มณฑลปราจิณบุรี
มณฑลปราจีนบุรี หรือ มณฑลปราจิณ อดีตมณฑลหนึ่งของไทยในระบบการปกครองแบบ มณฑลเทศาภิบาล ก่อตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2436 โดยรวม 7 เมืองฝั่งตะวันออกเข้ามาอยู่รวมกันคือ
| มณฑลปราจิณบุรี | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| มณฑลเทศาภิบาล | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| พ.ศ. 2436 – 2476 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
 ธง | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
 แผนที่มณฑลปราจิณบุรี | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| เมืองหลวง | ปราจีนบุรี | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| การปกครอง | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| • ประเภท | สมุหเทศาภิบาลต่างพระเนตรพระกรรณ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| สมุหเทศาภิบาล | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
• พ.ศ. 2436–2440 | พระยาฤทธิรงค์รณเฉท (ศุข ชูโต) (คนแรก) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
• พ.ศ. 2442–2446 | พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอลังการ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
• พ.ศ. 2446–2458 | พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนมรุพงษ์ศิริพัฒน์ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
• พ.ศ. 2458–2468 | หม่อมเจ้าธำรงสิริ ศรีธวัช | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
• พ.ศ. 2474–2476 | พระยาอรรถกระวีสุนทร (สงวน ศตะรัต) (คนสุดท้าย) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ยุคทางประวัติศาสตร์ | รัตนโกสินทร์ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
• จัดตั้ง | พ.ศ. 2436 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
• รวมมณฑลจันทบุรีไว้ในการปกครอง | 1 เมษายน พ.ศ. 2475 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
• ยกเลิกการปกครองแบบมณฑลเทศาภิบาล | 9 ธันวาคม พ.ศ. 2476 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ |  ไทย | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
โดยมีเมืองปราจีนบุรีเป็นที่ว่าการมณฑล ต่อมาเมื่อมีการตัดเส้นทางรถไฟมาถึงเมืองฉะเชิงเทรา ประกอบกับเมืองฉะเชิงเทรามีราชการมากกว่าเมืองอื่น ๆ ในมณฑลและเพื่อเป็นการสะดวกแก่การปกครองและการบริหารราชการในมณฑลปราจิณ จึงโปรดเกล้าฯ ให้ย้ายที่ว่าการมณฑลจาก ปราจีนบุรี มาอยู่ที่ ฉะเชิงเทรา เมื่อวันที่ 8 มกราคม รัตนโกสินทรศก 121 ตรงกับ พ.ศ. 2445 [1] ในสมัยที่ พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอลังการ เป็นข้าหลวงมณฑลเทศาภิบาล
เมื่อ พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอลังการ พ้นจากตำแหน่งข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลปราจิณในวันที่ 26 พฤศจิกายน รัตนโกสินทรศก 122 ตรงกับ พ.ศ. 2446 จึงได้โปรดเกล้าฯ ให้ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นมรุพงษ์ศิริพัฒน์ พระอนุชาต่างพระมารดาข้าหลวงเทศาภิบาล มณฑลกรุงเก่า มาดำรงตำแหน่งข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลปราจิณอีกตำแหน่งหนึ่งสืบต่อมาโดยให้ พระยาโบราณบุรานุรักษ์ (พร เดชะคุปต์) รั้งตำแหน่งข้าหลวงมณฑลเทศาภิบาลกรุงเก่า[2]
กระทั่งวันที่ 25 พฤษภาคม รัตนโกสินทรศก 125 ตรงกับ พ.ศ. 2449 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นมรุพงษ์ศิริพัฒน์ พ้นจากตำแหน่ง ข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลกรุงเก่า และให้ดำรงตำแหน่ง ข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลปราจิณเพียงตำแหน่งเดียว โดยได้พระราชทานสัญญาบัตรให้กับ พระยาโบราณบุรานุรักษ์ (พร เตชะคุปต์) เป็นข้าหลวงมณฑลเทศาภิบาลมณฑลกรุงเก่าสืบต่อมา [3]