Ô

Jan Wypler

Pjyrszym, fto wkludźůł ta litera do zopisu ślůnskij godki, bůł sinolog Jan Wypler, kery przełożůł tyż pora wjyrszůw. Używoł uůn jij dlo wokala [o], ntp. Wiater z obłokôw zbiôł czorne chmury^[1]. Za Wyplerym powtorzoł Bogdan Kallus, kery wydoł we 2007. roku «Słownik gôrnoślônskij godki»^[2]. Spůłcześńy tyj litery dlo źwjynku [o] używo tyż Tomasz Wrona, do przikładu we powjarce «Môngolski wojok»^[3].

We inkszych uortografijach tymu źwjynkowi uodpadajům ó, ō, oo abo ů.

Wieczorkowa uortografijo

Grzegorz Wieczorek inszpirowoł śe przi tworzyńu swojij uortografije kaszubskům godkům, kaj litery ô używo śe do zopisu kůntinuantůw downego dugigo *a (ntp. zelonô trôwa). Wieczorek nadoł jij we ślůnskij gynau tyn sům plac: zielónô trôwa. Jeji wymołwa zoleży uod regjůnu Gůrnego Ślůnska:

• we wszyjskich schodńich djalektach: [ɔ]
• we zachodńich (uopolskich) djalektach: dyftůng [ɔu̯]
• we reliktowych połedńowo-zachodńich djalektach (ntp. sulkowskim): dyftůng [au̯]
• we reliktowych połedńowo-cyntralnych djalektach (ntp. krzelickim): dyftůng [ɛu̯]

Litery tyj używo śe tyż we inkszych słowach, w kerych schodńimu [ɔ] uodpado zachodńe [ɔu̯], ntp. tôwarzistwo, dôchtór.

We ślabikorzowym abecadle w tym samym placu używo śe litery ŏ (zielōnŏ trŏwa), we sztojerowym: o, ou, au abo eu, we zoleżnośći uod zapisowanego djalektu.

Czynste felery

Skuli tego, iże litera ô mo być stowjano przede wszyjskim na placu downego dugigo *a, moc ludźi, co używo schodńich djalektůw, autůmatyczńy stowjo ja wszyńdźe tam, kaj we polskij godce godo śe [a], a we ślůnskij – [ɔ]. Trza ale pamjyntać, iże dyftůngizacyje *a>ou ńyma przed ł, tůż ńy winno śe pisać òn gôdôł, jyno òn gôdoł.

Wenclowa uortografijo

We zopiśe uod Aleksandry Wencel, stworzůnym dlo zapisowańo poduopolskigo djalektu, litery ô używo śe dlo dyftůngu [ɔu̯]. To uoznoczo, iże używo śe jij tak jak u Wieczorka dlo dowńigo dugigo *a (ntp. źelůnô trôwa), nale tyż we wszyjskich inkszych sytuacyjach, kaj dyftůng śe trefjo (tyż tam, kaj dyftůngiczno wymołwa majům tyż schodńe djalekta), ntp. hôzyntregle^[4].

Ślabikorzowo uortografijo

We ślabikorzowym abecadle litery ô (tyż: o z daszkym^[5]) użyto bůło do zopisu poczůntkowego o, kere we wjynkszośći djalektůw ulygo prelabjalizacyji, co zapropůnowała we 2008. roku prof. Jolanta Tambor^[6]. Mo uůna pandjalektalny charakter i czyto śe ja w zoleżnośći uod wymołwy swojigo regjůnu:

• půłnocny Ślůnsk: [u̯ɔ],
• połedńowy Ślůnsk: [ɔ].

W ńykerych słowach te poczůntkowe o ([ɔ]) ulygo dalszymu ajchńyńću do [o] (ntp. we słowach ôn, ôsmy), ńy zaznoczo śe tego ale na piśmje. Litera o fůnguje przede wszyjskim na poczůntku słowa, nale może stoć tyż we strzodku, jeźli dodo śe prefiksy (ntp. po- + ôzprawiać = poôzprawiać) abo skłodo śe słowa ze poruch korzyńůw (ntp. staroôbrzyndowce uod stary i ôbrzynd).

