Fermi paradoksi
Fermi paradoksi – yerdan tashqari razvedka mavjudligining yuqori ehtimoli va bizda bunday oʻzga sayyoraliklar uchun hech qanday dalil yoʻqligi oʻrtasidagi dixotomiyaga ishora qiladi.[1]
Bu paradoksni marhum britaniyalik ilmiy fantastika muallifi Artur C. Klark taʼriflab bergan boʻlib, u shunday degan edi: „Ikki imkoniyat mavjud: Yo biz koinotda yolgʻizmiz yoki yoʻq. Har ikkisi ham birdek dahshatli“.
Oʻshandan beri koʻplab mutaxassislar bir xil savol bilan kurashdilar. Nega, Somon yoʻlidagi koʻplab sayyoralar va yulduzlarni hisobga olib, biz hech kimdan eshitmadik?
Fermi paradoksi goyasini oʻylab topilishi
Sayyoralar jamiyati maʼlumotlariga koʻra, Fermi paradoksi italyan-amerikalik fizik Enriko Fermi tomonidan ishlab chiqilgan. Aytishlaricha, u 1950-yilda hamkasblari bilan tushlik paytida „Hamma qayerda?“ deb soʻraganida bu gʻoyani oʻylab topgan.[2]
U hayron boʻldi, bizning sayyoramiz koinot bilan solishtirganda nisbatan yosh boʻlganini hisobga olsak, biz hozirgacha kimdir bizga tashrif buyurishini kutgan boʻlishimiz mumkin edi – lekin bizda bu sodir boʻlganiga hech qanday dalil yoʻq edi.
Fermi toʻrt yil oʻtib, 1954-yilda vafot etdi, shuning uchun bu savol haqida oʻylashga koʻp vaqt kerak boʻlmadi. Ammo uning gʻoyasi muammoni hal qilishga umid qiladigan butun fan sohalarini, jumladan, yerdan tashqari razvedka (SETI) ni qidirishni uygʻotdi.
Fermi paradoksini yechish mumkinmi?
Koʻpgina olimlar Fermi paradoksini hal qilishimizga umid qilishadi. Kelgusi teleskoplar, masalan, NASAning 2021-yil dekabr oyida ishga tushiriladigan Jeyms Uebb kosmik teleskopi ekzosayyoralarning atmosferasini hech qachon boʻlmaganidek oʻrganishi mumkin boʻladi, shu bilan birga yangi sayyoralarni izlash toʻxtovsiz davom etmoqda.
Olimlar oʻz yulduzlari atrofida yashashga yaroqli zonalarda koʻproq sayyoralarni topib, bu erda harorat suyuq suvning mavjudligi uchun toʻgʻri boʻlsa, olimlar koinotdagi boshqa Yerga oʻxshash olamlar ehtimolini qisqartirishlari mumkin – va ilgʻor teleskoplar yordamida bu Yerning baʼzilarini oʻrganishlari mumkin. – bizning galaktikamizdagi sharlar kabi.
Oxir oqibat, Fermi paradoksini chinakam tushunish uchun olimlarga koʻproq maʼlumotlar kerak. Ammo agar yashash mumkin boʻlgan sayyoralar keng tarqalganligi aniqlansa va astronomlar hali hech kimdan xabar ololmasalar, bu Yerdagi kabi aqlli hayotning kamdan-kam uchraydiganligini koʻrsatishi mumkin.
Drake tenglamasi
Drake tenglamasi 1961-yilda amerikalik astronom Frenk Dreyk tomonidan taklif qilingan gʻoya boʻlib, agar biz bir nechta asosiy oʻzgaruvchilarni bilsak, koinotdagi potentsial sivilizatsiyalar sonini hisoblash mumkin.[3]
Drake tenglamasi formulasi:
N = R* x 𝑓p x ne x 𝑓1 x 𝑓i x 𝑓c x L
R* = Somon yoʻlida yulduz shakllanishining oʻrtacha tezligi
𝑓p = sayyoralarni qoʻllab-quvvatlovchi yulduzlarning ulushi
ne = sayyoralar joylashgan har bir yulduz uchun hayotni taʼminlay oladigan sayyoralarning oʻrtacha soni
𝑓1 = hayotni rivojlantiradigan hayotni „qoʻllab-quvvatlay oladigan“ sayyoralarning bir qismi
𝑓i = aqlli hayotni va shuning uchun aqlli tsivilizatsiyalarni rivojlantiradigan sayyoralarning bir qismi
𝑓c = ularning mavjudligi haqida xabar berish texnologiyasini ishlab chiqadigan tsivilizatsiyalarning bir qismi
L = bu tsivilizatsiyalar aniqlangan signallarni kosmosga yuboradigan vaqt uzunligi
Ushbu omillarning barchasini tenglamaga kiritish orqali siz koinotda qancha boshqa aqlli tsivilizatsiyalar mavjudligini aniqlashingiz mumkin.
SETI maʼlumotlariga koʻra, bu „oddiy“ formula, bir marta Drake aytganidek, har yili oʻqishga kiradigan yangi talabalar sonini talabaning universitetda oʻtkazadigan oʻrtacha yillar soniga koʻpaytirish orqali universitetdagi talabalar sonini hisoblashga oʻxshaydi.
Biroq, hozircha, tenglamadagi bir qator asosiy oʻzgaruvchilar nomaʼlumligicha qolmoqda, yaʼni biz aqlli hayotning boshqa turlari uchun mumkin boʻlgan raqamni hali topa olmaymiz.