Луанда

Португал колонизацияһы

Торамаға 1575 йылда португал колонизаторы Паулу Диаш де Новаиш (билдәле диңгеҙсе Бартоломеу Диаштың ейәне) нигеҙ һала һәм Сан-Паулу-ди-Луанда исемен ала (1975 йылда Луандаға үҙгәртелә). Шул уҡ ваҡытта ҡаланан үрҙәрәк ҡалҡыу моронда Сан-Мигель ҡәлғәһе төҙөлә. Тирә-яҡ ерҙәр португалдар ҡулына күскәнгә тиклем, XV быуатта мбунду халҡы тарафынан булдырылған Ндонго короллегенеке булған.

1605 йылда Сан-Паулу-ди-Луанда ҡала статусын ала, һәм XVI быуат аҙағында яңы ҡала Португалия колониаль хакимиәте үҙәгенә һәм Анголала экспансионистик көстәрҙең төп базаһына әүерелә. 1641 йылда португалдар Атлантик океан яр буйында үҙ форпостын голландтарға бирергә мәжбүр була, әммә 7 йылдан һуң үҙ биләмәләрен кире ҡайтара.

XVII—XIX быуаттарҙа Луанда ҡолдар менән сауҙа итеү буйынса иң эре үҙәктәренең береһе булған, порт аша португалдар ҡарамағындағы биләмәләрҙән 3 000 000 самаһы негр сығарылған. XIX быуатта Луанда, Португалия хакимлығында булғанда ла, ҙур иҡтисади революция кисергән. Ҡолдар менән суҙа итеү 1836 йылда бөтөрөлә, ә 1844 йылда Ангола порттары сит ил суднолары өсөн асыла. 1850 йылға Луанда Португалиянан ситтә урынлашҡан, империяның иң ҙур һәм үҫешкән ҡалаларының береһе булған. Унда пальма һәм арахис майын, балауыҙҙы, үҙағасты, фил һөйәген, мамыҡ, кофе, какао һәм башҡа аҙыҡ-түлекте экспортҡа оҙатыусы сауҙа компаниялары күп булған. Был ваҡытҡа Анголия буржуазияһы барлыҡҡа килә^[1].

1889 йылда губернатор ҡаланы һыу менән тәьмин иткән акведук ҡапҡаһын аса. Был ҡаланың перпективалы үҫешенә нигеҙ һала, сөнки быға тиклем һыу дефицит ресурс булған.

Яңы дәүләт

«Яңы дәүләт» булараҡ билдәле Португалия диктатураһы осоронда, Луанда 1940 йылда 61 208 кеше (шуларҙың 14,6 % аҡ тәнле булған) йәшәгән ҡаланан 1970 йылда 475 328 кеше йәшәгән бай космосәйәси ҙур ҡалаға тиклем үҫкән^[2][3].

Португал Анголаһының биләмәләренең күп өлөшө кеүек, Луанда ла Португалияның колониаль һуғышынан (1961—1974) зыян күрмәгән. Иҡтисади үҫеш һәм бөтә төбәктәге үҫеш был осорҙа рекордлы бейеклектәргә өлгәшкән. 1972 йылда Луанда «Африка Парижы» тип аталған.

Бойондороҡһоҙлоҡ

XX быуатта Луанда Ангола халыҡтарының милли азатлыҡ көрәше үҙәгенә әүерелгән, бында йыш ҡына Португалия ғәскәрҙәре менән бәрелештәр булған.

1961 йылда Анголаны азат итеү өсөн халыҡ хәрәкәте (МПЛА) етәкселеге Луанда халҡын ихтилалға күтәрә. Баш ҡала халҡының ҡораллы сығышы граждандар һуғышы башланыу өсөн сигнал була.

1974 йылдың апрелендә бер нисә революция ихтилалынан һуң, Португалия хөкүмәте Анголаға бойондороҡһоҙлоҡ бирергә риза була. 1975 йылдың ноябрендә донъяның сәйәси картаһында яңы дәүләт — Ангола Халыҡ Республикаһы (1992 йылдың авгусынан — Ангола Республикаһы) барлыҡҡа килә, уның баш ҡалаһы Луанда була. Бойондороҡһоҙлоҡ иғлан ителгәндән һуң, күп кенә аҡ тәнле португалдарҙың ҡасаҡтар сифатында башлыса Португалияға сығып китә^[4]. 1978 йылдан алып Анголаның иң ҙур торама пункттары Көньяҡ Африка Республикаһы яғынан бер нисә тапҡыр ҡораллы һөжүмгә дусар ителә. КАР төбәктә коммунистик йоғонто таралыуына ҡамасауларға ынтылған һәм Анголаның тулы бойондороҡһоҙлоғо өсөн милли союзға (УНИТА) ярҙам күрһәткән.

