Джунгли
Джунгли — бейек ҡаты һабаҡлы ҡыяҡлылар менән бергә үҫкән ағас-ҡыуаҡтар һәм ҡыуаҡлыҡтар Был һүҙ менән шулай уҡ ағас лианалар[1][2] менән үрелгән ҡуйы тропик йәки субтропик урмандар һәм ҡыуаҡлыҡтар ҙа аңлатыла, әммә фәнни даирәләрҙә бындай аңлау дөрөҫ түгел тип һанала.[3] Термин үҫемлектәрҙең ниндәй ҙә булһа билдәле бер төрөнә лә, ниндәй ҙә булһа йәшәү урынына ла ҡағылмай.[3] Джунгли биләмәһе бөтә ерҙә лә хужалыҡ ихтыяждары өсөн үҙләштерелә, шуға күрә ул даими кәмей бара. Флора һәм фаунаның байлығы уҙған төрлөлөк менән сағыштырғанда һиҙелерлек кәмегән.[4]
Этимология
Джунгли һүҙе рус телеә инглиз телендәге jungle һүҙенән килеп ингән, уның тамырҙары санскритҡа барып тоташа. Был һүҙ эшкәртелмәгән ерҙәр тигәнде аңлата. Һиндостанда йәшәгән инглиздәр был һүҙҙе һинд һәм урду һүҙенән үҙләштерә, был ваҡытта ул был һүҙҙе "урман" тигәнде аңлата, һәм уны "үтә алмаҫлыҡ үҫентеләр" тигән мәғәнәлә ҡуллана башлайҙар.[5][6][7]
Таралышы
Джунгли Көньяҡ һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияның муссонлы тропик өлкәләренә хас, күп өлөшө Һиндостанда, Зонд утрауҙарында урынлашҡан.[3][8] Иң типик джунгли, тераи, дымлы тропик йәки субтропик климатлы һаҙлыҡлы урындарҙа, Ганг буйлап Гималай итәгендә урынлашҡан.
Сығышы
Джунгли ташландыҡ һөрөнтө ерҙәрҙә, ҡырҡылған урындарҙа һәм янған урманлы ерҙәрҙә барлыҡҡа килә, йәғни кеше эшмәкәрлеге һөҙөмтәһе булып тора.[8] Тәүҙә күп һанлы лианалар менән бәйләнгән бейек ҡыяҡлылар һәм ҡыуаҡлыҡтар барлыҡҡа килә, һуңыраҡ тиҙ үҫеүсе йомшаҡ [2] тоҡомло ағастар үҫә.
Флора
Сал (Shorea robusta), сиссу (Dalbergia sissoo), акация, стеркулия, лианамиендар, каламус затына ҡараған ротанга пальмаһы һәм тағы ла бер нисә төр пальма джунглиға хас үҫемлектәр.[3] Үләнле үҫемлектәрҙән бейек ҡыяҡлылар өҫтөнлөк итә: ҡырағай шәкәр ҡамышы (Saccharum spontaneum), фил ҡамышы, эриантус[9], бамбук[3] һ. б.
Төрлөсә файҙаланыу
Дымлы урман кеүек
Европа сәйәхәтселәре башта ямғырлы урмандар буйлап башлыса йылға буйлап йөрөгәнлектән, йылға ярҙарын биләгән тығыҙ төйөнлө үҫемлектәр бындай джунгли шарттары бөтә урманда булған тигән алдаҡсы тәьҫоратта булалар. Һөҙөмтәлә бөтә урман үтә алмаҫлыҡ джунгли тип хаталы ҡабул ителә.[10][11] Был, үҙ сиратында, джунгли һүҙен дымлы ямғырлы урман булараҡ икенсе мәғәнәлә ҡулланыуға килтерә.[12] Джунглиҙар был контекста айырыуса тропик ямғырлы урман менән бәйле, әммә томанлы урманға, уртаса климатлы тропик урманға һәм мангро урмандарына ла был һүҙҙе ҡулланыу мөмкин.[13][12][14]
Метафора булараҡ
Публицистикала йыш ҡына «джунгли» һүҙе насар шарттар, әхлаҡһыҙ аяуһыҙ мөнәсәбәттәр һ.б. менән ҡылыҡһырланған йәшәү мөхитен кәүҙәләндерә.
- Таш джунглиҙар — емерек, ярлы таш йорттар (городские трущобы)
- Джунгли енәйәт донъяһы
- Джунгли законы — тулы законһыҙлыҡ, асыҡтан-асыҡ көс ҡулланыу.[15].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
- Иблис баҡсалары
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
- Richards P. W. The life of the jungle. — N. Y.: McGraw-Hill and Co., 1980.