Linux
Linux (lɪnʊks LIN-uuks)[3] Linux yadrosiga asoslangan ochiq kodli Unixga oʻxshash operatsion tizimlar oilasi boʻlib[4], operatsion tizim yadrosi birinchi marta 1991-yil 17 sentyabrda Linus Torvalds tomonidan chiqarilgan[5][6]. Linux odatda Linux distribyutorlarida paketlanadi.
 Linuxning maskoti bo'lgan Tux pingvini[1] | |
| Dasturchi | Hamjamiyat ishtirokchilari; Linus Torvalds |
|---|---|
| Yozilgan dasturlash tili | C, assembler tillari va boshqalar |
| OS oilasi | Unix-like |
| Ishlash holati | Ayni vaqtda |
| Manba modeli | Ochiq manbali |
| Dastlabki dastur | 17-sentyabr, 1991-yil |
| Marketing maqsadi | Buutli hisoblash, oʻrnatilgan tizimlar, asosiy kompyuterlar, mobil qurilmalar, shaxsiy kompyuterlar, serverlar, superkompyuterlar |
| Mavjud dasturlash tili | Koʻp tilli |
| Platformalari | Alpha, ARC, ARM, C-Sky, Hexagon, IA-64, LoongArch, m68k, Microblaze, MIPS, Nios II, OpenRISC, PA-RISC, PowerPC, RISC-V, s390, SuperH, SPARC, x86, Xtensa |
| Yadro turi | Monolitik |
| Foydalanuvchi maydoni | GNU, BusyBox |
| Dasturiy taʼminot litsenziyasi | GPLv2[2] |
| Rasmiy veb-sayt | kernel.org |
| Seriyadagi maqolalar | |
| Linux yadrosi Linux distribyutorlari | |
Taʼminotlar Linux yadrosi va qoʻllab-quvvatlovchi tizim dasturlari va kutubxonalarni oʻz ichiga oladi, ularning koʻpchiligi GNU loyihasi tomonidan taqdim etiladi. Koʻpgina Linux distribyutorlari oʻz nomida „Linux“ soʻzidan foydalanadi, ammo Free Software Foundation GNU dasturiy taʼminotining ahamiyatini taʼkidlash uchun baʼzi tortishuvlarga sabab boʻluvchi „GNU/Linux“ nomidan foydalanadi[7][8].
Linux, shuningdek, oʻrnatilgan tizimlarda, yaʼni operatsion tizimda odatda proshivka ichiga oʻrnatilgan va tizimga juda moslashtirilgan qurilmalarda ishlaydi. Bunga routerlar, avtomat boshqaruvlari, aqlli uy qurilmalari, video oʻyin konsollari[9], televizorlar (Samsung va LG Smart TVlar)[10][11][12], avtomobillar (Tesla, Audi, Mercedes-Benz, Hyundai va Toyota)[13] va kosmik kema (Falcon 9 raketasi, Dragon ekipaj kapsulasi va Perseverance rover) kiradi[14][15].
Linux bepul va ochiq manbali dasturiy ta'minot hamkorligining eng yorqin namunalaridan biridir. Manba kodi GNU General Public License (GPL) kabi tegishli litsenziyalari shartlariga muvofiq hamma tomonidan tijorat yoki notijorat maqsadlarda foydalanilishi, oʻzgartirilishi va tarqatilishi mumkin. Masalan, Linux yadrosi GPLv2 ostida litsenziyalangan, tizim qoʻgʻiroqlari bundan mustasno, bu yadroni tizim chaqiruvlari orqali amalga oshiradigan kodga GPL boʻyicha litsenziyalanishi mumkin emas[16][17][18].
Dizayni
| Foydalanuvchi rejimi | Foydalanuvchi ilovalari | bash, LibreOffice, GIMP, Blender, 0 A.D. , Mozilla Firefox, ... | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Tizim komponentlari | init daemon: OpenRC, runit, systemd... | Tizim demonlari: polkitd, smbd, sshd, udevd... | Window manager: X11, Wayland, SurfaceFlinger (Android) | Graphics: Mesa, AMD Catalyst, ... | Other libraries: GTK, Qt, EFL, SDL, SFML, FLTK, GNUstep, ... | |
| C standart kutubxonasi | fopen, execv, malloc, memcpy, localtime, pthread_create... (2000 pastki dasturgacha)glibc tez bo'lish uchun, musl yengil bo'lish uchun, uClibc o'rnatilgan tizimlarga mo'ljallangan, bionic Android va boshqalar uchun yozilgan. | |||||
| Kernel rejimi | Linux kernel | stat, splice, dup, read, open, ioctl, write, mmap, close, exit, va boshqa (taxminan 380 ta tizim qoʻngʻiroqlari)Linux yadrosi Tizim qoʻngʻiroqlari interfeysi (SCI), POSIX/SUS-uchun mo'ljallangan[19]. | ||||
| Process scheduling quyi tizimi | IPC quyi tizimi | Memory management quyi tizimi | Virtual files quyi tizimi | Tarmoq quyi tizimi | ||
| Boshqa komponentlar: ALSA, DRI, evdev, klibc, LVM, device mapper, Linux Network Scheduler, Netfilter Linux Security Modules: SELinux, TOMOYO, AppArmor, Smack | ||||||
| Uskuna (CPU, asosiy xotira, maʼlumotlarni saqlash qurilmalari va boshqalar) | ||||||