1991 йылда Лиссабонда Ангола хөкүмәте вәкилдәре һәм УНИТА төркөмө араһында конфликтты тыныс юл менән көйләү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйыла. Шуға ҡарамаҫтан, төбәктә сәйәси хәл тотороҡһоҙ булып ҡала, был Ангола ҡалаларының, шул иҫәптән Луанданың да, тиҙ үҫешеүенә ҡамасаулай.

Хәҙерге заман

ECA International (Лондон) консалтинг компанияһы тикшеренеүҙәренең һөҙөмтәләренә ярашлы, 2008 йылда Луанда донъялағы иң ҡиммәтле баш ҡала була^[5].

Юғары хаҡтар сәбәптәре араһында — ҡаланың өс тиҫтә йылдар буйына емерелгән инфраструктураһы, ҡала портында йөктәрҙе эшкәртеү менән оҙаҡ ҡына кисектереүҙәр, шулай уҡ юғары инфляция темптары. Анголала нефть һәм алмас табыу иҫәбенә алынған сит ил компанияларының килеүе юғары сифатлы торлаҡҡа^[6], ҡиммәтле ресторандарға һәм автомобилдәргә, өҫкө һәм аяҡ кейемдәренә ихтыяждың ҙур булыуына килтерә, ә Ангола халҡының күбеһе ярлы йәшәй^[5][7]. Луанда һөттөң бер литры — өс долларға тиклем, ә бәләкәй ике бүлмәле фатирҙы ҡуртымға алыу айына ете мең долларға тиклем тороуы мөмкин^[5].

2013 йылда, «Ғүмер хаҡын тикшереү»ҙе даими уҙғарған Mercer фирмаһы мәғлүмәттәре буйынса, Луанда йәнә донъялағы иң ҡиммәтле ҡала тип танылды, һәм был күрһәткес буйынса Мәскәү һәм Токионы уҙып киткән^[8][9].

Луанда нефть сәнәғәтенең иҡтисади үҙәге булараҡ билдәле^[10][11]; ҡалала шулай уҡ нефть эшкәртеү заводы урынлашҡан.

1575 йылда ҡалаға португал колонизаторҙары нигеҙ һалған һәм Сан-Паулу-ди-Луанда тигән исем алған: «Луандала Изге Паулу (ҡалаһы)», бында Луанда — төбәк атамаһы. Урындағы ҡәбиләләренең береһенең телендә «луанда» — «яһаҡ, һалым». Был исемде ҡала янындағы пляждарҙың боронғо замандан алып XX быуат башына тиклем аборигендар тарафынан түләү сараһы итеп файҙаланылған каури ҡабырсаҡтарын сығарыу урыны булыуы менән бәйләйҙәр^[12].

Луанда Атлантик океан яр буйында, уға Кванза йылғаһы ҡойған ерҙә урынлашҡан. Был зонала климат тропик, уртаса йыллыҡ яуым-төшөм нормаһы 250—500 мм, уларҙың күпселек өлөшө февраль-мартҡа тура килә. Йылдың иң йылы айы — март, был ваҡытта термометр бағанаһы 30 градусҡа тиклем күтәрелә, июлдә температура 16 градусҡа тиклем түбәнәйә, был башлыса Бенгель ағымының һыуытыуы тәьҫире менән бәйле. Ул шулай уҡ ҡаланың аномаль ҡоро (экватор яны киңлектәре өсөн) климатын да аңлата.

Луанда тирә-яғында үлән һәм ҡыуаҡ саванналары һаҡланған, шунда уҡ күп пальмалар үҫә, баш ҡаланан көньяҡҡа табан уларҙың сауҡалыҡтары һирәгәйә. Баш ҡала ситендә фил, арыҫлан, леопард, зебра, антилопа, маймыл кеүек ҡырағай йәнлектәрҙе осратырға мөмкин, әммә һуңғы йылдарҙа кешенең браконьерлыҡ эшмәкәрлеге арҡаһында уларҙың популяцияһы ҡырҡа кәмегән. Яр буйындағы һыуҙа төрлө һыу фаунаһы вәкилдәре — киттар, гөбөргәйелдәр, моллюскылар, балыҡтарҙың бер нисә төрө бар. Ҡаланың үҙәге диңгеҙ кимәленән 6 метр бейеклектә урынлашҡан^[14].

