สมุหพระกลาโหม
ในการบริหารรัฐกิจสยามตั้งแต่สมัยอยุธยาจนถึงรัตนโกสินทร์ตอนต้น สมุหพระกลาโหม คืออัครมหาเสนาบดีฝ่ายทหาร เป็นเจ้ากรมกลาโหม และเป็นผู้บังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายใต้ มีราชทินนามว่า "เจ้าพระยามหาเสนาบดีวิริยภักดีบดินทร์" คู่กับสมุหนายก อัครมหาเสนาบดีฝ่ายพลเรือนและผู้บังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายเหนือ มีราชทินนามว่า "เจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ์"
ประวัติ
เดิมสมุหพระกลาโหมดูแลการทหารเท่านั้น แต่ในรัชกาลสมเด็จพระเพทราชาได้เพิ่มอำนาจหน้าที่เป็นบังคับบัญชางานทั้งด้านทหารและพลเรือนสำหรับหัวเมืองฝ่ายใต้ ส่วนสมุหนายกที่เดิมดูแลด้านพลเรือนเท่านั้น ก็ได้เพิ่มอำนาจหน้าที่เป็นบังคับบัญชาทั้งด้านทหารและพลเรือนสำหรับหัวเมืองฝ่ายเหนือ[1]
ตำแหน่งทั้งสองถูกยกเลิกไปเมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงปฏิรูปการปกครองแผ่นดินในปี พ.ศ. 2435 [2]
รายนามสมุหพระกลาโหม
สมัยธนบุรี
| ราชทินนาม | รูปภาพ | ช่วงเวลาที่ดำรงตำแหน่ง | หมายเหตุ |
|---|---|---|---|
| พระยามหาเสนา |  | รัชสมัยสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี | ในพงศาวดารไม่ปรากฏชื่อของผู้ดำรงตำแหน่ง ปรากฏแค่ว่ามีผู้ดำรงตำแหน่งที่สมุหกลาโหม ราชทินนามว่า "พระยามหาเสนา" |
สมัยรัตนโกสินทร์
| ราชทินนาม | รูปภาพ | ช่วงเวลาที่ดำรงตำแหน่ง | หมายเหตุ |
|---|---|---|---|
| เจ้าพระยามหาเสนา (ปลี) | | รัชสมัยรัชกาลที่ 1 | สมุหกลาโหมคนแรกในสมัยรัตนโกสินทร์ ผู้มีบาทสำคัญในสงครามเก้าทัพ พงศาวดารระบุว่าเจ้าพระยามหาเสนา (ปลี) ถูกสังหารในสนามรบ ในช่วงสงครามตีเมืองทวาย |
| เจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค) |  | รัชสมัยรัชกาลที่ 1 พ.ศ.2336 - พ.ศ. 2348 | เป็นต้นตระกูลบุนนาค |
| เจ้าพระยาอภัยราชา (ปิ่น) | | รัชสมัยรัชกาลที่ 1 พ.ศ.2348 - พ.ศ. 2352 | ในรัชกาลที่ 2 ได้รับการแต่งตั้งให้เป็นสมเด็จเจ้าพระยาวังหน้า |
| เจ้าพระยามหาเสนา (บุญมา) | | รัชสมัยรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2352 - ? | เป็นสมุหกลาโหมช่วงต้นรัชกาลที่ 2 และเป็นแม่ทัพในสงครามพม่าตีเชียงใหม่ |
| เจ้าพระยาวงศาสุรศักดิ์ (แสง วงศาโรจน์) |  | รัชสมัยรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2352 - พ.ศ. 2365 | ต้นตระกูล วงศาโรจน์ |
| เจ้าพระยาอัครมหาเสนา (สังข์) | | รัชสมัยรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2365 - พ.ศ. 2367 | ถึงแก่อสัญกรรมในปี พ.ศ. 2370 ไม่มีบุตรธิดา |
| เจ้าพระยามหาเสนา (น้อย) | | รัชสมัยรัชกาลที่ 3 พ.ศ. 2367 - พ.ศ. 2373 | |
| สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค) |  | รัชสมัยรัชกาลที่ 3 ถึงรัชกาลที่ 4 พ.ศ. 2365 - พ.ศ. 2367 | |
| สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) | .jpg) | รัชสมัยรัชกาลที่ 4 ถึง รัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2365 - พ.ศ. 2367 | |
| เจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค) |  | รัชสมัยรัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2412 - พ.ศ. 2431 | |
| เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (พุ่ม ศรีไชยยันต์) | .jpg) | รัชสมัยรัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2331 - พ.ศ. 2437 | สมุหกลาโหมคนสุดท้าย |