Морфология

Морфология үҙ эсенә түбәндәгеләрҙе ала:

• телдәге һүҙ үҙгәреше, парадигма, һүҙ үҙгәртеү тибындағы тәғлимәт. Был морфологияның мотлаҡ өлөшө, һәм тап парадигма (склонение (исемдәрҙе килеш менән үҙгәртеү) һәм спряжение (ҡылымдарҙың зат менән үҙгәртеү) төҙөлөшөнән тарихи яҡтан лингвистика (боронғо Вавилонда) башланған;
• грамматик семантика, йәғни грамматик мәғәнәләр тураһында тәғлимәт. Традиция буйынса (мәҫәлән, XIX быуатта, грамматик семантика морфологияға индерелмәгән; грамматик «морфология» бүлегендә формалар һәм парадигмалар өлгөләре генә килтерелгән, ә семантика тураһындағы мәғлүмәттәр (формаларҙы ҡулланыу) синтаксисҡа ҡараған. XX быуатта грамматик семантика морфологияның айырылғыһыҙ өлөшө булып тора;
• һүҙ төркөмдәре тураһындағы тәғлимәт, уларҙы асыҡлағанда морфологик ҡына түгел (тар мәғәнәлә), синтаксик һәм семантик критерийҙар ҙа йәлеп ителә.
• морфология һәм лексикология сигендә торған һүҙьяһалыш тураһындағы тәғлимәт;
• морфология тураһында дөйөм төшөнсәләр;
• морфологик лингвистик типология.

Морфология төшөнсәләре һәм һүҙҙең тығыҙ бәйләнеше (шул уҡ мәғәнәлә «һүҙформа» һүҙбәйләнеше йыш ҡына аныҡ ҡулланыла) морфологияның билдәле бер телдәге һүҙҙәрҙең аныҡ булыу-булмауына бәйле булыуын билдәләй. Әйткәндәй, был төшөнсә лингвистикала иң ҡаршылыҡлыларҙың береһе булып тора һәм, моғайын, универсаль түгелдер. Икенсе төрлө әйткәндә, һүҙ — ул, күрәһең, бөтә телдәрҙә лә булмаған объект, тимәк, морфология ла грамматиканың үҙ аллы бүлеге булараҡ бөтә телдәрҙә лә юҡ. Һүҙҙәре булмаған (йәки булмаған да тиерлек) телдәрҙә морфология синтаксис менән сикләнә алмай: уның үҙ аллы объекты ла, үҙ аллы проблематикаһы ла ҡалмай.

Был осраҡта һүҙҙең теүәл билдәләнешен бирмәйенсә, уның тәбиғәтен тәшкил иткән мөһим сифатҡа иғтибар итеп була. Һүҙ — билдәләнгән тел, ҡаты структура менән бәйле морфемаларҙың синтаксик үҙ аллы комплексы. Һүҙ һүҙҙәрҙе яраштырыуҙан уның ҡайһы бер элементтары синтаксик айырылған позицияла файҙалана алмауы менән айырыла (мәҫәлән, һорауға яуап сифатында бирелә); бынан тыш, һүҙ эсендәге элементтар һөйләм элементтарына (йәғни һүҙҙәргә) ҡарағанда бер-береһе менән ҡатыраҡ һәм нығыраҡ бәйләнештәр менән бәйле. Телендә һүҙ эсе һәм һүҙ араһы бәйләнештәренең ҡатылығы араһындағы контраста дәрәжәһе күберәк булған һайын, был телдәге һүҙ унан да анығыраҡ һәм яҡшы бүленеп торған берәмек булып тора. Бындай «телмәр» телдәренә, мәҫәлән, классик һинд-европа телдәре (латин, боронғо грек, литва, рус) ҡарай. Был телдәрҙә һүҙ эсендәге морфемалар синтаксик үҙаллылыҡҡа эйә түгел, йәғни һүҙҙең морфемаһы синтаксик яҡтан үҙен һүҙ үҙенсәлегендә була алмай

Синтаксик үҙаллылыҡ.

• түбәндәге һүҙҙәрҙә бар: — Это чай или кофе? — Кофе
• һүҙҙәрҙең өлөштәрендә юҡ: — Это чай или чайник? — *Ник. Он приехал или уехал? — *При.

