōnferyncyjõ z Miymcami, kerŏ antlich nikej sie niy ôdbyła^[28][29][30]. Administracyjny tajlōng Dolnego Ślōnska we Polsce zmiynioł sie pŏrã razy ôd 1945 roku. Ôd 1999 roku je potajlowany miyndzy wojywōdztwa lubuske, dolnoślōnske i ôpolske.

Literatura

Jedna z nojstarszych ksiōng szkryflōnych na Ślōnsku to je ksiynga hynrykowskŏ. Je to stuzajtnŏ ksiynga spisanŏ po łacinie chrōnika ôpactwa cystersōw we Hynrykowie we Dolnym Ślōnsku. Tajla piyrszŏ tyj ksiyngi ôpisuje lota ôd fōndacyje klasztoru we 1227 bez Hajnla Brodatygo do 1259, tajla drugŏ prowadzi historyjõ ôpactwa do 1310. Ksiynga zawiyrŏ we zapiskach z 1270 zdanie, ô kerym siy gŏdŏ, że je nojstarsze zaszkryflane we gŏdce polskij, czeskij a ślōnskij (te godki bōły tedy blank na sie podane):

,,Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai"
co je po ślōnsku:,,Dej, jo pobrusza, a ty pocziwej,
a po polsku: ,,Daj, ja pomielę, a ty odpoczywaj.

Ôblyczynia ludowe Dolnego Ślōnska^[31]:

• ôblyczynie jelyniogōrske
• ôblyczynie kaczawsko-nadŏbrzańske
• ôblyczynie karkonoske
• ôblyczynie kłodzke
• ôblyczynie wołbrzyske
• ôblyczynie wrocławske
• ôblyczynie głogowske (ôsobno zorta)
• ôblyczynie z terynōw Nysy

Nojwŏżniyjszym ôstrzodkym religijnego kultu na Dolnym Ślōnsku je Sanktuarium świyntyj Jadwigi we Trzebnicy, we keryj spoczywajōm relikwie świyntyj Jadwigi, patrōnki Ślōnska.

 Ekstra artikel: Ślůnski baukůnszt.

Piyrszy murowany budōnek na Dolnym Ślōnsku, to snŏdź chrōm zbudowany we placu tuma we Wrocławiu. Wczaśnij jednak powstŏwały na Ślōnsku ôbrōnne grody z spotrzebowaniym kamiynnych elymyntōw. Sroge pōmiany w landszafcie baukōnsztu ukŏzały sie we XII stoleciu na Dolnym Ślōnsku, społym z murowanym baukōnsztym epoki rōmanizmu. Piyrsze stawiynia z cegłōwek datowane sōm na czasy Bolesława Wysokigo. We tym czasie na ślōnskich ziymiach ukŏzało sie mocka zōmkōw a rezydyncyje społym ze mustrami bydōncymi z Francyje, Miymiec, eli Italije. Ôd czasōw renesansu Ślōnsk cechowoł zebrany religijny baukōnszt, zachowany do dzisiej zaôbycz we kształcie i stylistyce drzywniannych kościołōw^[32].

• 
  Tum świyntego Jōna Chrzciciela we Wrocławiu
• 
  Tum świyntego Stanisława a świyntego Wacława we Świdnicy

Ôbiekty Światowyj Erbowizny

• 
  Kościoły Pokoju, Świdnica i Jawor
• 
  Hala Stoleciŏ, Wrocław

Uobocz galeryjo na Wikimedia Commons:
Dolny Ślōnsk

• Silesia – historical region, Europe, Encyclopædia Britannica (ang.) [dostymp 28 lutego 2021]
• Szląsk, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 929, dir.icm.edu.pl (pol.) [dostymp 28 lutego 2021]
• Śląska Biblioteka Cyfrowa (Ślōnskŏ Digitalnŏ Bibliŏtyka), sbc.org.pl (pol.) [dostymp 28 lutego 2021]
• Stare brifkarty ze ślōnskich miast, vogel-soya.de (mjym.) [dostymp 28 lutego 2021]