Salarca

Salarcanın 1982 yılında 55.000 kişi tarafından ana dil olarak konuşulduğu bilinmektedir. Çin`de 2000 yılında yapılan nüfus sayımında 104.500 kişinin bu etnik halka ait olduğu tespit edilmiştir.

Günümüzde konuşulan Oğuzcanın en doğuda konuşulan örneğini temsil eder. Salarların (Salur boyu); İpek Yolu üzerinde ipek ticaretinin canlı olduğu zamanlarda batıdan, ipeğin o zamanlar kaynağı olan doğuya, bugünkü yaşadıkları bölgeye yerleştikleri varsayılmaktadır. Göçebe değil yerleşik bir hayat sürdürmüşler ve genelde ipekçilik ve ipek ticareti ile uğraşmışlardır.

Salarların yerleşim yerleri Çin Cumhuriyeti sınırları içinde Qinghai ilinin Xunhua Salar özerk ilçesinde ve Hualong Hui özerk ilçesinde bulunur.

Konuşucuları genelde birden fazla diller konuşur. Salarcanın yanında Çince ve çoğu ayrıca Uygurca konuşur.

Salarlar birçok sınıflandırmalarda komşuları ve diğer bir Türk halkı olan Yugurların üçte biri ile birlikte bir dil birliği olarak gösterilmektedir.

,Salarca kendi içinde tutarlı ve ağızları birbirine yakın bir dildir.^[5] Tenişev Salarcayı iki ana diyalekte ayırır: Batı Salarcası ve Doğu Salarcası. Batı Salarcası İli Kazak Özerk ilinde yaşayan Salar halkının konuştuğu ağızdır. Doğu Salarcası ise otonom ilçenin de bulunduğu ana Salarcadır ve nüfus bakımından fazladır.^[6][7] Fakat Doğu Salarcası da kendi içinde Şunhua Salar Özerk ilçesinde konuşulan ağız ve Hualong Hui Özerk ilçesinde konuşulan ağız olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Şunhua Salar Özerk ilçesinde konuşulan ağız da ikiye ayrılır: Gaizi ağzı ve Mengda ağzı. Lin Lianyun ve Han Jianye, Batı Salarcasını da Gaizi ağzına dahil ederek Salarcayı iki gruba böler: Gaizi ağzı ve Mengda ağzı. Mengda ağzı b-Salarcası iken Gaizi (veya Jiezi) ağzı v-Salarcasıdır. Örneğin; İli Salarcasında, Hualong Salarcasında ve Gaizi bölgesinde, kısaca Gaizi ağzında, vol-, Mengda ağzında bol- "olmak" şeklinde yaşar. Ağızlar arasındaki fark şu örneklerle özetlenebilir:^[5] Gaizi ver-, Mengda ber- "vermek"; Gaizi zorıx, Mengda zorax "şapka"; Gaizi dimur, Mengda demur "demir"; Gaizi güzgü, Mengda gusgu "ayna"; Gaizi değ-, Mengda dex- "değmek"; Gaizi yağ-, Mengda yax- "yağmak"; Gaizi yiğne, Mengda yixne "iğne"; Gaizi altı, Mengda alçı "altı"; Gaizi ardı, Mengda arcı "ardı".

Hem Gaizi hem Mengda ağzında zaman zaman Oğuzca uzun ünlülere rastlanır.^[8] Salarlar dilin bu özelliğini İli'ye de taşımıştır.^[10]

V-ağzı (Gaizi, Altıyuli, Qinghai Salarcası)

Haidong'da Şunhua Salar Özerk İlçesinde, Hualong Hui Özerk İlçesinde; Sincan'da İli vadisinde konuşulan ve nüfus bakımından baskın Salarca ağızdır.^[9] Jiezi ağzı, Hualong ağzı ve Ili Salar ağzı olmak üzere alt gruplara ayrılır.^[5] Gaizi ya da Jiezi, Altıyuli olarak da bilinir.^[6]

Jiezi ağzı

Jiezi ağzı başta adını aldığı Jiezi mahallesi olmak üzere Çağandüz mahallesini, Señger mahallesini (Qingshui), Akır mahallesini (Baizhuang) ve Jishi mahallesini kapsar. Hualong ilçesinde Gandu mahallesinde konuşulan ağız da Jiezi ağzına dahildir. Nispeten Çinceden daha çok etkilenmiş ağızdır.^[7][9]

Hualong ağzı

Hualong Hui Özerk ilçesinde Çumar ve Ashinu mahallelerinde izole gelişmiş ağızdır. Nispeten daha muhafazakardır ve daha az alıntı kelime içerir.^[7]

İli Salar ağzı (Batı Salarcası)

Salarların Gaizi ağzını konuşan kolu 19. yüzyılın sonlarına doğru eğitim nedeniyle ilk kez İli vadisine göç etmiştir. Fakat asıl göç dalgası 1930'larda Hui lordunun baskıları sonrası gerçekleşecektir. 1953'te ilk sayımlarda İli'deki Salarların sayısı 240 iken 1982'ye gelindiğinde 2945'e çıkmıştır, yani 10 kat artmıştır. 1986'da Salarların az bir kısmı Qinghai'a geri dönmüştür. Sincan İli'de kalan Salarlar ise çevrelerindeki Kazak ve Uygur dillerinden etkilenerek İli Salarcasını oluşturmuşlardır.^[10] Fakat İli Salarları kilometrelerce uzakta olmalarına rağmen, henüz Qinghai'dan ayrılalı kısa bir süre olduğundan, Şunhua'da konuşulan Gaizi ağzını kolaylıkla anlayabilirler. Dilleri anlamakta güçlük çektirecek kadar farklılaşmamıştır, aksine oldukça yakındır.^[9]

