Таърихнигорӣ

Дар давраҳои қадим донишҳои таърихӣ дар шакли ривоятҳо аз насл ба насл мегузаштанд. Пайдоиши хат ба гирдоварии донишҳои таърихӣ имконият дод. Аввалин навиштаҷотҳои дорои мазмуни таърихӣ — катибаҳои таърихӣ, солномаҳо ва ғайра пайдо шуданд. Дар маънидоди воқеаҳои таърихӣ таъсири дин хеле калон буд. Воқеаҳои таърихӣ ба «иродаи илоҳӣ» нисбат дода мешуданд.

Дар инкишофи прогрессивии донишҳои таърихӣ таърихнигории атиқа марҳалаи муҳим буд. Дар асарҳои муаррихони давраи атиқа кушини рад кардани маънидоди воқеаҳои таърих бо дахолати қувваи илоҳӣ, кӯшиши дарк намудани алоқамандии дохилии сабабу зуҳуроти воқеаҳои таърихӣ, кӯшиши байни афсона ва фактҳои таърихӣ гузоштани фарқ дида мешавад.

Дар таърихнигории асрҳои миёна муаррихи араб Ибни Халдун (асри 14) аввалин шуда кӯшиш кардааст, ки дар асоси назарияҳои дунявӣ аз нақли оддии воқеаҳои таърих ба таҳқиқи алоқамандии сабабии воқеаҳои таърихӣ гузарад. Дар ташаккули таърихнигории Аврупои Ғарбӣ давраи Эҳё (асрҳои 15—16) марҳалаи аввалин буд.

Афкори илмию таърихии томарксистӣ нуқтаи баланди инкишофи худро дар ақидаҳои революционию демократӣ ёфт. Ақидаҳоин роволюционию демократӣ оид ба таърих барои паҳн шудани фаҳмиши материалистии таърих дар Русиязамина ба вуҷуд овард. Баробари аз тарафи К. Маркс ва Ф. Энгелс бо воқеаҳои ҷамъиятӣ татбиқ карда шудани материализми диалектикӣ таърих бори аввал асоси методологии илмӣ пайдо кард. Асарҳои В. И. Ленин дар инкишофи афкори марксистии таърихӣ марҳалаи нав кушоданд. В. И. Ленин масъалаҳои революцияи буржуазӣ, дар ҳаракати коргари, демократӣ ва миллии озодихоҳи ва ғайраро ҳал намуд.

Таърихнигории марксистӣ

Таърихнигории марксистӣ-ленинӣ чунин соҳаҳои асосии таҳқиқро дар бар мегирад:

• таҳқиқи асоси иҷтимоии дониши таърихӣ дар ҳар як давраи тараққиёт, муайян кардани вазифаҳои иҷтимоии он дар давраҳои гуногун ва тарзу усулҳои татбиқи ин вазифаҳо;
• омӯхтани принципҳои назариявию методологие, ки ба ҳар як ҷараёни афкори таърихӣ хос аст;
• таҳлили асоси манбаъшиносии асарҳои таърихӣ, тарзи истифодаи сарчашмаҳо, усулҳои конкретии тадқиқот;
• таҳлили мавзӯоти тадқиқоти таърихӣ; 5) тадқиқи таълимотҳои таърихи, ки ҷараёну равияҳои гуногуни афкори таърихӣ ба вуҷуд овардааст;
• омӯхтани масъалаҳои ташкил ва шаклҳои корҳои тадқиқотӣ дар соҳаи таърих, аз ҷумла муассисаҳои илмӣ ва архивҳо.

