Francyjŏ
 | Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
Francyjŏ (fr. France /fʁɒ̃s/), Francuskŏ Republika (fr. République française /ʁe.py.blik fʁɒ̃.sɛz/) – państwo, kerego metropolitarnŏ tajla we Zachodnij Ojropie, atoli kerŏ mŏ aji zamorske terytoryja na inkszych kōntynentach.
| |||||
| |||||
| Motto: (fr.) Liberté, Egalité, Fraternité (Swoboda, Rōwność, Braterstwo) | |||||
| Hymn: (Marsylianka) | |||||
 | |||||
| Kōnstytucyjŏ | Kōnstytucyjŏ Francyje | ||||
| Ôficjalnŏ gŏdka | francuskŏ | ||||
| Stolica | Paryż | ||||
| Polityczny systym | semiprezydynckŏ republika | ||||
| Zorta państwa | unitarne państwo | ||||
| Gowa państwa | prezydynt Emmanuel Macron | ||||
| Szef rzōndu | prymier Gabriel Attal | ||||
| Wiyrchnia • cołkŏ | 41. na świecie 643 801[1] km² metropolijŏ: 551 695[1] km² | ||||
| Liczba ludności (2019) • całkowita • tyngość zaludniyniŏ | 21. na świecie 67 022 000[2] 104 ôsōb/km² | ||||
| PKB (2018) • cołke • na ôsobã | 2925 mld[3] USD 44 934[3] USD | ||||
| PKB (PSN) (2018) • cołke • na ôsobã | 2960 mld[3] miyndzynŏr. dolarōw 45 474[3] miyndzynŏr. dolarōw | ||||
| waluta | 1 ojro = 100 ojrocyntōw (EUR, €) | ||||
| Czasowŏ strefa | UTC +1 – zima UTC +2 – lato | ||||
| Kod ISO 3166 | FR | ||||
| Internetowŏ dōmyna | .fr | ||||
| Kod autowy | F | ||||
| Kod fligerowy | F | ||||
| Telefōniczny kod | +33 | ||||
| Znŏleżne terytoria | Nowŏ Kaledōnijŏ, Francuskŏ Polinezyjŏ, Wallis i Futuna, Saint-Barthélemy, Saint-Martin, Saint-Pierre i Miquelon, Francuske Terytoria Połedniowe i Antarktyczne, Wyspa Clippertona | ||||
 | |||||
.svg)
Francyjŏ je piōntŏ pojstrzōd nojbarzi rozcapiyrzōnych krejōw na świecie a jedynŏstym we rankingu sztandardōw żywobyciŏ. Je ôna jednym ze bajstlyrzōw Ojrŏpejskij Unije aji Ôrganizacyje Skuplowanych Nŏrodōw. Je tyż czōnkym Miyndzynŏrodowyj Ôrganizacyje Frankofōnije, grupy G8, Łacińskij Unije a Rady Istości ÔSN, kaj mŏ tyż prawo do weta.
Skuli srogij wielości ludzkōw, wiyrchu, ekōnōmijnygo potyncjału a nuklyjarnygo arsynału widzianŏ kej jedyn ze nojfestelnijszych krejōw świata.
Etymologijŏ miana
Worta „Francyjŏ” przilazuje ôd germańskigo plymiynia Frankōw, ôd kerych sztat ôstoł zônaczōny.
Gyjografijŏ
Francyjŏ je krŏjym leżōncym z wiynksza w Zachodnij Ojropie, jednak posiadajōncym terytoria znŏleżne i departamynta zamorske na inkszych kōntynyntach. Wiyrchnia metropolitarnej czynści Francyje wynosi 551,5 tys. km², skirz czego zajmuje 48. plac na świecie pod wzglyndym srogości wiyrchnie, za to wiyrchnia społym z terytoriami znŏleżnymi i departamyntami zamorskimi 643 801 km².
Metropolitarnŏ Francyjŏ je na ziymi ôd Pojstrzōdziymnygo Morza na połedniu ku Pōłnocnymu Morzu na pōłnocy a ôd Ryna na zŏchodzie do Biskajskij Zatoki na wschodzie.
