คือ คำประพันธ์ไทยประเภทกาพย์หนึ่งที่กวีนิยมแต่งมากที่สุด มีทั้งแต่งสลับกับคำประพันธ์ประเภทอื่นและแต่งเพียงลำพัง
กาพย์ยานี หนึ่งบท มี สองบาท
1 บาท มี 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค
วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์
บังคับสัมผัสระหว่างวรรคที่ 1, 2 และ 3
ต้องเชื่อมสัมผัสวรรคที่ 4 ตอนท้ายบท ไปยังท้ายบาทแรกของบทต่อไป ดังตัวอย่างต่อไปนี้
วรรค1 วรรค2 ┌──↓─┐ ○○○○● ○○●○○● --> บาทที่ 1 มี 11 พยางค์ ─┐ ┌───────┘ วรรค3 วรรค4 รวม 2 บาท = จบ 1 บท │ ○○○○● ○○○○○●─┐ --> บาทที่ 2 มี 11 พยางค์ ─┘--------------------------------------------- ┌──↓─┐ │ ○○○○● ○○●○○●─┘ <--- (เริ่มบทใหม่) ┌───────┘ ○○○○● ○○○○○●┐ │
| ๏ อย่าด่วนครรไลแล่น | | กรกรีดแหวนบรางควร |
| ทอดตาลิลารัญจวน | | สะดุดบาทจักพลาดพลำ |
| ๏ อย่าเดินทัดมาลา | | เสยเกศาบควรทำ |
| จีบพกพลางขานคำ | | สะกิดเพื่อนสำรวลพลาง |
| — กฤษณาสอนน้องคำฉันท์ |
กวีอาจเพิ่มความไพเราะของกาพย์ยานีด้วยการเพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคที่ 3 กับวรรคที่ 4 ก็ได้ ดังตัวอย่าง
| ๏ ฟังแฮทชีพราหมณ์ | | เขาเขียวงามทั้งแท่งทงัน |
| ไม่ไล่ช่อแชรงกัน | | ต่างต่างพรรณไขขจร |
| ๏ มีนามแต่อาทิ์ | | คนธมาทน์ศิขร |
| ที่ใดท่านภูธร | | แพศยันครราชา |
| — มหาชาติคำหลวง กัณฑ์มหาพน |
พัฒนาการของกาพย์ยานี
กาพย์ยานีในยุคแรก ๆ บังคับเฉพาะสัมผัสระหว่างบาท และสัมผัสระหว่างบทเท่านั้น สัมผัสระหว่างวรรคไม่บังคับ[1] ดังตัวอย่างจากอนิรุทธ์คำฉันท์ และสมุทรโฆษคำฉันท์
| ๏ โดยทิศอุดรมี | | พระนครอันควรชม |
| สมญาชื่อเสียงพรหม- | | บุรีบุราณกาล |
| ๏ อาจผจญบุรีอิน- | | ทรอันเทพยฤมาน |
| มหามเหาฬาร | | จรรโลงธารษตรี |
| ๏ ปราการกำแพงรัตน- | | อันรอบบุรีศรี |
| ทัดพายุพิถี | | คือกำแพง ณ จักรพาฬ |
| ๏ โขลนทวารพิศาลสรรพ | | ประดับโครณทุกทวาร |
| หอห้างสรล้างกาญ- | | จนกุรุงซริน |
| — สมุทรโฆษคำฉันท์ |
| ๏ บัดนั้นสมเด็จหลาน | | กฤษณเทพจักรี |
| รำลึกพนาลี | | สุขรมยกรีฑา |
| ๏ เสด็จไปบังคมพระ | | อัยกาธิเบศร์ลา |
| จักไปพนาทวา | | พนมพฤกษศีรขร |
| ๏ เถื่อนถ้ำพนาลี | | คชสีหองค์อร |
| กวางทรายรมั่งมร | | สัตวสมสกอหลาย |
| ๏ มสระสโรชา | | กรบุษปเรียงราย |
| ขจคนธอบอาย | | ภุมรีภรมัว |
| — อนิรุทธ์คำฉันท์ |
สมัยอยุธยายุคกลางและยุคปลายได้เพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคแรกกับวรรคที่ 2 แล้ว ต่อมา เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร กวีผู้ชำนาญเชิงกาพย์ ทรงเพิ่มสัมผัสสระในคำที่ 2 - 3 วรรคแรก และคำที่ 3 - 4 ในวรรคหลัง อย่างเป็นระบบ ทำให้จังหวะอ่านรับกันเพิ่มความไพเราะมากขึ้น[1] และส่งอิทธิพลมาถึงกวีสมัยรัตนโกสินทร์ ตลอดถึงสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ปลากรายว่ายเคียงคู่ | | เคล้ากันอยู่ดูงามดี |
| แต่นางห่างเหินพี่ | | เห็นปลาเคล้าเศร้าใจจร |
| ๏ หางไก่ว่ายแหวกว่าย | | หางไก่คล้ายไม่มีหงอน |
| คิดอนงค์องค์เอวอร | | ผมประบ่าอ่าเอี่ยมไร |