Таърихнигорӣ дар Осиёи Миёна таърихи дуру дарозе дорад. Дар Осиёи Миёна хат пеш аз истилои араб низ мавҷуд буд, вале ёдгориҳои хаттии пеш аз ислом ниҳоят кам мондаанд. Малумотҳои нисбатан қадим оид ба қабилаҳое, ки дар ҳудуди Тоҷикистони имрӯза маскан доштанд, дар Авесто дучор мешаваяд. Барои омӯхтани таърихи сохти дохилӣ ва маданияти тоисломии вилоятҳои Осиёи Миёна сарчашмаҳои суриёнӣ, асарҳои Абӯрайҳони Берунӣ ва ғайра ҷолиби диққатанд. Ҳуҷҷатҳои суғдӣ ва арабӣ, ки аз Қалъаи Муғ (асри ҳои 7—8) дар раёни Айнӣ ба даст омадаанд, маълумоти пурқимати таърихӣ медиҳанд. Таърихнигории феодалӣ дар Осиёи Миёна танҳо баъди барҳам дода шудани ҳукмронии арабҳо дар ин сарзамин инкишоф ёфта, асри 10 дар аҳди Сомониён замина пайдо кард. Дар асрҳои 9—10 ба забонҳои дарӣ (тоҷикӣ) ва арабӣ асарҳои таърихи таълиф шуданд. Аз ҷумла, «Таърихи Табарӣ», «Таърихи Бухоро»-и Наршахӣ.

таърихнигории давраи Қарахониён, ки аввали асри 11 ба ҷои Сомониён омаданд, хеле камбағал аст. Фақат таърихи шаҳрҳои қадимаи Осиёи Миёна — Бухорою Самарқанд диққати муаррихони маҳаллиро ба худ кашидааст. Масалан, ба таърихи шаҳри Самарқанд асари Идрисӣ бахшида шудааст, ки онро асри 12 Насафӣ давом додааст. Тарҷумаи тоҷикии ин асар бо номи «Қандия» ба мо расидааст. Дар ин давра (асри 11) «Таърихи Масъудӣ»-и Байҳақӣ ва «Таърихи Сиистон»-и муаллифи гумном барин асарҳои таърихӣ таълиф меёбанд. Доир ба таърихи Мовароуннаҳри замони Салҷуқиён, «Сиёсатнома»-и Абулҳасан ибни Алӣ Низомулмулк маъхази нодири таърихӣ мебошад. Дар асарҳои таърихии Ибни Асир, Ҷузҷонӣ, Рашидуддин ва дигар доир ба юришҳо ва ҳукмронии муғулҳо маълумоти гаронбаҳо ҷамъ оварда шудаанд. Дар асарҳои Низомуддини Шамӣ, Шарафуддин Алии Яздӣ, Ҳофизи Абрӯ, Ғиёсуддин Алӣ, Мирхонд, Хоҷамир ва дигар ҷангҳои Темур акс ёфтаанд. Ҳуҷуми қабилаҳои кӯчманчиёни ӯэбак бо сардории Шайбонихон, муборизаи сахти онҳо бо Темуриён ва ҳукмрон шудави сулолаи Шайбониён дар асари Рӯзбеҳхони Исфаҳонӣ, асарҳои ёддоштии Бобур, Восифӣ ва таълифоти Ҳофизи Таниш «Абдуллоҳнома» баён ёфтааст.Доир ба воқеаҳои таърихии халқҳои Осиёи Миёна дар асри 17 сарчашмаҳо ниҳоят каманд.Асарҳои таърихии Муҳаммадюсуфи Муншӣ, Мирмуҳаммад Амини Бухороӣ, Муҳаммадвафои Карминагӣ, Муҳаммад Яъқуб, навиштаҷоти Мирзо Шамси Бухороӣ, Муинӣ ва дигар аз таърихи (асри 18 ва ибтидои асри 19) қабилаи манғитҳо, ибтидои ҳукмронии онҳо дар Бухоро баҳс мекунанд. Аз таълифоте, ки ба таърихи Хӯқанд бахшида шудаанд, асарҳои Муҳаммад Ҳакимхон, Мирзо Қаландар Мушрифи Исфарагӣ, Абдулғафур, Мулло Ниёз Муҳаммад, Имомалии Қундузӣ ва дигарро ном бурдан мумкин аст.