Луанда — Анголаның иң ҙур ҡалаһы, унда 4,5 миллион самаһы кеше йәшәй. Баш ҡаланың этник составы төрлө: бында Африка халыҡтары вәкилдәре — овимбунду, мбунда, баконго, лунда, чокве, нгантуэла, куаньям һәм башҡалар, шулай уҡ европалылар һәм ҡатнаш афро-европа халҡы йәшәй. Африкала тыуып үҫкән баш ҡала халҡы рәсми һөйләшеүҙәр өсөн португал телен ҡуллана, ә үҙ-ара, ҡағиҙә булараҡ, банту (кимбунду, умбунду, киконго) телдәрендә аралаша. Португал теле әкренләп банту телдәрен ҡыҫырыҡлап сығара. Йәштәрҙең 90-98 проценты баш ҡалала португалса ғына һөйләшә. 1983 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа уҡ португал телен Луанда ҡалаһының 2,5 миллионлы халҡының 75 проценты туған тел тип атағандар. европалылар һәм ҡатнаш сығышлы Ангола халҡы дәүләт статусын алған португал телендә һөйләшә.

Луандала йәшәүселәрҙең күбеһе урындағы традицион диндәрҙе тота, шулай уҡ католиктар һәм протестанттар (баптистар, методистар һәм конгрегационалистар) осрай

1970 йылда ҡалала 480 613 кеше йәшәгән. 2012 йылғы баһаламалар буйынса, Луанда халҡы 2 825 311 кеше тәшкил иткән^[15]. Луанда халҡы һуғыш йылдарында ҡырҡа артҡан, сөнки баш ҡала, илдең башҡа төбәктәре менән сағыштырғанда, хәүефһеҙерәк урынға әүерелгән^[16]. 2006 йылда Луандала, бигерәк тә колониаль ҡала ядроһын уратып алған трущобаларҙа, көс ҡулланыу енәйәттәренең артыуы күҙәтелгән^[17].

Луанда — Анголаның мәҙәни үҫеше үҙәге. Бында һигеҙ йыллыҡ уҡыу срогы булған бер нисә йөҙ башланғыс мәктәп, урта белем биргән техник һәм педагогия уҡыу йорттарына инеүгә әҙерлек курстары бар. 1976 йылда асылған Агостиньо Нето исемендәге университетта юғары белем алырға мөмкин. Бөтә мәктәптәрҙә һәм университеттарҙа уҡытыу португал телендә алып барыла.

1956 йылдан алып ҡалала Музыка академияһы, Ангола музейы (бында тәбиғи-тарихи экспонаттар коллекцияһы ҡуйылған) һәм Дунду музейы (бында тарихи-этнографик ҡомартҡылар һаҡлана) эшләй.

Милли һәм муниципаль китапханаларҙа Жозе Луандину Виейра, Артур Пестана душ Сантуш (Пепетела псевдонимы) кеүек Африканың иң яҡшы шағирҙары һәм яҙыусыларының әҫәрҙәре тупланған, шулай уҡ донъя әҙәбиәте шедеврҙары урын алған. Профессиональ булмаған актёрҙар төркөмө урындағы авторҙарҙың сәхнә әҫәрҙәрен ҡуя.

Баш ҡалала музыкаль мәҙәниәттең һәм бейеүҙең иң яҡшы традициялары һаҡлана, өҫтәүенә Анголаның хәҙерге популяр музыкаһы Бразилияның һәм Кариб диңгеҙе бассейны утрауҙарының музыкаль традициялары менән тығыҙ бәйләнештә.

Үҫеше XVI быуат аҙағында башланған ҡалала Сан-Мигель ҡәлғәһе (хәҙерге Тарихи музей) янында бик күп архитектура ҡомартҡылары һаҡланып ҡалған. Бында XVII быуатта төҙөлгән Сан-Педру-да-Барком һәм Сан-Фернанду-ди-Пенедаш форттары стеналары ла ҡалған.

Луанда провинцияһының португал ҡалалары тибында төҙөлгән үҙәк өлөшөнөң архитектура йөҙөндә барокконан классицизмға күсеү сағыла. Баш ҡаланың был өлөшөнөң төп иҫтәлекле урындары — иезуит сиркәүе (XVI быуат), кармелитка ҡорамы (яҡынса 1638 йылғы), Назарет Мадоннаһы сиркәүе (1664 йылғы) һәм башҡалар. Ҡала тротуарҙарына һоҡланғыс мозаика түшәлгән.

1950—1970 йылдарҙа баш ҡала йөҙөнә үҙгәрештәр индерелә: материк эсенә ярым түңәрәк төҙөлөш башлана, урамдарға ағастар ултыртыла, ҡала биләмәһендә парктар һәм скверҙар булдырыла.

• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.