Türk siyasetinde kadınların yeri

I. Dünya Savaşı sonrasında hızla çöküşe geçen Osmanlı İmparatorluğu yerine 29 Ekim 1923 tarihinde kurulan Türkiye Cumhuriyeti, kadınlar için birçok sosyal hakkın ilk kez verildiği bir devlet olmuştur. Osmanlı'nın hüküm sürdüğü çağlar boyunca padişahın asıl eşi ve veliaht şehzadelerin öz annesi olan valide sultanlar her ne kadar düşünceleri ve nüfuzlarıyla ülkeyi yöneten sultanın kararlarını etkiledilerse de, bu etkinin herhangi bir yasallığı bulunmamaktaydı. Yani, bu kişilerin herhangi bir siyasi veya idari hakkı yoktu. Dolayısıyla, halktan veya herhangi bir kesimden başka bir kadının da politikaya karışması söz konusu olamazdı.

Kadınların siyasetteki seçme ve seçilme hakkına dair ilk başkaldırılar, yine Osmanlı'nın son dönemlerinde vuku bulmaya başlamıştır. Nezihe Muhittin isimli bir kadın, 1923 yılının Haziran ayında Türkiye'nin ilk kadın partisini kurmuş olsa da; o tarihlerde Cumhuriyet henüz ilan edilmediği için bu eylemin herhangi bir hukuki veya yasal dayanağı da olmamıştır.

Mustafa Kemal Atatürk; yeni bir ülke kurup hızla toplumu yenileşme ve çağdaşlaşma hareketleriyle değiştirmeye başladığında ilk yaptığı işlerden bir tanesi de kadının toplumdaki ve diğer sosyal ortamlardaki yerini yükseltmek olmuştur. Bu bağlamda önce 1926 yılında çıkartılan bir yasa ile eşitsizlik yaratan durumlar ortadan kaldırılmış; 1930 ve 1934 yıllarında kendilerine tanınan yerel ve genel seçimlere katılabilme, oy verip oylanabilme hakkıyla beraber Türk kadınları Avrupa'daki ve dünyadaki birçok kadından önce seçme ve seçilme ayrıcalığına sahip olmuşlardır.^[2][3]

Bugüne kadar, Türkiye'de hiçbir kadın Cumhurbaşkanı olarak görev yapmadı. Gönül Saray Alphan 21. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde ilk kadın cumhurbaşkanı adayı olmuştur. 2018 Türkiye cumhurbaşkanlığı seçiminde ise Meral Akşener cumhurbaşkanı adayı olmuş ve %7,29 oy almıştır.

Bugüne kadar, Türkiye'de hiçbir kadın Türkiye Büyük Millet Meclisi başkanı olarak görev yapmadı.

Bugüne kadar, Türkiye'de hiçbir kadın Cumhurbaşkanı Yardımcısı olarak görev yapmadı. Türkiye'de Cumhurbaşkanı Yardımcısı makamı 2018 yılında kuruldu.

Tansu Çiller, Türk ekonomist ve akademisyendir. 1990 yılının Kasım ayında Doğru Yol Partisi'ye katılmasıyla beraber siyasi yaşamı başlamıştır. 13 Haziran 1993 tarihinde partinin genel başkanı olmuş, aynı yılın 25 Haziran günü ise kurulan koalisyon hükümetinin Başbakanı olarak atandı.^[4] 6 Mart 1996 tarihine kadar yaklaşık üç yıl bu görevi yürüttü. Türkiye'nin bugüne kadarki ilk ve tek kadın başbakanıdır.

№	Fotoğraf	Başbakan	Görev başlangıcı	Görev bitişi	Görev süresi	Hükûmet	Cumhurbaşkanı
22		Tansu Çiller (1946–)	25 Haziran 1993	5 Ekim 1995	2 yıl, 256 gün	I. Çiller	Süleyman Demirel
			5 Ekim 1995	30 Ekim 1995		II. Çiller
			30 Ekim 1995	6 Mart 1996		III. Çiller

Türkiye'de Başbakanlık makamı 2018 yılında kaldırıldı.

Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk kadın bakanı, 1971 yılında Nihat Erim önderliğinde kurulan hükümetin sağlık bakanı olan Türkân Akyol'dur.^[5][6] Çeşitli dönem ve hükûmetlerde, çeşitli görevler üstlenmiş kadın bakanlar şunlardır:

Kadın bakanların partilere göre dağılımı

  AK Parti (%35.72)

  Bağımsız (%25)

  DYP (%10.71)

  SHP (%10.71)

  ANAP (%7.14)

  DSP (%7.14)

  CHP (%3.58)

Günümüze gelene kadar TBMM bünyesinde hiç kadın meclis başkanı görev yapmamış olmasına rağmen, farklı dönemlerde birkaç siyasetçi meclis başkanvekili olarak hizmet etmiştir. 1972 yılında, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk kadın meclis başkanvekili CGP milletvekili Nermin Neftçi olmuştur. Diğer kadın başkanvekillerinden bazıları ise Meral Akşener (MHP), Güldal Mumcu (CHP) ve son olarak Ayşe Nur Bahçekapılı (AK Parti) bu görevi uzun süre üstlenmişlerdir.^[7][8][9]

Türkiye'deki siyasi hayatın ilk kadın parti lideri Behice Boran'dır. Türkiye İşçi Partisi'nin bir üyesiyken, 1970 yılında parti içinde yapılan bir seçimle genel başkan ilan edilmiş; bu görevini 12 Eylül Darbesi'nin bir sonucu olarak bütün siyasi partilerin kapatılmasına dek devam ettirmiştir.^[10] Kurucu, genel başkan veya eşbaşkan olarak görev yapmış diğer kadın liderler şunlardır:

• Mübeccel Göktuna (1915-1999), Türkiye Ulusal Kadınlar Partisi (1972-1981) genel başkanı
• Rahşan Ecevit (1923-2020), Demokratik Sol Partisi (1985-1987) kurucusu ve genel başkanı, Demokratik Sol Halk Partisi (2010) genel başkanı
• Tansu Çiller (d. 1946), Doğru Yol Partisi (1993-2002) genel başkanı (Başbakan 1993-1996)
• Nesrin Nas (d. 1958), Anavatan Partisi (2003-2004) genel başkanı
• Filiz Koçali (d. 1958), Sosyalist Demokrasi Partisi genel başkanı (2004-2009)
• Gültan Kışanak (d. 1961), Barış ve Demokrasi Partisi (2011-2014) eşbaşkanı
• Figen Yüksekdağ (d. 1971), Halkların Demokratik Partisi (2012– 2017) eşbaşkanı
• Emine Ülker Tarhan (d. 1963), Anadolu Partisi (2014-2015) kurucusu ve genel başkanı
• Fatma Benal Yazgan (d. 1947), Kadın Partisi (2014–günümüz) genel başkanı
• Aysel Tekerek, (d.1981), Türkiye Kömünist Hareketi (2015-günümüz genel başkanı
• Meral Akşener (d. 1956), İYİ Parti (2017–günümüz) kurucusu ve genel başkanı
• Nuriye Bakkal, Merkez Ana Parti (2020-günümüz) kurucusu ve genel başkanı
• Hatice Çelik İlközen, Tuğra Partisi (2021–günümüz) kurucusu ve genel başkanı

Kadın partileri

Kadınlar tarafından iki parti kuruldu: 1972'de (1980'e kadar) Türkiye Ulusal Kadınlar Partisi ve 2014'te Kadın Partisi.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'na göre; mecliste 20'den fazla koltukla temsil edilen her siyasi partinin 1-3 kişi arasından oluşan bir grup başkanvekili heyeti bulundurması zorunludur. Grup başkanvekilleri, diğer siyasi partiler ve meclis yönetimiyle olan ilişkileri kuran ve söz hakkına sahip olan liderlerdir. Tarihin ilk Türk kadın grup başkanvekili, 1996-1999 yılları arasında CHP'de görev yapmış olan Oya Araslı'dır. Sonraki yıllarda yine CHP'den Emine Ülker Tarhan, HDP'den Pervin Buldan ve daha sonra Meral Danış Beştaş ve AK Parti'den Özlem Zengin grup başkanvekili olarak çalışmıştır.^{[11][12][13][14]}