Бер төрлө элементтарҙың төшөү ихтималлығы.

• һүҙҙәрҙә бар: [красные и белые] шары; в [январе или феврале]
• һүҙҙәрҙең өлөштәрендә юҡ: чайник и кофейник ≠ чай и кофейник ≠ чайник и кофе

Күсереү мөмкинлеге.

• һүҙҙәрҙә бар: шар упал ~ упал шар
• һүҙҙәрҙең өлөштәрендә юҡ: заехать ≠ ехать за

Алмашҡа алмаштырыу мөмкинлеге.

• һүҙҙәрҙә бар: возьми чайник и поставь его [= чайник] на плиту
• һүҙҙәрҙең өлөштәрендә юҡ: *возьми чайник и налей его [≠ чай] в чашку

Рус телендә һүҙҙәрҙе һәм һүҙҙәрҙең өлөштәрен ҡапма-ҡаршы ҡуйыусы бөтә үҙенсәлектәрҙе был миҫалдар тамамламай, ләкин бәйләнештәрҙең ҡатылыҡ дәрәжәһе буйынса юғарыраҡ айырма булыуы тураһында асыҡтан-асыҡ мәғлүмәт бирә. Рус һүҙе тибындағы телдәрҙә һүҙ, ысынлап та, "синтаксик монолит"ты аңлата: бер ниндәй синтаксик ҡағиҙәләр ҙә (төшөрөп ҡалдырыуҙар, күсереүҙәр, алмаштырыуҙар һ. б.) һүҙ эсендә эшләй алмай. Был факт морфологик һәм синтаксик ҡағиҙәләрҙең ике төрлө «грамматик модуль» тәшкил итергә тейешлеген күрһәтә, тимәк, телде тасуирлауҙа морфология үҙ аллы бүлек хоҡуҡтарында булырға тейеш. Һүҙҙе тасуирлағанда морфология үҙ аллы бүлек хоҡуғында йәшәй. Һүҙҙе тасуирлау һөйләмдең тасуирламаһы терминдарында башҡарылырға тейеш түгел һәм тейеш тә түгел.

Морфологияның төп төшөнсәләре

Морфология әһәмиәтле тел берәмектәренең структураһын өйрәнә. Төп нигеҙе — һүҙ формаһының иң бәләкәй тамға берәмектәренә бүленеүе.

Морфология — һүҙҙәрҙең грамматик үҙенсәлектәрен өйрәнгән грамматика бүлеге. В. В. Виноградовҡа эйәреп, морфологияны йыш ҡына «һүҙ тураһында грамматик тәғлимәт» тип атайҙар. Грамматик мәғәнәләр, грамматик мәғәнәне белдереүсе саралар, грамматик категориялар һүҙҙәрҙең грамматик үҙенсәлектәре булып тора.

Киңәйтелгән төшөнсә: морфология — формалар тураһындағы фән.

Грамматик мәғәнә — бер төркөм һүҙҙәргә, һүҙ формаларына һәм синтаксик конструкцияларға хас даими (стандарт) дөйөмләштерелгән һәм ситләтелгән тел мәғәнәһе, ул телдә үҙенең даими (стандарт) аңлатмаһын, мәҫәлән, исемдәрҙең килештәре, ҡылым замандары һ. б. мәғәнәһе.

Грамматик мәғәнә даими (стандарт) аңлатманан мәхрүм ителгән һәм мотлаҡ абстракт характерҙа булмаған лексик мәғәнәгә ҡаршы ҡуйылған. Грамматик мәғәнә лексик мәғәнәгә эйә, уға һалына, ҡайһы берҙә грамматик мәғәнә һүҙҙең билдәле лексик төркөмдәре менән сағылышында сикләнгән.

Грамматик мәғәнәләр аффиксаль морфемалар, сиратлашыу һәм башҡа саралар ярҙамында мәғәнәһен аңлатҡан ярҙамсы һүҙҙәр белдерелә.

Һәр грамматик мәғәнәне телдә махсус белдереү сараһы — грамматик күрһәткес (формаль күрһәткес) ала. Грамматик күрһәткестәрҙе грамматик ысулдар, грамматик мәғәнәне сағылдырыу алымдары тип атарға мөмкин булған төрҙәргә берләштерергә мөмкин.