| ๏ ปลาสร้อยลอยล่องชล | | ว่ายเวียนวนปนกันไป |
| เหมือนสร้อยทรงทรามวัย | | ไม่เห็นเจ้าเศร้าบ่วาย |
| ๏ เนื้ออ่อนอ่อนแต่ชื่อ | | เนื้อน้องฤๅอ่อนทั้งกาย |
| ใครต้องข้องจิตชาย | | ไม่วายนึกตรึกตรึงทรวง |
| — กาพย์เห่เรือ พระนิพนธ์เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร |
สุนทรภู่ ก็เป็นอีกตำนานหนึ่งที่ประยุกต์กาพย์ยานีของกรุงศรีอยุธยา โดยให้ความสำคัญกับสัมผัสเป็นหลัก มีการเพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคที่ 3 กับวรรคที่ 4 รวมทั้งให้ความสำคัญกับน้ำหนักคำและน้ำเสียงด้วย[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ขึ้นกกตกทุกข์ยาก | | แสนลำบากจากเวียงไชย |
| มันเผือกเลือกเผาไฟ | | กินผลไม้ได้เป็นแรง |
| ๏ รอนรอนอ่อนอัสดง | | พระสุริยงเย็นยอแสง |
| ช่วงดังน้ำครั่งแดง | | แฝงเมฆเขาเงาเมรุธร |
| — กาพย์พระไชยสุริยา |
ขณะที่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ได้ทรงกินกาพย์ยานี โดยละทิ้งสัมผัสไปมากแต่มาเล่นน้ำหนักของคำและทรงใช้สัมผัสอักษรแทนสัมผัสระหลายครั้ง และน่าจะเป็นตัวตั้งสำหรับกาพย์ยุคหลังๆ ครั้งที่นายผี (อัศนี พลจันทร) สร้างสรรค์กาพย์ยานีรูปใหม่[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ดาวเดือนก็เลื่อนลับ | | แสงทองระยับบพโยมหน |
| จวบจวนพระสุริยน | | จะเยี่ยมยอดยุคันธร |
| ๏ สมเด็จพระหริวงศ์ | | ภุชพงศ์ทิพากร |
| เสด็จลงสรงสาคร | | กับพระลักษณ์อนุชา |
| — บทพากย์รามเกียรติ์ พระราชนิพนธ์พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย |
ในยุคกึ่งพุทธกาล นายผี หรือ อัศนี พลจันทร ได้สั่นสะเทือนวงการกาพย์ด้วยลีลาเฉพาะตัว โดยทิ้งสัมผัสในไปมาก หันมาใช้สัมผัสอักษรแทน เน้นคำโดดอันให้จังหวะสละสลวยจนคล้ายอินทรวิเชียรฉันท์กลายๆ[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ในฟ้าบ่อมีน้ำ | | ในดินซ้ำมีแต่ทราย |
| น้ำตาที่ตกราย | | ก็รีบซาบบ่อรอซึม |
| ๏ แดดเปรี้ยงปานหัวแตก | | แผ่นดินแยกอยู่ทึมทึม |
| แผ่นอกที่ครางครึม | | ขยับแยกอยู่ตาปี |
| — อีศาน |
ขณะที่กวีในยุคปัจจุบันต่างก็แสวงหาลีลาเฉพาะตัว อย่างเช่น
| ๏ การเกิดย่อมเจ็บปวด | | ต้องร้าวรวดและทรมา |
| ในสายฝนมีสายฟ้า | | ในผาทึบมีถ้ำทอง |
| ๏ มาเถิดมาทุกข์ยาก | | มาบั่นบากกับเพื่อนพ้อง |
| อย่าหวังเลยรังรอง | | จะเรืองไรในชีพนี้ |
| — หนทางแห่งหอยทาก ของ เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ |
| ๏ ด้วยธรรมนั้นเทียมเท่า | | แต่ใครเล่าที่ครอบงำ |
| เอาเปรียบและเหยียบย่ำ | | มวลชีวิตจนผิดไป |
| ๏ ในน้ำทุกหยดน้ำ | | หรือใช่น้ำเฉพาะใคร |
| ลมแดดหรือดินใด | | ล้วนสมบัติอันเป็นกลาง |
| — เพลงไทยของคนทุกข์ ของ ไพวรินทร์ ขาวงาม |
| ๏ พฤกษ์ไพรไสวพริ้ว | | วะไหวหวิวกับวันวาร |
| เสียงขับส่งศัพท์ขาน | | คือสัตว์ส่ำซึ่งร่ำเสียง |
| ๏ เริงเร้าเหนือเงาร่ม | | สำราญรมย์แลรายเรียง |
| ร้องขานผสานเคียง | | ผสมคู่สมสู่คา |
| — วรรณวิเคราะห์ - คมทวน คันธนู |
อ้างอิง
แหล่งข้อมูลอื่น