Batı Salarcası sahip olduğu Uygur ve Kazak etkisiyle diğer ağızlardan ayrılmaktadır.^[7]

B-ağzı (Mengda/Mınta/Munda, Chiizi, Gansu Salarcası)

Şunhua Salar Özerk İlçesinde Mengda ve Tashapo'da, Gannan Tibet Özerk İlinde Jone'de Dazhuang'da ve Lintan'da Muchang'da konuşulan ağızdır.^[9] Mengda ya da Chiizi, Mınta olarak da bilinir.^[6] Mengda daha sonra mahalle adı oldu.^[5] Hualong ağzı gibi izole gelişmiştir. Hualong ağzı ile birlikte diğer ağızlara nispeten daha muhfazakardır ve daha az alıntı kelime içerir.^[7]

Salarca 10’uncu yüzyıldan sonra uzun süre Arap alfabesi ile yazılmıştır.

1969-1970 yıllarında Latin alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Bu alfabe Uygurların Latin alfabesine benzemekteydi. Günümüzde Salarlar Latin alfabesi kullanmaktadırlar. Dil kodu: SLR' dir.

Salar Latin alfabesi (Salır Latin Oğuş)

Günümüzde Salar gençleri kendi aralarında TB30 ve TB31 olmak üzere latin alfabesinin iki varyantını kullanmaktadırlar. Sosyal medyada oldukça popülerdir.^[11]

TB30

Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg

Ğğ Hh İi Iı Kk Ll Mm Nn Ññ

Oo Öö Pp Qq Rr Ss Şş Tt

Uu Üü Vv Yy Zz

Aşağıdaki hikâye The folklore of China's Islamic Salar nationality adlı eserde yer alan kiš yiγen ġadïn kiš (Türkçe: insan yiyen kadın) hikâyesinden bir parçadır.^[12][13]

Tenişev'e göre Salarcanın kelime haznesine bakıldığında Oğuzca kelimelerin listesi oldukça uzundur: dodaq, gölek, dovşan, geme, yeresen, el, sāğır, aşāğı, bili-, esine-, vusla-... Diğer Türk dillerinden izole geliştiği için eski ve nadir kelimeler korunmuştur: ava, ğañli, yānit, otāce, düle, düü, yanşa-, deyiş-, dum-... Tenişev Salarcanın söz varlığını göç serüveni üzerinden detaylı bir biçimde açıklıyor. Salarcanın Orta Asya'da iken bir temasla Kıpçakçadan etkilendiği görülmektedir: öy, gaçañ, gayda, bol-... Qinghai'a doğru göç ederken, Turfan-Xani bölgesinde budist Uygurlarla etkileşime girerler: ātıq, yalañgadaq, kure, yarmaq, sıdır, poqor, piştik... İslam dinini benimsemelerinden ötürü Arapça alıntılar vardır fakat dildeki Arapça ve Farsça sözcükler diğer Türk dillerindekiyle aynıdır: dunya, zemin... Göçtükleri yerde Moğolca, Tibetçe ve Çince kelimeler ödünçlenmişlerdir. Moğolca ödünçlenmeler Çinceye nispeten azdır. Tibetçe ödünçlenmeler, ortak yaşamın bir ürünü olarak, aile ile ilgili kavramlardır. Çince ise dile öylesine işler ki Arapça kelimelerin yerini alıp terimbilime büyük oranda tesir eder.^[8] İli Salarları İli'ye geç bir dönemde göç ettiği için bütün bu etkileşime dahildir.^[10]

• Dwyer, Arienne M. 1998. The Turkic strata of Salar: An Oghuz in Chaghatay clothes? Turkic Languages 2, 49–83.
• Chen ZONGZHEN, Nurbeg, ZHao Xiangru, (1990). Türkiy Tillarning Selişturma Lugiti, Bei Jing.
• LIN Lianyun, (1985). Sa-la-yu Jian-Zhi, `Ana Çizgileriyle Salarca` Pekin.
• Salarca-Çince, Çince-Salarca Sözlük, CHengdu 1992.

• The Salar ethnic minority8 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Çin Hükûmetinin Çin`de yasal olarak tanıdığı 55 Etnik gruptan Salarlar`a ait bilgi)
• Salarca örnekler28 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• SALARÇA,OĞUŞ 撒拉尔语文
• 撒拉語^{[ölü/kırık bağlantı]}，2006，大英百科全書，2006年1月30日取自大英線上繁體中文版。

• Gagavuzca Vikipedi10 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Kırımçakça Vikipedi3 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Kumukça Vikipedi3 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Güney Altayca Vikipedi26 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Osmanlı Türkçesi Vikipedi20 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Karaçayca Vikipedi29 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.