Аффиксацияның грамматик ысулы грамматик мәғәнәне белдереү өсөн аффикстарҙы ҡулланыуҙан ғибәрәт: книг-и (китап-тар); чита-л-и (уҡы-ны-лар). Аффикстар — ул ярҙамсы морфемалар.

Үҙенең торошо буйынса тамырына ҡарата аффикстарҙың түбәндәге төрҙәрен айырып йөрөтәләр: префикстар, постфикстар, инфикстар, интерфикстар, циркумфикстар.

Ярҙамсы һүҙҙәрҙең грамматик ысулы грамматик мәғәнәне белдереү өсөн ярҙамсы һүҙҙәрҙе файҙаланыуҙан ғибәрәт: уҡырмын, уҡыр инем.

Грамматик ысул — супплетивизм. Супплетивизм тигән төшөнсә аҫтында грамматик төшөнсәһе икенсе нигеҙле һүҙ менән асыла: иду — шёл, человек — люди. Төрлө тамырлы һүҙҙәр бер грамматик парға берләшә. Уларҙың лексик мәғәнәһе бер үк, ә айырмалыҡтары грамматик мәғәнәне белдереү өсөн хеҙмәт итә.

Редупликацияның (ҡабатлауҙың) грамматик ысулы һүҙҙең өлөштәрен тулыһынса йәки өлөшләтә ҡабатлауҙан ғибәрәт: редупликация (һүҙ тамырын йәки нигеҙен икеләтә арттырыу) кеүек һүҙьяһалыш ысулы урыҫ телендә осрамай, әммә австронезия телдәрендә киң таралған. Шулай итеп, мәҫәлән, ниуэ телендә ako (учить) ҡылымынан редупликация юлы менән akoako (уҡытыусы) исеме барлыҡҡа килә.

Грамматик ысул — сиратлашыу (эске флексия) грамматик мәғәнәне белдереү өсөн тамырҙың өн составы үҙгәреүен ҡулланыуҙан ғибәрәт: избегать — избежать; собирать -собрать (ҡасырға; йыйырға).

Грамматик форма — һүҙ ҡулланыуҙың һәр тәғәйен осрағында грамматик мәғәнәнең тышҡы тел аңлатмаһы. Һәр айырым грамматик форманы һүҙ формаһы тип атайҙар.

Грамматик категория — бер төрлө мәғәнәле бер-береһенә ҡапма-ҡаршы ҡуйылған грамматик формалар системаһы. Урыҫ грамматикаһында род категорияһы исемле морфологик категориялары, одушевлённость/неодушевлённость (йәнлелек/йәнһеҙлек), һан, килеш, сағыштырыу дәрәжәһе айырыла; төр, залог, һөйкәлеш, заман һәм заттың ҡылым категориялары айырыла.

Хәҙерге урыҫ телендә род категорияһы өс форма рәте (мужской, женский, средний), һан категорияһының ике рәте (берлек, күплек), килеш категорияһының алты рәте менән бирелгән.

Һүҙ үҙгәртеүсе, йәғни ағзалары бер үк һүҙҙең төрлө формалары менән күрһәтелергә мөмкин булған һәм һүҙ үҙгәртмәүсе (классифицификациялаусы) категориялар айырыла, йәғни киҫәктәре бер үк һүҙҙең формаһы итеп күрһәтелә алмағандар. Беренсе төркөмгә һан, килеш, заман, зат, сағыштырыу дәрәжәһе инә. Икенсеһенә — исемдәрҙең род, одушевлённость/неодушевлённость (йәнлелек/йәнһеҙлек) формалары инә.

Телдең морфологик төҙөлөшө. Род категорияһы

Исемдең род категорияһы — исемдең берлек һаны формаһында уның менән килешкән (хәбәрҙә — координацияланған) һүҙ формаларының род формаларына һайлап ҡарау һәләтендә сағылған һүҙ үҙгәртмәүсе синтагматик асыҡланған морфологик категория: письменный стол (яҙыу өҫтәле), большое дерево (ҙур ағас).

Рус телендә исемдәрҙең сығышы ике нигеҙ буйынса билдәләнә:

• берлек һандағы төп килештең (им. п. ед. ч.) ялғауы буйынса;
• исемдең мәғәнәһе буйынса.