Cołkŏ dugość granic lōndowych Francyje to 2 892,4 km. Metropolitarnŏ Francyjŏ graniczy z dalij pokŏzanymi państwami:
- na połedniu:
- na weschodzie:
Italijo (488 km)
Mōnako (4,4 km)
Mjymcy (451 km)
Szwajcaryjo (573 km)
- na pōłnocach:
Belgijŏ (620 km)
Luksymburg (73 km)
Granice terytoriōw znŏleżnych i departamyntōw zamorskich z:
Klimat
Na pōłnocach krŏju włażnawy klimat umiarkowany (ôziōmbniynte lata, dości ciepłe zimy). Jŏr to nojlepszŏ burlu na zwiydzanie Paryża, trza być jednak narychtowanym na dyszcze. Podzimym rania bywujōm radszyj zimne i niyprzijymne, ale przed połedniym sie wypogadza.
Na połedniu lata sōm suche, a tymperatura czynsto przekrŏczŏ 30°C. Sporadycznie wystympujōm herske burze i krupy. Zimy sōm ôpaterne (tymperatury na wybrzyżu Morza Strzōdziymnygo rzŏdko ślatujōm pod 10°C) i czynsto deszczowe. Jeszcze wiyncyj ôpadōw idzie sie spodziywać jŏrym.
Mocka przestrzyństw Francyje mŏ ôsobny mikroklimat. Utrapieniem połedniŏ stoł sie porywisty, ôziōmbniynty mistral. Wiater tyn wieje zaôbycz zimōm i jŏrym, przi przinoszyniu słōneczny czas i jasne, bezchmōrne niebo.
Miasta
| Lp. | Miasto | Populacyjŏ |
|---|---|---|
| 1. |  Paryż | 12,34 mln |
| 2. |  Lyon | 2,21 mln |
| 3. |  Marsylijŏ +  Aix-en-Provence | 1,73 mln |
| 4. | .svg){kind=small} Toulouse | 1,27 mln |
| 5. | .svg){kind=small} Lille | 1,17 mln |
| 6. | .svg){kind=small} Bordeaux | 1,16 mln |
| 7. |  Nice | 1,00 mln |
| 8. |  Nantes | 898 tys. |
| 9. |  Strasbourg | 769 tys. |
| 10. |  Rennes | 690 tys. |
Historyjŏ
Ranty dzisiejszyj Francyje je podanu na ranty antycznyj Galije, kerōm pōmiyszkiwali Gale. Niyskorzij podbiōli ja Rzimiany w I w.p.n.e. Gale s czasym wiyny gŏdkã a religijõ ôd agresorōw. We IV w.n.e germańske plymiōna, gōwnie Franki przelazły Ryn a podbiōły Galijõ.
Jako samorzōndny krej Francyjŏ zipie ôd 843 r. bez tajlōng Karolińskigo Imperyjōm na wschodniõ, pojstrzodkowõ a zŏchodniõ tajlã, kaj zõchodniŏ bōła choby dzisiej Francyjŏ.
Karolingi regirowały we Francyji do 987 r., kej swōj regirōng napoczōn Hugo Kapet, kery je fater dynastyjōw Kapetyngōw, Walezyjuszōw a Bōrbonōw. Wiyrch francuskij mōnarchije je we czasie regirōngu ôd Ludwika XIV, mianowanygo "Krōlym Klarōm". We tym czŏsie Francyjŏ fest ajnflus na ojrŏpejski kōnszt, kulturã, ekōnōmijõ a politykã. Je tyż nojbarzi zaludniōnym krejem w Ojrŏpie.
