Гамбия

«Гамбия» топонимы мандинка телендәге Камбра/Камбаа һүҙҙәренән алынған, йәғни Гамбия йылғаһы тигәнде аңлата. Е. М. Поспелов раҫлауынса, Гамбия гидронимы тәүге тапҡыр Европа сығанаҡтарында 1455—1456 йылдарҙа Гальбия яҙмаларында телгә алына. Күрәһең, урындағы атама Европа телдәренә яраҡлаштырылған^[11]. Шулай уҡ топоним гамба атамаһынан килеп сығыуы бар. Гамба — серер халҡында тылсымлы мәғәнәгә эйә булған ҡабаҡ^[12][13].

Географик урыны

Штат Көнбайыш Африкала урынлашҡан, оҙонлоғо яҡынса 400 км булған һыҙат формаһында, Гамбия йылғаһының ике яғынан һуҙылған, һыҙаттың киңлеге башлыса 24 км-ҙан 28 км-ға тиклем, тамағында — 45 км^[14]. Көнсығышта, төньяҡта һәм көньяҡта Сенегал Республикаһы менән сиктәш, сиктең дөйөм оҙонлоғо — 740 км. Көнбайышта — Атлантик океан, яр буйы һыҙаты 80 км тәшкил итә. Илдең майҙаны 11 000 км² тәшкил итә, шуларҙың 10 000 км² ҡоро ер, 1000 км² — һыу^[15]. Гамбияға шулай уҡ 4000 км² континенталь шельф һәм 10 500 км² майҙанлы 200 миль оҙонлоҡтағы яр буйы иҡтисади зона ҡарай^[16].

Рельефы

Илдең күпселек территорияһы диңгеҙ кимәленән 60 метрҙан артмай. Илдең 4 проценты ғына диңгеҙ кимәленән 50—60 м бейеклектә тора^[17].

Йылғаға ҡарата урынлашыуына ҡарап, илде өс топографик өлкәгә бүлергә мөмкин:

• Түбәнге үҙән (4048 км², илдең 39 %) — туранан-тура Гамбия йылғаһы һәм уның ҡушылдыҡтары янында урынлашҡан район. Түбәнге үҙән майҙаны даими миҙгелле һыу баҫыуға дусар була, был миҙгелле һаҙлыҡтарҙың (фароның) барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә, уның киңлеге Маккарти утрауынан көнбайышҡа табан 2 км-ға етә^[17].
• Тигеҙһеҙ, ҡомло яҫы таулыҡ (илдең 57 %). Территория ҡомло ҡалҡыулыҡтарҙан һәм һай үҙәндәрҙән тора.
• Ҡомташлы яҫы таулыҡ (илдең 4 %). Илдең көнсығыш өлөшө түбән ташлы ҡомташлы ҡалҡыулыҡтарҙан тора, улар башлыса файҙаланылмай һәм үҫемлектәр менән ҡапланмаған^[17].

Геологияһы һәм тупраҡтары

Файҙалы ҡаҙылмалары

Һыу ресурстары

Климаты

Флораһы һәм фаунаһы

Һаҡланыусы биләмәләр

Ҡалалары

Боронғо осор

Европалылар Гамбияла

Бойондороҡһоҙ Гамбия

Дәүләт төҙөлөшө

Башҡарма власть

Закондар сығарыу власы

Суд

Урындағы үҙидара

Һайлау округтары

Сәйәси партиялар

Ҡораллы көстәр

Гамбия армияһы 800 кешенән тора (2006 йыл, март), уларҙың күпселеге ике пехота батальонында хеҙмәт итә^[18]. Хәрби-диңгеҙ флотында 3 кәмәлә 70 кеше (2002)^[19]. 2003 йылда ҡораллы көстәргә сығымдар ЭТП-ның 0,5 процентын йәки йән башына 1 АҠШ долларын тәшкил итә^[20].