Күплек һанда исем һүҙ төркөмөнөң грамматик мәғәнәһенең сағылышы юҡ: ул төплө, ул исемдәрҙең дә, улар менән ярашҡан һүҙҙәрҙең дә килеш флексиялары системалары менән билдәләнмәй;

Барлыҡ исемдәрҙең мужской, женский һәм средний родтарға бүленеүе аңлатылмаған эҙмә-эҙлекле йөкмәткегә эйә түгел. Исемдең родтары шәхес йәки хайуан атамалары (ир-ат һәм хайуан атамалары) — ата ир-ат йәки йәнлек атамалары булараҡ мужской род исемдәре, ә орғасы берәмдәр атамаһы женский род исемдәре булған осраҡтарҙа реаль семантикаға эйә.

Йәнһеҙлек исемдәренең мужской, женский йәки средний родҡа ҡарауы мәғәнәүи яҡтан аңлатылмай һәм шартлы алына. Мәҫәлән, вывод (һығымта), темп, итог (нәтижә), утро (көн), овёс (һоло) — мужской; карта, стена, неделя (аҙна), тень (күләгә), ночь (төн), рожь (арыш) — женский родҡа ҡарай; ә стекло (быяла), бревно (бүрәнә), утро (иртә), пшено (тары ярмаһы) средний родҡа ҡарай, һәм аңлатмаһы юҡ. Йәнһеҙ исемдәрҙе мужской, женский һәм средний родтарға бүлеү фәҡәт килеш флексиялары системаһы һәм синтаксик факторҙар менән генә билдәләнә.

Средний род

Күп осраҡта средний род йәнһеҙ предметтар атамалары менән бәйле. Йәнһеҙ исемдәрҙән средний род мәғәнәһенә ҙур булмаған һүҙҙәр төркөмө: дитя (бәпес), лицо (кеше, зат, шәхес), существо (живое существо) — йән эйәһе, животное (йәнлек), божество (илаһи зат), ничтожество (о человеке) (меҫкен — кеше тураһында) һәм һүҙ — зоологик төрҙәр атамалары һәм заттар атамалары, мәҫәлән, һөйрәлеүселәр, умыртҡаһыҙҙар, эсәк-ҡыуышлылар (махсус һүҙҙәр), имеҙеүселәр, ер-һыу хайуандары. Средний род исемдәре: чудовище (ғифрит), чудище (йылтын күҙ), страшилище (ҡурҡыныс) заттарға ҡарата метафорик яҡтан ҡулланыла. Йәнһеҙ предметтарҙы атаусы килеш, һан менән үҙгәрмәүсе исемдәр (күпселек осраҡта — сығышы буйынса сит телле һүҙҙәр): (полное — тулы) алиби, (комическое) амплуа (комик шөғөлдәр даирәһе) ҡарай.

Күплектә исемдәрҙең род грамматик мәғәнәһенең сағылышы юҡ: улар исемдәрҙең үҙҙәренең дә, улар менән ярашҡан һүҙҙәрҙең дә килеш флексиялары системалары менән билдәләнмәй;

Общий род

Бында шәхестәрҙе үҙенсәлеге йәки характеры буйынса атаған һәм ялғауы женский род, мужской родтағы исемдәрҙеке булған берлектәге именительный падеж (төп килеш) -а флексиялы һүҙҙәр (ғәҙәттә, йәнле һөйләш йәки ябай һөйләү теле): гуляка (йөрөмһәк), зевака (асыҡ ауыҙ), недоучка (наҙан), зубрила (ятланған белемгә эйә), привереда (һис кенә лә ыҡҡа килмәүсе), плакса (илаҡ), грязнуха (бысраҡ), злюка (яуыз), гулёна (йөрөргә яратыусан), сластёна (тәмле тамаҡ), неженка (иркә) инә. Общий род исемдәренең үҙенсәлеге булып улар атаған заттың синтаксик ярашыусанлығы тора: әгәр ул ҡатын-ҡыҙ зат булһа, общий род исеме женский род исеме кеүек, әгәр ир-ат енесле булһа, бындай исем үҙен синтаксик яҡтан мужской род исеме кеүек тота. Был осраҡта род характеристикалары синтаксик аңлатмаға эйә; мужской род: горький пьяница, бедный сирота; женский род: Лора — главная заводила (газ.). Әммә аталған кешенең енесен билдәләүсе бындай тура килеү ҡәтғи грамматик ҡағиҙә түгел. Общий род исемдәре, ҡатын-ҡыҙ затына ҡулланғанда ла (Нина Владимировна — наш школьный заводила;) мужской род һүҙҙәре итеп һәм, киреһенсә, ир-ат енесле затҡа — женский род һүҙҙәре һымаҡ (Тот оказался, хотя и добрым парнем, но изрядной размазнёй;) ҡулланырға мөмкин. Бындай ҡулланыу нормаға ярашлы. Ул общий род һүҙҙәрен судья, глава, коллега тибындағы һүҙҙәрҙән, шулай уҡ врач пришла, она прекрасный врач һүҙбәйләнештәрендә врач, инженер, доктор тибындағы һүҙҙәрҙән айыра.