Francyjŏ bōła mōnarchijōm do 1792 r., kej sztartła Francuskŏ Rewolucyjŏ a ôstoła zônaczōnŏ I Francuskŏ Republika. We 1799 r. napoczōn regirować Napoleōn Bōnaparte, kery wiōn na siã titel I Kōnsula, a we maju 1804 r. cysŏrza. Bez wojny Francyjŏ podbiōła mockã krejōw a zicła tam reskyre, kere przilazywały ze familije ôd Bōnapartygo. Po szlusie Napoleōna we Francyje zaś wrŏcŏ mōnarchijŏ. Niyskorzij, dochodzi do mocki swalōnkōw a pōmiōnōw systyma regirōngu ôd cysŏrstwa po republikã.
We XX w. Francyjŏ napoczynŏ być corŏzki mij ważnŏ we światowyj polityce. Eli jeszcze bez I Światowŏ Wojna Francyjŏ bōła aktywny szpiler, to II Światowŏ Wojna prziniesła ino miymiyckŏ przymoc a ôkupacyjŏ aji niyskrzij kolaboracyjŏ ś nimi, zônaczōły cŏłkowity upŏdek Francyje. Miało to ajnflus tyż na francuskõ ekōnōmijõ a wielość ludziōw. IV Republika ôstoła ustanowiōnŏ po wojnie, coby we 1958 r. ôstŏć przewesklowanŏ we dzisiejszõ V Republika.
Polityka
Francyjŏ je dymokracyjŏ, co je typym republiki. Grōndym prŏw we Francyji je Kōnstytucyjŏ ze 1958 r., keryj we piyrszym artiklu je szrajbniynte, co "Francyjŏ je niypodzielnŏ, laickŏ, dymokratycznŏ a socjalnŏ Republika". Ôd 2003 r. tyn artikel gŏdŏ dalij, co "ônyj ôrganizacyjŏ je zdecyntralizowanŏ".
Ôrgany regirōngu
Ustŏwodŏwczy regirōng je we gracach Parlamyntu, kery dzieli sie na dwie izby: niższŏ – Nŏrodowe Zgrōmadzyniy a wyższŏ – Synat. Francyjŏ je republika symiprezydynckŏ. Prezydyntym je terŏzki François Hollande a prymiyrzym Manuel Valls.
Podzioł administracyjny
Francyjŏ, jeji tajla metropolitarnŏ tajluje sie terŏźnie na 13 regiōnōw, 96 departamyntōw jak tyż kol. 36 300 gmin. Pōnadto wyrōżniŏ sie departamynta i terytoria zamorske jak tyż zamorske zbiorowości terytorialne.
Regiōny
Podzioł europejskij czynści Francyje ôbowiōnzujōncy ôd 1 stycznia 2016:
- Nowŏ Akwitanijŏ
- Grand Est
- Bretanijŏ
- Burgundia-Franche-Comté
- Île-de-France
- Korsyka
- Pays de la Loire
- Oksytanijŏ
- Hauts-de-France
- Normandijŏ
- Auvergne-Rhône-Alpes
- Provence-Alpes-Côte d'Azur
- Centre-Val de Loire
Departamynta
|
|
|
Demografia
Statystyki dymograficzne
| 2007 | |
| Wielość miyszkańcōw | 63 713 926 |
| Ludność podle wieku | |
| 0 – 14 lŏt | 18,6% |
| 15 – 64 lŏt | 65,2% |
| ponad 64 lŏta | 16,2% |
| Wiek (mediana) | |
| W cołkij populacyji | 39 lŏt |
| Chopōw | 37,5 lŏt |
| Kobiyt | 40,4 lŏt |
| Przirost istny | 0,436% |
| Spōłczynnik narodzyń | 12,91 narodzyń/1000 miyszkańcōw |
| Spōłczynnik zgōnōw | 8,55 zgōnōw/1000 miyszkańcōw |
| Spōłczynnik migracyje | 1,52 migrantōw/1000 miyszkańcōw |
| Ludność podle płci | |
| przi narodzyniu | 1,05 chopōw/kobiyt |
| poniżyj 15 lŏt | 1,05 chopōw/kobiyt |
| 15 – 64 lŏt | 1 chopōw/kobiyt |
| powyżyj 64 lŏt | 0,69 chopōw/kobiyt |
| Umieralność noworodkōw | |