Тышҡы сәйәсәт

Гамбия бер ҡала һәм 5 округҡа бүленгән (ингл. Division) (йәйәләрҙә административ үҙәктәр)^[15]:

1. Түбән йылға (ингл. Lower River) (Манса-Конко)
2. Үҙәк йылға (ингл. Central River) (Янянбурех)
3. Төньяҡ яр (ингл. North Bank) (Кереван)
4. Верхняя Река (ингл. Upper River) (Бассе-Санта-Су)
5. Көнбайыш район (ингл. Western Division) (Брикама)
6. Банжул (ингл. Banjul) — ҡала.

Улар, үҙ сиратында, 37 районға бүленә, шуларҙың береһе, Төньяҡ Комбо (Комбо Сент Мэри), Ҙур Банжул агломерацияһына инә^[21].

Демография

Илдең халҡы — 2 173 999 кеше (2020 йыл), шуларҙың 99 процентын африкандар тәшкил итә, шул иҫәптән: 42 % — мандинка, 18 % — фулани, 16 % — вулоф, 10 % — диола, 9 % — сонинке; шулай уҡ илдә аку креолдары йәшәй.

Бер км²-ға халыҡ тығыҙлығы 192,4 кеше тәшкил итә. Ҡалаларҙа ил халҡының 62,6 % йәшәй (2020).

Енси яҡтан ҡатын-ҡыҙҙар ирҙәрҙән (51 %) (49 %) (2020 йыл) күберәк. Халыҡтың 35,96 проценты 14 йәшкә тиклемгеләр; 20,09 % — 15 йәштән 24 йәшкә тиклем; 35,85 % — 25 йәштән 54 йәшкә тиклем; 2020 йылда халыҡ һаны 4,4 % 55 йәштән 64 йәшкә тиклем, ә 65 йәштән өлкәнерәк 3,69 % менән таралған. Уртаса ғүмер оҙайлығы (2020): 63,5 йәш (ир-егеттәр); 68,3 йыл (ҡатын-ҡыҙҙар)^[3].

Тыуым — 1000 кешегә 27 (2020), үлем — 1000 кешегә 6,7 (2020). Тәбиғи үҫеше — 1000 кешегә 27,4 (2005). Сабыйҙар үлеме — 1000 яңы тыуған балаға 54,9 (2020).

777 100 кеше иҡтисади яҡтан әүҙем (2007)^[3].

Йыл һайын илгә Сенегалдан, Малиҙан һәм Гвинеянан 20 000-дән 30 000-гә тиклем мигрант килә, улар башлыса арахис уңышы йыйыуҙа эшләй. Дәүләт сигенең насар билдәләнеүе һәм күп урындарҙа һаҡланмауы арҡаһында Гамбия халҡы ла илдән еңел генә сығып китә ала. 2000 йылда илдә 185 000 мигрант, шул иҫәптән 12 000 ҡасаҡ йәшәй^[22].

Дине

Халыҡтың 95,7 % ислам дине (башлыса сөнниҙәр) тота, ә ҡалғандары: христиан — 4,2 %, традицион инаныуҙар 0,2 % (анимализм, фетишизм, ата-бабалар культы, тәбиғәт көстәре һ.б.) диндәрен тота. (2013)^[23]. Ислам дине XII—XIII быуаттарҙа, ә христианлыҡ XIX быуаттың икенсе яртыһынан тарала башлай, әммә католик сиркәүҙәре Гамбияла XV быуат аҙағында — XVII быуат уртаһында уҡ була. Бахаи динен тотоусылар ҙа бар.

Телдәре

Ауыл хужалығы

Туризм

Транспорт һәм коммуникациялар

Аҡса берәмәге

Тышҡы иҡтисади мөнәсәбәттәр

Сәнғәт

Әҙәбиәт

Гамбияла яҙма әҙәбиәт 1920-се йылдар аҙағында, инглиздәр илдә гәзит сығара башлағас, үҫешә башлай. Әммә ун һигеҙенсе быуатҡа ҡараған әҙәби әҫәрҙәр бар: сенегамбия сығышлы Филлис Уитли 7-8 йәшендә Яңы Англияла ҡоллоҡҡа һатыла. Ил бойондороҡһоҙлоҡ алғанға тиклем әҙәбиәттә Гамбия авторҙарының әҫәрҙәре булмай. Баҫылып сыҡҡан беренсе роман («Второй раунд», англ. The Second Round) 1965 йылда Ленри Петерс тарафынан баҫтырыла^[24].

