Oq tut
Oq tut (lotincha: Mórus álba) – shifobaxsh daraxt. Tut daraxti jinsiga mansub tur. Bu oʻsimlikning yana bir nomlari tut[1], tyutina[2].
| Oq tut | |
|---|---|
 Yetilgan tut daraxtining yil fasllaridagi turli koʻrinishi. Germaniya | |
| Oila: | Tut |
| Sinonimlari | |
| |
Tavsifi
Balandligi – 15–18 m gacha boʻlgan keng bargli daraxt. Magistral va yirik shoxlari kulrang-jigarrang qobiq bilan qoplangan. Barglari – keng tuxumsimon, uzunligi 5–15 sm. Ular ikki turdagi kurtaklar ustida joylashgan: choʻzilgan vegetativ va qisqartirilgan mevali. Gullari bir jinsli boʻlib, toʻpgullarda toʻplanadi. Aprel-may oylarida gullaydi, mevalari may-iyun oylarida pishadi. Mevasining uzunligi 4 sm, silindrsimon, oq yoki rangli pushti yoki qizil rangli donachalardan iborat. Taʼmi ayrimlari achchiq, ayrimlari shirin boʻladi. Odatda meva yangi uzilgan paytida isteʼmol qilinadi.
Keng tarqalishi va ekologiyasi
Oq tut Xitoyning sharqiy mintaqalaridan keladi. Tut Xitoydan Oʻrta Osiyo, Afgʻoniston, Shimoliy Hindiston, Pokiston, Eron va Kavkazortiga yoyildi. Taxminan VI asrda Gruziyada paydo boʻlgan, Yevropada XII asrdan beri maʼlum, Amerikada – XVI asrdan, XVII asrda Moskvada yetishtirilgan, ammo iqlim bu uchun juda sovuqlik qildi va tut yetishtirish Quyi Volga va Shimoliy Kavkazga koʻchirildi[3].
Hindiston, Afgʻoniston va Erondan Ispaniya va Portugaliyaga keng tarqalgan. U XX asrning oʻrtalarida SSSRning Yevropa qismining janubida qurgʻoqchilikka qarshi kurash va oʻrmon boshpanalarini yaratish boʻyicha agrooʻrmonchilik ishlarini amalga oshirish bilan bogʻliq holda keng tarqaldi. Yovvoyi oʻsimlik sifatida Primoryeda (Xasan tumanida, Razdolnaya, Partizanskaya, Kievka, Arsenyevka va boshqa daryolar vodiylari boʻylab) keng tarqalgan[4]. Tut novdasi tez oʻsadi. Issiqlikka, qurgʻoqchilikka, tuproqqa chidamli, lekin unumdor chuqur qumli va qumloq tuproqlarni, ayniqsa ohakni afzal koʻradi. Urugʻlari vegetativ yoʻl bilan koʻpaytiriladi. Yumaloq kurtak hosil qiladi[4].
Maʼnosi va qoʻllanilishi
Tibbiyotda qoʻllanilishi
Poyasi va ildizlari suvli qaynatma shaklida yoʻtal, bronxit, bronxial astma, ekspektoran, siydik haydovchi, shuningdek epilepsiya va gipertenziya uchun ishlatiladi. Yangi barglarning sharbati tish ogʻrigʻining oldini oladi. Yangi uzilgan mevalar oshqozon va oʻn ikki barmoqli ichak yarasi uchun ishlatiladi. Tut mevasidan tayyorlangan sirop (doshab) yurak-qon tomir kasalliklarida, kamqonlikda , tugʻruqdan keyingi davrda, bachadondan qon ketishda, eshakyem va skarlatina kassalliklarida gemostatik vosita sifatida ishlatiladi.
Qishloq xoʻjaligida qoʻllanilishi
Qishloq xoʻjaligida tutning barglaridan ipak qurtiga ozuqa sifatida foydalanadi[5].
Yogʻochni qayta ishlash sanoatida qoʻllanilishi
Tut daraxtidan uy hunarmandchiligi, musiqa asboblari va idish-tovoqlar yasashda ishlatiladi. 2011-yildan beri Rossiyada tut daraxtini kesish taqiqlangan[6].
Manbalar
Adabiyotlar
- Гаммерман А. Ф., Кадаев Г. Н., Яценко-Хмелевский А. А.. Лекарственные растения : справ. пособие. М.: Высш. шк., 1983 — 314—315 bet.
- Rabotnov T. A. Kormovie rasteniya senokosov i pastbiщ SSSR : v 3 t. / pod red. I. V. Larina. – M. ; L. : Selxozgiz, 1951. – T. 2 : Dvudolnie (Xlorantovie – Bobovie). – S. 63—64. – 948 s. – 10 000 ekz.
- Усенко Н. В.. Деревья, кустарники и лианы Дальнего Востока. Хабаровское книжное издательство, 1984 — 91 bet.