Дар охири асрҳои миёна оид ба таърихи Осиёи Миёна як қатор асарҳон калон навишта шуданд. Масалан «Убайдуллоҳнома»-и Мирмуҳаммад Амини Бухорои, «Таърихи Абулфайзхон».-и Абдурраҳмони Толеъ, «Тӯҳфаи хонӣ»-и Муҳаммадвафои Карминагӣ ва дигар. Аз асарҳои давраи баъдина «Зафарномаи Хисравӣ»-и муаллифи гумном (1862 —63). «Таърихи Салимӣ»-и Мирзо Салимбек (асри 19), «Тӯҳфаи шоҳӣ»-и Абдулазими Сомь барин асарҳо қобили қайданд.

Намояндаи барҷастаи ҷараёни прогрессивии илми таърих, асосгузори равияи нави афкори сиёсию ҷамъиятии халқи тоҷик Аҳмади Доииш мебошад, ки дар асарҳояш иллати сохти феодалии аморати Бухоро ва ҳокимони феодалиро фош кардааст. Яке аз асарҳои барҷастаи ӯ «Наводиру-л-вақоеъ» мебошад. Пас аз ба Русия ҳамроҳ шудани Осиёи Миёна дар омӯхтани таърихи кишвар олимону сайёҳони рус хизмати босазое карданд. Аввалин кӯшиши офаридани очеркҳои таърихи халқҳои Осиёи Миёна, аз ҷумла халқи тоҷик, ба Н. И. Веселовский тааллуқ дорад. Асари у "Таърихи мухтасари хони Хуқанд (ба забони русӣ), ки доир ба таърихи тоҷикон низ маълумот медиҳад, ҷолиб аст. В. В. Бартольд сарчашмаҳои хаттиро нағз омӯхта, оид ба таърихи халқҳои Осиёи Миёна як қатор асарҳо офарид, ки аз ҷиҳати амиқии таҳлили фактҳои таърихӣ ва муносибати объективона нисбат ба онҳо то ҳол қимати илмии худро гум накардаанд. Беҳтарин асарҳои тореволюсионии ӯ «Туркистон дар давраи ҳуҷуми муғул» ва «Оид ба таърихи обёрии Туркистон» (ба забони русӣ) ба ганҷинаи илми ҷаҳонӣ дохил шудаанд.

Таҳқиқи ҳақиқатан илмии таърихи халқи тоҷик пас аз Револютсияи Кабири Сосиалистии Октябр оғоз ёфт. Яке аз аввалин шахсоне, ки бо тадқиқи таърих машғул шуд, С. Айнӣ буд. У дар ибтидои солҳои 20 дар журнали «Шӯълаи инқилоб» асарҳои таърихии худ, аз ҷумла «Таърихи амирони манғитияи Бухоро»-ро нашр кард. С. Айнӣ дар асарҳои таърихӣ душманони Ҳокимияти Советӣ — буржуазияи миллатчӣ ва намояндагони синфҳои сарнагуншударо фош намуда, ғояҳои интернасионализмро тарғиб мекард, оммаи заҳматкашро даъват менамуд, ки дар сохтмони ҷамъияти сосиалистӣ фаъолона иштирок кунанд.

Замони шӯравӣ

Таҳқиқи таърихи Тоҷикистон ва тоҷиконро «Ҷамъияти омӯхтани Тоҷакистон ва халқиятҳои эрониважоди берун аз ҳудуди он» хеле ҷоннок кард, ки он бо ташаббуси олимони барҷастан рус В. В. Бартолд, М. С. Андреев, А. А. Семёнов, Н. Л. Корженевсакий ва дигарон соли 1925 дар шаҳри Тошкент таъсис ёфт. Соли 1930 дар назди Комиссариати халқии маорифи РСС Тоҷикистон Комитети тоҷикшиносӣ таъсис дода шуд, ки он соли 1932 ба Институти давлатии тадқиқати илмӣ табдил ёфт ва дар омӯхтани таърихи халқи тоҷик ҳиссаи босазо гузошт. Ба камол расидани кадрҳои илмии маҳаллӣ, ҷамъ шудани материалҳои зиёде дар муассисаҳои илмии роспублика, тараққиёти пуравҷи иқтисодиёт ва маданият тақозо мекард, ки дар республика маркази ягонаи илмӣ барпо карда шавад.