Һынлы сәнғәт

Киндер йәки литография менән эшләүсе гамбия рәссамдары араһында иң билдәлеләре: Момоду Сисэ, Бабукарр Эту Ндоу, Ньогу Турэ, Малик Сисэ, Эдриса Джобе^[25]. Был рәссамдар бер нисә сәнғәт галереяһына нигеҙ һалған: Кьюр (Бакау ҡалаһы, Момоду Сисэ нигеҙ һала)^[26], Туджеренг галереяһы (Көньяҡ Комбо округы, Бабукарр Эту Ндоу нигеҙ һалған)^[27] һәм башҡалар.

Музыка

Музейҙар

Байрамдар

Йыл һайын төрлө дини байрамдар үткәрелә, уларҙың даталары йылдан-йыл үҙгәреп тора: Хиджра (Исламда яңы йылы), Пәйғәмбәрҙең тыуған көнө, Сағыу дүшәмбе, Коритех (Рамаҙан айы аҙағы) һәм Табаска (ҡорбан байрамы)^[28].

Башланғыс мәктәптәрҙә белем алыу бушлай, әммә мотлаҡ түгел һәм 6 йыл дауам итә. Урта мәктәптәр ике этаптан тора, уларҙың һәр береһенә 3 йыл уҡый уҡыйҙар. 1996 йыл мәғлүмәттәре буйынса, башланғыс мәктәптәрҙә балаларҙың 70 проценты һәм тейешле йәштәге балаларҙың 23 проценты урта мәктәптә уҡый. 1996 йылда мәғарифҡа сығымдар ил хөкүмәтенең бөтә сығымдарынан 21,2 %, 1999 йылда — ЭТП-ның 4,8 процентын тәшкил итә^[29]. Халыҡтың грамоталылығы (15 йәштән юғарыраҡ) 2003 йылда 40,1 % тәшкил иткән (ир-егеттәр — 47,4 %, ҡатын-ҡыҙҙар — 33,1 %)^[30].

Гамбияла юғары белем биреүсе юғары уҡыу йорттары:

• Гамбия университеты^[31] 1999 йылдың мартында Гамбия милли йыйылышы акты менән ил эсендә юғары белем алыу өсөн мөмкинлектәр булдырыу маҡсатында ойошторола. Дүрт факультетта уҡытыу алып барыла: медицина һәм һаулыҡ һаҡлау, фән һәм ауыл хужалығы, гуманитар һәм социаль фәндәр, иҡтисад һәм менеджмент.
• Гамбия колледжы дүрт мәктәптән тора: мәғариф, ауыл хужалығы, шәфҡәт туташы эше һәм һаулыҡ һаҡлау.

Илдә шулай уҡ Гамбия техник уҡытыу институты (GTTI) (ул механика, электр, төҙөлөш һәм мәғлүмәт технологиялары өлкәһендә инженерҙар әҙерләү буйынса ике йыллыҡ курстар тәҡдим итә) һәм илдең Президенты ҡарамағындағы идара итеүҙе үҫтереү институты (ул етәкселәрҙе камиллаштырыу курстарын тәьмин итә һәм бер үк ваҡытта уҡытыу, ғилми-тикшеренеү һәм консультатив орган функцияларын үтәй) эшләй^[32].

¹ мәғлүмәттәр 1998—1999 йылдарға.² Гамбия университеты һәм Гамбия колледжы өсөн 2004 йыл мәғлүмәттәре

Даими баҫмалар:

• Observer — шәхси, көн һайын;
• The Independent — шәхси, аҙнаһына 2 тапҡыр;
• Foroyaa — шәхси, аҙнаһына 2 тапҡыр;
• The Point — шәхси, аҙнаһына 3 тапҡыр.