Ғәҙәти һөйләшеүҙә ижтимағи хәле, эшмәкәрлеге төрө буйынса: нимәнеңдер башлығы глава (чего), коллега, староста, судья атаған осраҡта женский родта торған аныҡлаусы (определяющие слова) ҡулланыла: прекрасная коллега, бессменная староста. Билдәләнгән ҡулланыу был һүҙҙәрҙе общий роҡа индереүгә нигеҙ бирмәй: беренсенән, уларға общий род һүҙҙәренә хас булған лексик семантика хас түгел; икенсенән, общий род һүҙҙәренән айырмалы рәүештә, ир затын билдәләгәндә килешелгән һүҙ мужской родта ғына ҡулланыла.

Мәжбүри булмаған (непринуждённая речь) йәнле телмәрҙә врач пришла, бригадир уехала в поле (һирәгерәк — новая бригадир, прекрасная врач тибындағы һүҙбәйләнештәр) таралған. Бындай һүҙбәйләнештәр аталған кешенең енесенә ҡарата синтаксик күрһәтмә — шул уҡ мәғәнәләге һүҙьяһалыш менән ярышыусы ысул — булып тора. Шул уҡ ваҡытта мужской род исемдәр общий род исемдәре була алмай. Беренсенән, врач, бригадир тибындағы һүҙҙәр мужской род мәғәнәһен хәбәр менән координациялауҙа ла, ярашыуҙа ла эҙмә-эҙлекле рәүештә сағылдыра; женский род координациялау менән йышыраҡ һәм һирәк осраҡта — яраштырыу менән билдәләнә, өҫтәүенә, ҡағиҙә булараҡ, тик именительный падеж (төп килеш) менән (наша, сама, эта врач, әммә — нашу врача, с нашей врачом дөрөҫ түгел) менән бирелә. Икенсенән, ир енесле затты билдәләгәндә был исемдәр (общий род һүҙенән айырмалы рәүештә) фәҡәт мужсклй род формаһында ярашҡан һүҙҙәр менән генә билдәләнә: Иванов — хороший врач;

Һүҙҙәрҙе ҡулланыуҙың һанап үтелгән үҙенсәлектәре — врач, бригадир тибындағы кешеләрҙең атамалары, һөйләү һәм гәзит телмәрендә, шулай уҡ нәфис әҙәбиәттә үткән заман (йәки сослагательный һөйкәлеше) формаһындағы ҡылым роды исем атаған заттың енесен билдәләй, ә «ҡатнаш» ярашыуҙар аша аңлатыла, ә килешелгән сифат формаһы шул уҡ исемдең морфологик родын күрһәтә: Пришла лечащий врач Курчатова (В. Емельянов).

Парный род

Род айырмаһы яраштырыуҙарҙан тыш шулай уҡ флексиялар (ботинок — ботинка, жираф — жирафа), аҙаҡҡы тартынҡының характеры (занавес и занавесь) йәки флексиялар системаһы (отель — отеля һәм отель — отели; рояль — рояля һәм рояль — рояли) менән күрһәтергә мөмкин. Айырым исемдәрҙең бер үк ваҡытта стилистик сикләнмәгән мужской һәм женский формалары бар. Бында ғәҙәттә күплек формаһында ҡулланылған һүҙҙәр инә: бакенбарды һәм бакенбард (йышыраҡ бакенбарды).