Соли 1933 Базаи тоҷикистонии Академияи Фанҳои СССР кушода шуд ва дар ҳайати он дар қатори дигар секторҳо сектори таърих, забон ва адабиёт низ ба кор сар кард. Аз нашрияҳои ин давра неш аз ҳама «Маҷмӯаи суғдӣ»-ро (1934) бояд қайд кард, ки он бо ҳамкорин Институти шарқшиносии Академияи Фанҳои СССР ба табъ расид. Ин таълифот ба кашфи архиви охирин ҳокими Панҷакент Деваштич дар Қалъаи Муғи назди деҳаи Хайрободи болооби Зарафшон бахшида шудааст. Ҳуҷҷатҳои Қалъаи Муғ ба арафа ва давраи истилои араб мансуб буда, оид ба забон, таърих ва маданияти суғдиён маълумотҳои бебаҳо доданд.Илми таърихнигории советии тоҷик аз таърихнигории пеш аз революция фарқи куллӣ дорад. Ба таърихнигории марксистии Тоҷикистон (таърихи қадим, асрҳои миёна ва нав) таҳқиқи муносибатҳои истеҳсолӣ, таърихи "муборизаи синфӣ, омӯзиши мақоми оммаи халқ дар таърих хос аст. Дар солҳои 30-юм як силсила асарҳои илмии оммабоб нашр шуданд, ки дар онҳо муваффақиятҳои тараққиёти хоҷагии халқ ва маданияти Тоҷикистони Советӣ акс ёфтаанд. Дар омӯхтани таърихи пешазинқилобии Тоҷикистон саҳми олимони рус В. В. Бартолд, А. А. Семёнов, М. С. Авдреев, А. Ю. Якубовокий, Б. А. Литвинский ва дигарон калон аст.Яке аз аввалин асарҳое, ки Филиали тоҷикистонии Академияи Фанҳои СССР (1941) ба чоп тайёр кард, «Очерки таърихи Қаротегин»-и Н. А. Кисляков буд.

Дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватани олимони тоҷик кӯшиш мекарданд, ки асарҳои онҳо ба тақозои замон ва шароит мувофиқ бошад. С. Айнӣ дар «Исёни Муқаннаъ» (1944) дар асоси таҳлили чуқури маъхазҳои хаттии арабӣ ва тоҷикӣ баробари ҳал кардани бисёр масъалаҳои таърихи маданияти халқи тоҷик исбот кардааст, ки исёни Муқаннаъ ва дигар шӯришҳо боиси озод шудани халқи тоҷик аз юғи аҷнабиён ва ташкил ёфтани давлати мустақили Сомониён гаштаанд. С. Айнӣ дар «Қаҳрамони халқи тоҷик Темурмалик» (1944) анъанаҳои ватанпарвари ва озодихоҳии тоҷиконро хотирнишон кардааст.

