การไหว้

พะนอม แก้วกำเนิด อดีตเลขาธิการคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ กล่าวว่าการไหว้ เป็นการแสดงออกโดยธรรมชาติของมนุษย์เพื่อแสดงความรักและเคารพต่อกัน^[1] วัฒนธรรมการไหว้ของไทย มีมาแต่เมื่อไร ไม่ปรากฏหลักฐาน^[1] คาดว่าน่าจะรับมาจากอารยธรรมอินเดียผ่านศาสนาฮินดูและพุทธ ซึ่งมีการประนมมือเช่นเดียวกันนี้มาตั้งแต่ 4,000 ปีก่อน ดังปรากฏหลักฐานเป็นภาพในตราประทับทำจากดินเหนียวของอารยธรรมลุ่มแม่น้ำสินธุ^[5] ส.พลายน้อย ระบุว่า มีหลักฐานทางโบราณคดีเป็นรูปคนพนมมือบนหินชนวนจากวัดศรีชุม จังหวัดสุโขทัย และตุ๊กตาสังคโลกเป็นรูปผู้ชายนั่งพนมมือ แสดงให้เห็นว่าคนไทยรู้จักการไหว้มาช้านานแล้ว^[6] ซึ่งเมื่อชาวไทยรับวัฒนธรรมการไหว้มา ก็ได้ปรับปรุงให้เหมาะสมกับวิถีชีวิต เวลา และสถานที่ จนกลายเป็นขนบธรรมเนียมและวัฒนธรรมหนึ่งของไทย^[1][2]

แต่เดิมคนไทยจะทักทายคำพูดต่าง ๆ ร่วมไปด้วย เช่น สบายดีหรือ ไปไหนมา หรือกินข้าวมาหรือยัง^[7] ทว่าความหมายบ่งไปเชิงสู่รู้ ฟังดูไม่เหมาะสมนัก^[8] กระทั่งพระยาอุปกิตศิลปสาร (นิ่ม กาญจนาชีวะ) เป็นผู้ริเริ่มการทักทายด้วยคำว่า "สวัสดี" เป็นคำทักทายทั้งเมื่อพบหน้าและจากกัน ใช้กันในหมู่นิสิตจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยเมื่อ พ.ศ. 2476 ต่อมาในสมัยจอมพล แปลก พิบูลสงครามเป็นนายกรัฐมนตรี ได้ประกาศให้ใช้คำดังกล่าวเป็นคำทักทายเมื่อ พ.ศ. 2481^[9][10] ซึ่งคำทักทายนี้จะถูกใช้พูดประกอบการไหว้ อย่างไรก็ตามคำว่า สวัสดี ถือเป็นวาจาอันเป็นมงคลที่มีมาช้านาน ดังปรากฏในจารึกยุคอาณาจักรตามพรลิงค์ เมื่อ พ.ศ. 1773^[6] นอกจากหลักฐานจากภาคใต้แล้ว ศิลาจารึกจากภาคเหนือและภาคอีสานก็มีการใช้คำว่าสวัสดี เพราะเป็นถ้อยคำมงคลในพระศาสนา^[11]

การไหว้นั้นไม่จำกัดท่วงท่า สามารถไหว้ได้ในหลายอิริยาบถไม่ว่าจะนั่งเก้าอี้ ยืน หรือนั่งกับพื้น^[1] กระทำด้วยกิริยาอ่อนน้อมสวยงาม โดยการไหว้ ประกอบด้วยกิริยาสองส่วน ดังนี้^[12]

1. อัญชลี คือการพนมมือ โดยการพนมมือด้วยการนำมือสองข้างมาประกบกัน กระพุ่มมือคล้ายรูปดอกบัว ไม่แบนราบ พนมมือแนบไว้ระหว่างหน้าอก ปลายนิ้วมือเฉียงพอประมาณหรือเอียง 45 องศา นิ้วทุกนิ้วเรียงชิดสนิทกันไม่กางออกจากกัน ศอกสองข้างแนบชิดติดลำตัวไม่กางศอก^[2]
2. วันทา คือการไหว้ มีอยู่สามระดับ ในกรณีเพศชายยืนไหว้ ให้ยืนตรง ค้อมตัวลงแล้วยกมือขึ้นไหว้ ให้นิ้วหัวแม่มือตรงตามระดับการไหว้ แล้วกลับมายืนในท่าตรงตามเดิม ส่วนเพศหญิงยืนไหว้ ให้ยืนตรงแล้วถอยเท้าที่ถนัดข้างใดข้างหนึ่งไปข้างหลังเล็กน้อย พร้อมกับย่อตัวแล้วยกมือขึ้นไหว้ ให้นิ้วหัวแม่มือตรงตามระดับการไหว้ จากนั้นให้ลดมือลงแล้วชักเท้ากลับสู่ท่ายืนตรง หรือเพศหญิงจะยืนไหว้แบบเพศชายก็ได้^[1][2]