Исемдең һаны. Singularia һәм pluralia tantum исемдәре

Тик берлек йәки тик күплек формаларына ғына эйә булған исемдәр — һан буйынса аңлатылмаған ҡапма-ҡаршы ҡуйылышлы һүҙҙәр; улар исем мәғәнәлелегенең төрлө лексик-грамматик разрядтары составына ингән семантик төркөмдәренә инә.

Әйткәндәй, лексик мәғәнәләре «берлек — күмәклек» мөнәсәбәттәрен сағылдырыуға ҡамасаулаған мөнәсәбәттәр түбәндәге мәғәнәләргә эйә (уларҙың төп мәғәнәләрендә исемдәр килтерелә; айырым осраҡтарҙа, ҡағиҙә булараҡ, берлектә ҡулланылған һүҙҙәр күплек формаларын барлыҡҡа килтерә ала, ләкин был осраҡта уларҙың лексик мәғәнәһе үҙгәрә; ҡара: түбәнерәк).

Матди исемдәр

• иҫәпкә түгел, үлсәмгә бирелә торғанды атусы исемдәр: вино (шарап), вода (һыу), горох (борсаҡ), железо (тимер), вермишель (туҡмас), крупа (ярма), …
• -ин(а), -ик(а) суффикслы матди исемдәр вещественные сущ. с суф. -ин(а), -ик(а): баранина (һарыҡ ите), осетрина (бикре ите), земляника (ҡайын еләге), черника (ҡара көртмәле).

Йыйыу исемдәре

• исемдәр йәки сифаттар менән нигеҙләнгән (мотивированные): вороньё, кулачьё, тряпьё, зелень, мелочь, …
• нигеҙләнмәгән (немотивированные) исемдәр: бельё, ботва, хвоя (хвойные деревья).

Ситләтелгән мәғәнәгә эйә исемдәр

• ғәҙәттә исемдәр һәм ҡылымдар менән нигеҙләнгән исемдәр: комизм, инструктаж, косьба (сабыу), слепота (һуҡырлыҡ), белизна (аҡлыҡ), тишина (тынлыҡ), …
• нигеҙләнмәгән (немотивированные) исемдәр: вздор (юҡ-бар), голод (аслыҡ), жар (эҫелек), скука (күңелһеҙ), слава (шөһрәт), благо (изгелек), горе (хәсрәт)

1-3-сө төркөмдәрҙә иҫәпләй алынмаған предметтарҙы аңлата. Берлек формаһы ғына булған был исемдәр singularia tantum тип атала.

«Берлек — күмәклек» нисбәтен сағылдырыу кәрәклеге килеп тыуғанда, бик күп кенә singularia tantum исемдәрҙең күплек формалары барлыҡҡа килеүе мөмкин. Был түбәндәге осраҡтар.

1) Күп кенә матди һәм ситләтелгән исемдәрҙә «берлек — күплек» ҡапма-ҡаршы ҡуйылышы күрһәтелә; шул уҡ ваҡытта берлек һәм күплек формаларының лексик ҡиммәттәре араһында айырма бар.

а) Матди исемдәр күплек осраҡта аталған матдәләрҙең төрҙәрен, типтарын йәки сорттарын аңлата: вино — вина (күплек формаһы шарап сорттарын билдәләй: красные вина (ҡыҙыл шарап), десертные вина (десерт шарабы) һәм берлек һанында тейешле мәғәнәне сағылдыра: красное вино (ҡыҙыл шарап), сухое вино (ҡоро шарап));

б) Ситләтелгән мәғәнәле күплек формаһындағы исемдәр төрлө сифаттарҙың, үҙенсәлектәрҙең, эмоциональ хәлдәрҙең сағылышын айырып атай: мөмкинлек — мөмкинлектәр (нимәнелер тормошҡа ашырыу өсөн кәрәкле сара, шарт, ихтимал булырлыҡ хәл); в) күплектәге һәм уға ярашлы берлектәге ҡайһы бер йыйылма исемдәр яйланмаларҙы йәки аныҡ күмәклектәрҙе атайҙар: аппаратура — аппаратура (лабораториялар аппаратуралары); клавиатура — клавиатуры (органа).