Соли 1944 асари Б. Ғ. Ғафуров ва Н. И. Прохоров «Халқи тоҷик дар мубориза барои озодӣ ва истиқлоли Ватани худ» (ба аабони русӣ) аз чоп баромад. Таърихнигори дар республика хусусан солҳои баъдиҷангӣ инкишоф ёфт. Экспедисияҳои калони архоологӣ ва этнографӣ ташкил карда шуданд, муҳимтарин масъалаҳои ҳалталаби таърихи тоинқилобӣ ва давраи советии Тоҷикистон муайяш карда шуданд. Соли 1947 асари Б. Ғ. Ғафуров «Таърихи мухтасари халқи тоҷик» аз чоп баромада, баъдтар се маротиба (1949, 1952, 1955) ба забони русӣ нашр шуд. Дар ин китоб бори аввал таърихи халқи тоҷик аз давраҳои қадимтарни то Револютсияи Кабири Сосиалистии Октябр пурра акс ёфт ва тамоми марҳалаҳои таърих ва таърихи маданияти тоинқилобии халқи тоҷтак марксистона таҳқиқ шуд. Соли 1951 дар республика Академияи фанҳо таъсис ёфт. Дар ҳайати он Инстиути мустақили таърих, археология ва этнография (ҳоло Институти таърихи ба номи Аҳмади Дониш) ташкил гардид. Ҳамон вақт дар назди КМ ПК(б) Тоҷикистон Институти таърихи партия низ ташкил ёфт. Ин ду институт ба калонтарин марказҳои таърихнигории республика табдил офтанд. Дар тадқиқоти илмӣ саҳми кафедраҳои донишкадаҳои олии республика низ калон аст.

Дар тадқиқоти муаррихони советӣ омӯзиши таърихи иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсии асри 19 ва ибтидои асри 20 мавқеи муҳим дорад. Дар таълифоти таърихии С. Айнӣ А. А. Семёнов, 3. Ш. Раҷабов, Б. И. Искандаров, О. Р. Маҷлисов, А. М. Мухторов, М. Б. Бобохонов, М. Ҳамроев, Ш. Юсуфов ҳаёти иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсии хониҳо, бекиҳо ва ноҳияҳои алоҳидаи тоинқилобӣ, масъалаи ҳамроҳ шудани Осиёи Миёна ба Россия, ба миён омадани муносибатҳои капиталистӣ дар иқтисодиёт, авҷ гирифтани ҳаракати революсионӣ, тараққиёти афкори ҷамъиятшо сиёсӣ ва маърифатпарварии демократӣ омӯхта мешуд. Соли 1972 асари мукаммали академик Б. Ғ. Ғафуров «Тоҷикон. Таърихи қадимтарин, қадим ва асримиёнагӣ» ба забони русӣ нашр шуд, ки дар он таърихи қадим ва асримиёнагии халқи тоҷик ҳаматарафа таҳлил карда мешавад. Солҳои 1983—85 нашри тоҷикии асар ба табъ расид.

Асарҳои А. Мухторов, Н. Неъматов А. Ҷалилов, Е. А. Давидович ба таърихи пешазинқилобии Тоҷикистон оиданд. Таърихи мубориза барои барқарор ва мустаҳкам намудани Ҳокимияти Совети дар раёнҳои алоҳидаи республика дар асарҳои Т. Р. Каримов, Ғ. Ҳ. Ҳайдаров, А. В. Макашов ва ғайра акс ёфтааст. Олимони тоҷик (М. Э. Эркаев, Б. И. Искандаров, Р. Абулҳаев ва дигар) мураккабии муборизаи синфӣ дар Тоҷикистон, моҳияти иҷтимоии ҳаракати босмачигӣ, роли душманони дохили ва дастнишондаҳои империализми хориҷиро дар оташ додани ҷанги гражданӣ фош карданд, саҳми оммаи заҳматкашро дар торумор кардани душманони дохилӣ ва хориҷӣ, ёрии халқи рус ва дигар халқҳои бародарро дар барқарор ва мустаҳкам намудани Ҳокимияти Советӣ дар Тоҷикистон нишон доданд.