Uobocz hasło ô we ynglickim Wikcjůnorzu

Litera ô może we ślabikorzowym alfabeće fůngować jak uosobne słowo, prepozycyjo używano we roztůmajtych kůntekstach.

We Wieczorkowym abecadle tyj literze uodpado ò, we Steuerowym używo śe w zoleżnośći uod wymołwy zopisu uo abo o (przi ajchńyńću: uů, ů.

Czynste felery

Ńyrzodko idźe widźeć ludźi zapisować literům ô kożdo sekwyncyjo źwjynkůw [u̯ɔ], choćoż podug prawidoł ślabikorzowyj uortografije używo śe jij yno do zapisu prelabjalizacyje. To uoznoczo, iże idźe trefić zopis !ôpata, !ôtrzik mjost łopata, łotrzik. Uosobliwje czynsto ta problyma trefjo śe przi słowje łōński (felerny zopis: ôński)^[7], a to skuli skojarzyńo brzmjyńo tego słowa ze zamjankym ôn.

Kaszubsko

Litera ô (kasz. o z dakã) je 24. literům we kaszubskim alfabeće^[8], wystympuje na placu downego dugigo *a, a jeji wymołwa zoleży uod regjůnu:

• nojczynstszo forma – [ɵ]
• wele Wejherowa a Luzina – [ɔ],
• strzodkowe djalekta – [ɨ]

Tůż do przikładu słowo nôród (norůd) może być wymołwjane [ˈnɵrot], [ˈnɔrot] abo [ˈnɨrot]^[9].

Podlasko

We podlaskij literackij mikrogodce, co ja tworzi Jan Maksimjuk, litery tyj używo śe dlo dyftůngo [u̯o], co powstowo na placu downego *o, do przikładu prôśba ['pru̯ozʲba] – prośba^[10].

Słowacko

We słowackij godce litery ô (29. we alfabeće) używo śe dlo dyftůngu [u̯o], do przikładu. kôň [ku̯oɲ] – kůń^[11].

Syrbsko-chorwacke

We bośńackij, chorwackij, czornogůrskij a syrbskij godce cirkůmfleks bywo używany do uoznaczyńo na piśmje akcyntu przi hůmografach, do przikładu: kod (u), kôd (kod). Roz za czas litera ô bywo tyż używano jak uoznaczyńy ślůńo śe we potocznyj godce dwůch samogoskůw we jedna, do przikładu napisô na placu napisao (napisoł)^[12].