Türkiye'de kadınlara seçme ve seçilme hakkı ilk kez 1935 genel seçimlerinde verildi. Bu seçimlerde; Mebrure Gönenç, Sabiha Gökçül Erbay, Şekibe İnsel, Huriye Öniz Baha, Fatma Şakir Memik, Nakiye Elgün, Fakihe Öymen, Hatı Çırpan, Ferruh Güpgüp, Bahire Bediş Morova Aydilek, Mihri Pektaş, Meliha Ulaş, Esma Nayman, Sabiha Görkey, Seniha Hızal, Benal Nevzat Arıman ve Türkan Örs Baştuğ milletvekili olarak seçildi. Ayrıca 1936 yılında, meclisteki kadın çoğunluğu artırmak adına -yine seçimle gelen- Hatice Özgener de kadroya dahil edildi.^[15] Bu 18 kadın arasından en çok dikkat çeken isim ise, diğerlerinden farklı bir sosyal yaşama sahip olması sebebiyle kırsal kesimden gelen Satı Kadın lakaplı Hatı Çırpan olmuştur.

1935–1999 seçimleri

1935 yılından hemen sonra yapılan bütün seçimlerde, kadınların meclisteki oranları düşmeye başlamıştır. Özellikle 1950 ve 1961 seçimlerinde sadece 3 kadın meclise girebilmiş ve bu da tarihe kadınlara seçme ve seçilme hakkı verildiğinden beri meclise en az kadının girdiği seçim olarak geçmiştir.^[16]

2002–günümüz seçimleri

1995 seçimlerinden beri, meclisteki kadın sayısı devamlı bir artış gösterse de; 2002 yılına gelene kadar yapılan hiçbir seçimde kadın vekil oranı, 1935'teki sonuçları yakalayamamıştır.^[17] Ancak 2007 seçimlerinden sonra kadın temsil oranı yüzde 10'un altına düşmemiştir.^[18]

Cumhuriyet Senatosu üyeleri (1961–1980)

Türkiye'de 1961-1980 yılları arasında çift meclisli sistem yürürlükteyken TBMM'nin üst meclisini oluşturan Cumhuriyet Senatosu isimli bir üst yasama organı bulunmaktaydı. Bu senatoda görev almış kadın siyasetçiler şunlardır:

• Mebrure Aksoley, CHP (1964-1973)^[19]
• Fatma Hikmet İşmen, TİP (1966-1975)^[20]
• Bahriye Üçok, (1971-1976)^[21]
• Nermin Abadan Unat, (1978-1980)^[22]
• Aysel Baykal , CHP (1979-1980)^[23]

Türkiye'nin ilk kadın valisi Lale Aytaman'dır. 1991-1995 yılları arasında Muğla valisi olarak görev yapan Aytaman, bu göreve Cumhurbaşkanı Turgut Özal tarafından atanmıştır. Türkiye'nin ilk kadın kaymakamları ise Elif Arslan Miskioğlu ve Özlem Bozkurt Gevrek'tir. Elif Arslan Miskioğlu Burdur'un Ağlasun ilçesinde Özlem Bozkurt Gevrek ise Çankırı ilinin Orta ilçesinde görev yapmıştır. Bu yıllardan sonra kadın vali ve kadın kaymakam sayısı artsa bile hâlâ yetersiz görülmektedir.^[24]

Gülkız Ürbül, Cumhuriyet tarihinin ilk kadın muhtarı olmuştur. Günümüzde Aydın'a bağlı bir köy olan Demircidere'de 1930 yerel seçimlerinde yılında yapılan seçimlerde 7 erkek adaya karşı yarışmış ve seçim sonunda oy çokluğuyla muhtar ilan edilmiştir.^[25] Sadiye Hanım 1930 yılında Artvin ili Yusufeli ilçesi Kılıçkaya beldesinde belediye başkanı seçilerek ilk kadın belediye başkanı ünvanını almıştır. Türkiye'nin ilk kadın büyükşehir belediye başkanları ise 2014 Türkiye yerel seçimleri'nde seçilen Özlem Çerçioğlu (Aydın), Fatma Şahin (Gaziantep) ve Gültan Kışanak'tır (Diyarbakır).^[26]

Rahşan Ecevit'in önerisiyle gündeme gelen ve uzun tartışmalar sonucunda 22 Aralık 2000'de çıkarılan 4616 sayılı Şartla Salıverme ve Erteleme Yasası, kamuoyunda Rahşan Affı olarak nitelendirildi.

• Türkiye'de siyaset
• Türkiye devlet protokolü
• Türkiye'de kadın hakları
• Çoğunluğu Müslüman olan ülkelerde kadınların oy hakkının zaman çizelgesi