Телевидение:

• Gambia Television — дәүләт, берҙән-бер милли канал;
• Premium TV Network — шәхси юлдаш каналы.

Радиостанциялар:

• Radio Gambia — дәүләт, тапшырыуҙар инглиз телендә;
• Radio 1 FM — шәхси музыкаль;
• West Coast Radio — шәхси;
• City Limits Radio — шәхси.

Интернет-баҫмалар:

• The Gambia Online  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 11 февраль 2008 года. — шәхси^[34].

• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.

	Портал «Африка»
	Гамбия Викиһүҙлектә
	Гамбия Викимилектә
	Гамбия Викияңылыҡтарҙа
	Гамбия Викигид

Инглиз телендә һылтанмалар

• Сайт правительства Гамбии  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 22 апрель 2008 года.
• Официальный сайт туризма Гамбии
• Сайт новостей Гамбии

• Ulla Ackermann: Merian live!, Senegal, Gambia, MERIAN Reisebuch-Verlag, 2002, ISBN 3-7742-0730-5
• Thomas Baur: Senegal, Gambia: [Senegambia und den Bijagos-Archipel mit diesem praktischen Urlaubshandbuch entdecken, erleben und genießen], Reise-Know-How-Verlag Rump, Bielefeld 2002, ISBN 3-8317-1112-7
• Hartmut Buchholz: Senegal, Gambia, DuMont, Köln 1998, ISBN 3-7701-4189-X
• Jojo Cobbinah: Senegal / Gambia, Meyer Reiseführer, 2002, ISBN 3-89859-103-4
• Ilona Hupe: Gambia. Kleines Urlaubsparadies in Westafrika, Hupe, 1999², ISBN 3-932084-19-5
• Rosel Jahn: Gambia: Reiseführer mit Landeskunde; mit einem Reiseatlas, Mai, Dreieich 1997, ISBN 3-87936-239-4
• Gertrud Premke: Erlebnis Gambia: Erlebnisse — mystische Geschichten — Landeskunde, Books on Demand GmbH, Norderstedt 2004, ISBN 3-8334-2044-8
• Michel Renaudeau: The Gambia =: La Gambie, Delroisse, 1978, ISBN 2-85518-036-8
• Reisebegleiter, The Gambia, FTI Touristik Publications, München 1999
• Katharina Kane: Lonely Planet the Gambia & Senegal (Lonely Planet Gambia and Senegal) Lonely Planet Publications, 2006, ISBN 1-74059-696-X
• Clive Barlow, Tim Wacher, Tony Disley: Birds of the Gambia and Senegal, Christopher Helm Publishers Ltd, 2005, ISBN 0-7136-7549-7
• Michael Franke: Wolof für den Senegal, Wort für Wort. Kauderwelsch. Band 89, ISBN 3-89416-280-5
• Karin Knick: Mandinka für Gambia, Wort für Wort. Kauderwelsch. Band 95, ISBN 3-89416-286-4
• Werner Forman: Schwarze Königreiche: das Kulturerbe Westafrikas, Atlantis-Verlag, Luzern/Herrsching 1988, ISBN 3-7611-0715-3
• Colin McEvedy: The Penguin atlas of African history, Penguin Books, London 1995, ISBN 0-14-051321-3
• Donald R. Wright: The world and a very small place in Africa: a history of globalization in Niumi, the Gambia. Armonk, N.Y. : M.E. Sharpe, 2004, ISBN 0-7656-1007-8
• Cartes ITM: Gambia Map, Estate Publications, 2003, ISBN 1-55341-217-6
• Senegal & Gambia Mit exakten Höhenlinien, Höhenschichten-Relief, Gradnetz und Orstsindex. GPS-tauglich, Reise Know-How Verlag Rump, 2004, ISBN 3-8317-7123-5

Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.