• abenaki – litera ô uoznoczo nosowy źwjynk [ɔ̃], do przikładu segôgw [səɡɔ̃ɡʷ] – skůnks. Roz za czas bywo zastympowano znakym 8^[13];
• aczechsko – uoznoczo źwjynk [o] (kej uobyczne o czyto śe [ɔ]), do przikładu eungkôt [ɯŋkot] – ryba^[14]. We szrifće jawi, historyczńy używanym we aczechskim piśmjynńictwje, łaćińske litery o, ô, u, w (źwjynki: [ɔ], [o], [u], [w]) sům uoddowane tym samym znakym: و;
• afrikaans – uoznoczo duge [oː], nojczyńśćij we słowach, w kerych dugi wokal je efektym zastympczego wzdużyńo po tym, jak wylećoł źwjynk [g], do przikładu môre [ˈmɔː.rə] (ze ńid. morgen) – jutro^[15];
• angelsko – bůła używano we XVIII storoczu, coby szporować plac we kśůnżkach a cajtůngach, tam, kaj dźiśo używo śe ough (ze ńywymołwjanym gh), do przikładu thorô mjost thorough [ˈθʌɹə] – akuratny^[16];
• francusko – litery ze cirkůmfleksym (ô, â a ê) tuplikuje śe wypadńyńćym kůnsůnantůw przi ewolucyji ze ludowyj łaćiny: hospitalum → hôpital («lazaryt»), hostellum → hôtel («rothaus»), rostire → rôtir («smażyć»), costa → côte («brzyg»). We tych słowach wymołwjo śe zawarty wokal [o] na uodmjana uod uobycznego o czytanego [ɔ], do przikładu: cote [kɔt] – sygnatura; côte [kot] – wybrzyże. Na połedńu Francyje a we ńykerych kolůńalnych djalektach te uozrůżńyńy na uotwarte a zawarte wokale śe ale zatarła^[17];
• frjulsko – uoznoczo duge [oː] abo dyftůng [ou] (we zoleżnośći uod djalektu), do przikładu pôc [poːk] abo [pouk] (ze łać. paucum) – trocha^[18];
• grynlandzko – litera ô bůła używano dlo dugigo [o:], nale uod 1973. mjost jij używo śe digrafu oo, do przikładu słowo maamajooq [məːməjɔːq] – bebok do 1973. zapisowało śe mâmajôĸ;
• kri – cirkůmfleksym zaznoczo śe dugość samogoski, tůż ô czyto śe [oː], do przikładu ôhtâwîmâw [oːhˈtɑː.wiːˌmɑːw] – fater, moc ale autorůw używo dlo dugośći makrůna a pisze ō (ōhtāwīmāw)^[19];
• liguryjsko – uoznoczo duge [u:], do przikładu òtôbre [ɔˈtuːbre] – paźdźyrńik^[20];
• malagasko – uoznoczo źwjynk [o] (kery wystympuje bezma yno we borgach ze cudzych godkůw), na uodmjana uod litery o, kero czyto śe [u], je ale używano przede wszyjskim we dykcjůnorzach abo handbuchach, kej we kożdodźynnym użyću pisze śe zauobycz ajnfachowe o, do przikładu filôzôfia – filozofijo;
• portugalsko – uoznoczo zawarty źwjynk [o], we kůntrze do litery ó, kero pokazuje uotwarty źwjynk, do przikładu avô [ɐ'vo] – starzik (por. avó [ɐ'vɔ] – starka)^[21];
• romagnol – uoznoczo dyftůng [oə̯], do przikładu amôr [ɐˈmoə̯ɾ] – przůńy^[22];
• růmůńsko – bůła używano do 1903. roku dlo źwjynku [ɨ] we słowach, kaj pochodźůł uůn ze historycznego *o. Po reformje bůła zamjyńůno na â, do przikładu fôntână [fɨnˈtɨ.nə] – fůntanna (dźiśejszy zopis: fântână)^[23][24];
• tagalog – pokazuje, iże wokal [o] na kůńcu słowa je akcyntowany, a tyż je pů ńim krtańowe zwarće, do przikładu patawad pô [pɐˈtawɐd poʔ] – wyboczće^[25];
• walijsko – cirkůmfleksym uoznoczo śe duge wokale (choćoż ńy wszyjske, litera bez djakrytyku tyż może być dugo), do przikładu dôl [doːl] – dolina^[26];
• wjetnamsko – ô uoznoczo źwjynk [ɤ] (litera o uoznoczo [ɔ]), do przikładu rô [zo˧˧] – szel. Jeźli na tyn źwjynk pado inkszy tůn, ańiżeli pjyrszy, stowjo śe nad ńům dodatkowy djakratyk, skuli czego tworzi śe litera ze dwůma djakrytykami:
  • Ồ ồ
  • Ố ố
  • Ổ ổ
  • Ỗ ỗ
  • Ộ ộ^[27]

Sama litera ô może fůnkcjůńyrować jak uosobne słowo, kere uoznoczo «paryzol», co bywo wykorzistowane jak mnymotechńika abo wic, dyć cirkůmfleks może przipůminać gynau paryzol^[28];

• xârâcùù – cirkůmfleksym uoznoczo śe nosowość wokalu, do przikładu ngôô [ŋɔ̃ː] – my^[29].

Symbol we transliteracyji

Znok ô je używany we normje ISO 9 dlo transliteracyje cyrylickij litery ө, używanyj mjyndzy inkszymi we baszkirskij, karakałpackij, kazachskij, můngolskij a tatarskij godce, w kerych uoznoczo źwjynki [ø], [œ], [o] abo [ɵ]^[30].