ตามธรรมเนียมไทย เวลาแขกมาบ้านก็ไหว้เจ้าบ้านเพื่อขออนุญาต ครั้นจะขอตัวลาก็ไหว้อีกครั้ง^[13] และหากมีการรับของจากผู้อาวุโสกว่า ผู้ด้อยอาวุโสต้องทำการไหว้ก่อนรับของ ถือเป็นมารยาทอย่างหนึ่ง^[14]

สำหรับชาวมุสลิมสามารถไหว้บุคคลได้ เช่นการทำความเคารพครูหรือไหว้ทักทายบุคคลอื่นที่เป็นบุคคลต่างศาสนา^[15] แต่ห้ามไหว้สิ่งเคารพอื่น หรือไหว้พร้อมด้วยดอกไม้ธูปเทียน หรือแสดงความเคารพด้วยการกราบไหว้เด็ดขาด เพราะมุสลิมจะบูชาหรือกราบอัลลอฮ์เพียงองค์เดียวเท่านั้น^[16] ขณะคริสต์ศาสนิกชนนิกายโรมันคาทอลิกสามารถไหว้พระสงฆ์ในพุทธศาสนาได้ เพราะเป็นเพศนักบวชควรแก่การเคารพ แต่หากกราบพระจะไม่แบมือ^[17] ส่วนพราหมณ์หลวงมีธรรมเนียมการกระหย่งไหว้ ซึ่งมีลักษณะคล้ายการนั่งยอง ก่อนทอดผ้ากราบ แล้วก้มลงกราบเทวรูปจากท่านั่งดังกล่าว^[18]

กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ได้กำหนดระดับของการไหว้ไว้ 3 ระดับ ดังนี้

1. การไหว้ระดับที่ 1 สำหรับไหว้พระรัตนตรัย อันได้แก่ พระพุทธ พระธรรม และพระสงฆ์ ทั้งยังรวมไปถึงโบราณสถานหรือศาสนสถานอันเนื่องจากพุทธศาสนา ในกรณีที่ไม่สามารถกราบเบญจางคประดิษฐ์ได้ ให้ประนมมือขึ้น ให้นิ้วหัวแม่มือจรดกลางระหว่างคิ้ว นิ้วชี้แตะเหนือหน้าผาก ก้มหน้าขนานกับพื้นพอประมาณ^[2] อุปมาว่ารัตนตรัยคือแก้วอันประเสริฐ มีค่าสูงสุด ควรแก่การกราบไหว้^[1]
2. การไหว้ระดับที่ 2 สำหรับไหว้ผู้มีพระคุณหรือผู้อาวุโส ได้แก่ บิดา มารดา ปู่ ย่า ตา ยาย ญาติผู้ใหญ่ ครูบาอาจารย์ หรือผู้ที่เราเคารพอย่างสูง ให้ประนมมือขึ้น นิ้วหัวแม่มือจรดปลายจมูก นิ้วชี้จรดระหว่างคิ้ว^[2] อุปมาว่าเป็นบุคคลที่ให้ความเคารพรองจากพระรัตนตรัย เป็นบุคคลที่ให้ลมหายใจ และเป็นบุคคลที่ทำให้มีชีวิตอยู่ในสังคมได้^[1]
3. การไหว้ระดับที่ 3 สำหรับไหว้บุคคลทั่วไปและบุคคลเสมอกัน วัยไม่สูงกว่าผู้ไหว้ ให้ประนมมือขึ้น หัวแม่มือจรดที่ปลายคาง นิ้วชี้แตะที่จมูก ก้มศีรษะเล็กน้อย^[2] อุปมาว่าควรแก่การเคารพรองจากบิดามารดา หรือเป็นบุคคลที่พูดคุยด้วยกันประจำ ควรระวังวาจา^[1]

ส่วนการรับไหว้ คือการตอบรับการทักทายจากผู้ด้อยอาวุโสกว่า เพื่อแสดงออกว่าเราให้ความสนใจ ผู้รับไหว้กระพุ่มมือไว้บริเวณหน้าอก ปลายนิ้วชี้อยู่ที่ดั้งจมูก นิ้วหัวแม่มืออยู่บริเวณคาง สายตามองไปที่ผู้ไหว้ด้วยความหวังดี^[19] อุปมาว่ามือที่พนมอยู่กลางอกนั้นคือการตอบรับจากใจ^[1]

• วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อเกี่ยวกับ การทักทายแบบไทย