С. А. Раҷабов ва А. М. Баҳоваддинов бошанд,. процесси ташаккул ёфтани миллати социалистии тоҷик, сохтмони миллию давлатиро дар республика тадқиқ намуданд.Масъалаҳои муносибатҳои иқтисодию иҷтимоӣ, ғалаба ва мустаҳкамшавии сохти колхозӣ дар деҳоти Тоҷикистон дар рисолаи коллективонии «Очерки таърихи сохтмони колхозӣ дар Тоҷикистон (1917-— 1965)» (ба забони русӣ) ва асарҳои X. Н. Дриккер, Ғ. Ҳ. Ҳайдаров, В. А. Козачковский, Б. А. Антоненко, К. П. Марсаков, Г. Н. Наврӯзов ва дигарон акс ёфтаанд.

Дар асарҳои М. А. Алиҷонов, 10. А. Николаев, Н. Сангинов ва дигарон рафти индустронии Тоҷикистон ва хусусиятҳои хоси он, тараққиёти имрӯзаи саноати реслублика, марҳалаҳои асосӣ ва хусусиятҳои ташаккули синфи коргари Тоҷикистон таҳқиқ шудаанд. Рисолаи коллективонаи "Таърихи синфи коргари Тоҷикнстон (1917—1970) (базабони русӣ) ҷамъбасти таърихи синфи коргари республика аст. Дар асарҳои 3. Ш. Раҷабов, М. Р. Шукуров, Ш. М. Султонов, С. Ғуломов ва дигарон масъалаҳои тараққиёти илм, маданият, пайдош ва тараққиёти зиндагии халқи ва роли роҳбарикунандаи Партияи Коммунистии Тоҷикнстон дар соҳаи сохтмони мадании республика таҳлил гардидаанд.

Асарҳои Л. П. Сечкина, Д. Усмонов, А. Н. Секретов ва дигарон ба қаҳрамониҳон ҷанговарони тоҷик дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ, меҳнати диловаронаи халқи тоҷик дар ақибгоҳ ва иштироки намояндагони халқи тоҷик дар ҳаракати партизанӣ бахшида шудаанд.

Замони истиқлол

Бо ба даст овардани соли 1991 истиқлоли давлатӣ давраи нави инкишофи илми таърихи тоҷик шурӯъ шуд. Ин давра бо буҳрони имиқ дар таърихнигории ватанӣ шаҳодат дошт ва сабаби кӯчидани муттахасисон ба хориҷи кишвар шуд, ки аксарияти коргарони таҷрибодорро аз даст дод, бахусус дар соҳахои бостоншиносӣ ва мардумшиносӣ. Муттахасисони таърихи навтарин ҳам қисман ҷумҳуриро тарк намуданд, қисми дигари онҳо касбашонро иваз намуданд.

Аз ибтидои солҳои 90 корҳое пайдо шуданд, ки роҳои тули 70 соли ҳукумати шуравӣ гузаштаи Тоҷикистонро холисона барраси менамоянд. Дар ин давра аз ҷониби ходимони шуъба дар асоси маводҳои бойгони маҷмуаи «Речи, статьи и выступления Н. Махсума» ва маҷмуаи мақолот «Фидоии миллат», бахшида ба Раиси якуми КИМ ҶСС Тоҷикистон, Қаҳрамони Тоҷикистон Нусратулло Максум омода гаштанд.

Зери омузиши нав пеш аз ҳама солҳои барпо намудани ҳокимияти шуравӣ шуданд. Дар асари Н.Б. Хотамов, дар мавриди инқилоби Бухоро, муносибатҳои русӣ-бухорои ва шуравӣ-бухороӣ, фаъолияти ҷадидони Бухоро, мавқеъи роҳбарияти Туркфронт дар мавриди амалиётҳои соли 1920 дар Чорҷуи куҳна ва Бухорои куҳна, дар мавриди таърихи ташкил ва ҳаракати гуруҳи ҳарбӣ-экспедитсионии Ҳисор ва дигар ҳодисаҳо, вобаста бо ҷараёни сарнагуни тартиботи амирӣ дар Бухоро андешаҳои нав пайдо гаштанд^[1].

• Ловягин А. М. Историография // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Историография // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.