2) «Берлек—күмәклек» «единичность — множественность» нисбәте һан менән ҡаршы ҡуйыуҙы түгел, ә массаһы, күләме буйынса нисбәттәрҙе сағылдыра: вода (һыу) (йылғала, ҡоҙоҡта) — воды (һыуҙар) (водные пространства — һыу киңлектәре, потоки воды — (һыу ағымдары), йәки көс, күренештең интенсивлығы буйынса: боль — боли (ауыртыу), мука (он) — муки (он).

Морфологик йәһәттән бер-береһенә ҡапма-ҡаршылыҡтары күҙәтелмәгән исемдәргә тик күплек килеш формалары булған һүҙҙәр ҡарай. Бындай исемдәр pluralia tantum тип атала. Үҙенең мәғәнәһе менән pluralia tantum исемдәре берәмек конкрет предметтарҙы атаусы, singularia tantum исемдәренә лә ҡаршы тора. Улар атайҙар әйтәләр:

• Ғәҙәттә, ике йәки бер нисә өлөштән торған, шулай уҡ ике йәки унан күберәк бер төрлө өлөштән (ҡатмарлы предметтар) торған предметтар: брюки (салбар), весы (үлсәү), вилы (һәнәк).
• Күмәклек булараҡ тупланған йыйылма — алименты, всходы (шытымдар), дебри (төпкөл), деньги (аҡса).
• Матдәләр, материалдар, аш-һыу, шулай уҡ ниндәй ҙә булһа матдәләр, материалдар ҡалдыҡтары: белила (аҡ буяу), дрова (утын), дрожжи (сүпрә).
• Оҙаҡ сағылған ғәмәлдәр, шулай уҡ күп субъектлы йәки күп объектлы (ҡатмарлы ғәмәлдәр) процестар, хәлдәр: бега (йүгереүҙәр), бредни (һаташыуҙар), выборы (һайлауҙар).
• Ваҡыт арауығы: будни (ғәҙәти көн), сутки (тәүлек), шулай уҡ йолалар һәм байрамдар: именины (исем туйы), крестины (суҡындырыу), поминки (мәрхүмде иҫкә алыу).

Рluralia tantum исемдәренә ҡайһы бер ҡалаларҙың, урындарҙың, боғаҙҙарҙың, тау һырттарының атамалары: Афины, Великие Луки, Соловки, Альпы, Карпаты; йондоҙлоҡтар атамалары: Близнецы инә.

Иҫәпләнә торған предметтарҙы атаусы рluralia tantum исемдәр: ножницы (ҡайсы), щипцы сани, шаровары (салбар) — (1-се төркөм) исем биреүселәр, шулай уҡ ваҡыт арауығын атаған күпселек исемдәр (5-се төркөм) күбеһе «берлек — күмәклек» тигән ҡапма-ҡаршы ҡуйыуҙарҙы инҡар итмәй. Уларҙа берлек мәғәнәһе хисап-алмаш сифаты менән берләшмәһе аша — (одни ножницы) менән бергә, күмәклек мәғәнәһе һан мәғәнәһе менән бәйләнештә сағыла: йыйыу һандары менән — бишкә тиклем һанды билдәләгәндә һәм һан (йәки много (күп), несколько (бер нисә) билдәһеҙ һандары) менән — бишәүҙән күберәк һанды билдәләгәндә: двое ножниц (ике ҡайсы). Икенсе төркөмдәрҙең pluralia tantum исемдәре (2-се, 3-сө, 4-се төркөм) һәм 5-се төркөмдөң ҡайһы бер һүҙҙәре (будни (көндәлек тормош), сумерки (эңер), святки) ошо уҡ төркөмдәрҙең singularia tantum һүҙҙәренә оҡшаш: улар һан һәм йыйыу һан менән тура килмәй һәм «берлек — күмәклек» мөнәсәбәттәрен белдермәй.

Шулай уҡ бүленмәгән күмәклектәр йәки дөйөмлөк булараҡ күрһәтелгән матдәләрҙе, эш-ғәмәлдәрҙе, ваҡыт арауыҡтарын ҡатмарлы предметтарҙы атаусы pluralia tantum һүҙҙәренән айырып күрһәтергә кәрәк.