| W cołkij populacyji | 3,41 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci mynskij | 3,76 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci żyńskij | 3,04 śmiertelnych/1000 żywych |
| Ôczekowanŏ dugość życiŏ | |
| W cołkij populacyji | 80,59 lŏt |
| Chopōw | 77,35 lŏt |
| Kobiyt | 84 lŏt |
| Rozrodczość | 2,01(2010) narodzyń/kobiytã |
| Spōłczynnik majoryntnych z HIV/AIDS | 0,4% (2007) |
| Liczba ôsōb z HIV/AIDS | 120 000 |
| Liczba umartych na HIV/AIDS | 34 873 (grudziyń 2006)[5] |
Struktura etnicznŏ
| Grupa etnicznŏ[6] | Gŏdka | Wielość w tys. | Procynt ludności |
|---|---|---|---|
| Francuzi | francuskŏ | 45 979 | 70,88% |
| Alpine Provencal | francuskŏ | 2947 | 4,54% |
| Langwedocjanie | francuskŏ | 2559 | 3,94% |
| Alzatczycy | miymieckŏ | 1607 | 2,48% |
| Owernijczycy | francuskŏ | 1417 | 2,18% |
| Kabylowie | kabylskŏ | 712 | 1,1% |
| Niemcy | miymieckŏ | 647 | 1,0% |
| Portugalczycy | portugalskŏ | 516 | 0,8% |
| Arabery (Algeryjŏ) | arabskŏ | 476 | 0,73% |
| Ormianie | armyńskŏ | 474 | 0,73% |
| Francuske Żydy | francuskŏ | 462 | 0,71% |
| Gaskończycy | oksytańskŏ | 453 | 0,7% |
| Arabery (Maroko) | arabskŏ | 442 | 0,68% |
| Wietnamczycy | wietnamskŏ | 324 | 0,5% |
| Hindusi | hindi | 274 | 0,42% |
| Arabery (Syryjŏ) | Dialekty syryjsko-palestyńske arabskij gŏdki | 259 | 0,4% |
| Bretończycy | bretōńskŏ | 234 | 0,36% |
| Turcy | tureckŏ | 221 | 0,34% |
| Shawija (Berbery) | shawija | 194 | 0,3% |
| Włosi | italijańskŏ | 177 | 0,27% |
| Francuscy Romowie | francuskŏ | 168 | 0,26% |
Gŏdka
Amtowōm gŏdkōm we Francyji je francuskŏ, posuguje sie niōm srogŏ wiynkszość miyszkańcōw tego krŏju, jednak poza nim je mocka regiōnalnych gŏdek:
- baskijskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Béarn - bretōńskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Dolnyj Bretōnije - franko-prowansalskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we Dauphiné, Jura, Lyonnais, Savoie
- niyderlandzkŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Flandrije - katalōńskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Roussillon - miymieckŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Alzacyje i Lotaryngije - prowansalskŏ – regiōnalnŏ gŏdka we
Ôksytanije - italskŏ – regiōnalnŏ gŏdka na
Korsyce
.svg){kind=small}
Nŏrodne świynta i dni swobodne ôd roboty
- Nowy Rok (Nouvel An) – 1 stycznia
- Wielkanoc (Pâques) – ruchōme
- Pyńdziałek Wielkanocny (Lundi de Pâques) – ruchōme
- Świynto Roboty (Fête du Travail) – 1 mŏja
- Dziyń Zwyciynstwa (Fête de la Victoire) – 8 mŏja
- Wniebowstōmpienie (Ascension) – ruchōme
- Zielone Świątki (Lundi de Pentecôte) – ruchōme
- Świynto Nŏrodne Francyje (Fête Nationale Française) – 14 lipnia[7]
- Wniebowziyncie NMP (Assomption) – 15 siyrpnia
- Wszyjskich Świyntych (Toussaint) – 1 listopada
- Dziyń Zawieszyniŏ Brōni (Jour d’Armistice) – 11 listopada[8]
- Boże Narodzynie (Noël) – 25 grudnia