We normje ISO 15919 dlo transliteracyje szkriftu dewanagari znok ô uodpado literze ऑ, używanyj mjyndzy inkszymi we awestyjskij, kaszmirskij a marathi, w kerych je czytano jak [ɒ], [əː] abo [ɔ]^[31].

We 1998. we Francyji utworzůno bůło publiczno telewizyjo RFO Sat, kero we 2005. przemjanowano bůło we «France Ô». Jeji głůwnym zadańym bůło informjyrowańy mjyszkańcůw kůntinyntalnyj Francyje uo wydarzyńach we zamorskich departamyntach a spůlnotach. Litera «O» we mjańe mjała uoznaczać «Outre-mer» (zamorski). Cirkůmfleks mjoł pokozać, iże kanał je uotwarty na roztůmajte akcynta a djalekta. Uokrům tego dźynka cirkůmfleksowi szło być zicher, iże mjano ńy bydźe czytane jak «France 0» (France zéro)^[32].

We 2008. utworzůno tyż bůło radyjowo stacyjo uo takim samym profilu – «Radio Ô». Dźiśo ale fůnguje uůna pod inkszym mjanym – «Outre-mer La Première» (Pjyrszo Zamorsko)^[33].

We francuskij, portugalskij a wjetnamskij godce do zopisu litery ô we alfabeće Braille'a używo śe szymla <1456> ⠹, we słowackij – <23456> ⠾^[34]. We godce afrikaans ta litera ńy mo włośnego znaku, używo śe sekwyncyje znakůw dlo cirkůmfleksu <12> a o <135>: ⠘⠕^[34]. We walijskij godce idyjo je tako sama, jyno dlo cirkůmfleksu używo śe znaku <4> i stoji uůn przed literům o: ⠈⠕^[35].

francuske, portugalske, wjetnamske ô

słowacke ô

ô we godkach afrikaans a tswana

walijske ô

Cyrylica

We cyrylicy idźe nad literům о postawić cyrkumfleks, co bydźe wyglůndało: о̂, gynau jak łacińsko litera. Tako litera bůła wkludzůno we ńykerych alfabetach, nale dźiśo je używano yno we poruch forszlagach ruśińskij uortografije. Uoznoczo tam źwjynk [o], do przikładu: ко̂но̂плї – kůnopje.

• karelsko – litera о̂ pojawjůła śe we wydurkowanyj we 1820. przełożůnyj na twerski djalekt Wańeliji uod Matyjusza^[36];
• litewsko – Stanisław Mikucki (Stanislavas Mikuckis) wkludźůł ja dlo forszlagu cyrylice, kaj uoznoczała dyftůng dźiśo zapisowany jak uo, do przikładu ишдо̂ти /ɪʃˈduɔtʲɪ/ – dować (łaćiński zopis: išduoti^[37]
• marijsko – do abecadła wkludźůł ja Andrjej Albinski we XVIII st. dlo źwjynku [ø], we teroźńij uortografiji używo śe na jij plac litery ӧ^[38], do przikładu шю̂рго̂ /ˈʃyɾɡø/ – gymba (dźiśejszy zopis; шӱргӧ)
• polsko – bůła użyto we polskim ślabikorzu we cyrylicy, wydanym we 1865. we Pyjtersburgu (uob. tyż.: polsko cyrylica). Stoła uůna na placu polskigo łaćińskigo ó, ntp. бо̂гъ /buk/ – bůg (łaćiński zopis: bóg)^[39].
• syrbsko – analogiczńy do uopisanego wyżyj użyćo łaćińskij litery ô bywo używano tyż cyryliczno о̂, do przikładu ко̂д abo написо̂^[12];
• udmurcko – pojawjůła śe gramatyce, co ja we 1775. napisoł archijepiskop Weńijamin, dźiśo ńyma używano^[40];
• ukrajińsko – wkludzůno uod Mychajła Maksymowycza do jego forszlagu zopisu (tmj. maksymowyczůwka), uoznaczała uůna tam źwjynk [i], co zjawjůł śe na placu *o we zawartyj sylabje, do przikładu ко̂нь /kinʲ/ abo /kʲinʲ/ – kůń (dźiśejszy zopis: кінь)^[41].

• O
• cirkůmfleks