• Айырым берәмектәрҙән торған һәм күплектә генә ҡулланылған күмәклектәрҙе атаған һүҙҙәр: девчата (ҡыҙҙар), ребята (егеттәр); молодожёны (яңы өйләнешкәндәр).
• Күбеһенсә күплектә ҡулланылған (потенциаль pluralia tantum), әммә шулай уҡ берлек формаһы булған һүҙҙәр: близнецы (игеҙәктәр), букли, гренки (ҡыҙҙырылған икмәк киҫәктәре), инициалы, кавычки (тырнаҡтар).

Һүҙҙәрҙең килеш менән үҙгәреше (склонение)

Һүҙҙәрҙең килеш менән үҙгәреше (склонение) тип шулай уҡ һүҙ үҙгәреше уртаҡлығы менән берләштерелгән һүҙҙәр класы һәм был кластың һүҙҙәре үҙгәрә торған ситләтелгән өлгө атала.

Өс төп типҡа бүленә: 1) субстантив (исем, алмаш-исемдәр һәм төп һандарҙың килеш менән үҙгәреше);2) адъектив (лат. adjectivum — сифат, йәғни сифаттың, рәт һандарының, субстантлаштырылған сифаттар һәм сифат ҡылым (причастие) һәм собственно причастие); 3) смешанное (местоимений-существительных он, она, оно, они; местоимений-прилагательных, собирательных и неопределённо-количественных числительных.3) ҡатнаш (алмаш-исемдәр: он, она, оно, они; алмаш-сифаттар, йыйыу һәм билдәһеҙ һандар).

Субстантив:

Беренсе склонениеға берлектәге именительный падеж (төп килеш) нуль ялғаулы мужской род исемдәре (стол (өҫтәл), конь (ат), край (төбәк), нож (бысаҡ), шалаш (ҡыуыш), мяч (туп), товарищ (иптәш) һәм средний род һәм берлектәге именительный падеж (төп килеш) ялғаулы мужской род флексиялары булған -|о| (орфогр. -о, -ё и -е) (окно (тәҙрә), ружьё (мылтыҡ), поле (ялан)) һәм -|е| (бытие (көнитмеш)) һүҙҙәр ҡарай. Беренсе склонение ике төргә эйә. Беренсе (ҡаты) төргә түбәндәге исемдәр а) парлы-ҡаты тартынҡылы нигеҙ менән (завод, болото (һаҙлыҡ)) һәм б) нигеҙе шипящий һәм ц-ға бөткән (нож (бысаҡ), кузнец (тимерсе), плечо (яурын)); икенсе (йомшаҡ) склонениеға берлектәге именительный падеж (төп килеш) -|а| (орфогр. -а һәм -я) ялғаулы а) парлы-йомшаҡ тартынҡыға тамамланған нигеҙле (огонь (ут), поле (баҫыу)) һәм б) |j| нигеҙле: (гений (даһи), копьё (һөңгө)). Мужской род -ишко, -ище суффикслы-ялғаулы исемдәре килеш менән үҙенә бер төрлө үҙгәрә; родительный, дательный һәм творительный килештәр I һәм II склонениеның вариант формаларын барлыҡҡа килтерә: именительный (төп) килеш: домишко; родительный (эйәлек) килеш домишка/и; дательный (төбәү) килеш домишку/е; винительный (төшөм) килеш домишко; творительный (сығанаҡ) килеш домишком/ой; предложный (урын-ваҡыт) килеш (о) домишке. 1. Иркәләү-кесерәйтеү мәғәнәһендәге йәнле мужской род исемдәренә -ишк(а), -ушк(а) (братишка, мальчишка, соловушка, соседушка) ҡушылған осраҡта II склонениела үҙгәрә. 2. Артыҡ сифат мәғәнәле -ище (домище, заводище, холодище) йәнһеҙ исемдәр: -ище (домище, заводище, холодище) I склонение буйынса үҙгәрә.

Икенсе склонениеға берлектәге именительный падеж (төп килеш) -|а| (орфогр. -а һәм -я) (труба (торба), земля (ер), стужа (һыуыҡ), туча (болот)) һәм мужской родҡа ҡараған шул уҡ ялғаулы исемдәр (мужчина (ир-егет), общий родҡа ҡараған (сирота (етем), обжора (бирән), плакса (илаҡ)) шул уҡ флексиялы исемдәр инә. Икенсе склонение ике төргә эйә. Беренсе (ҡаты) төргә — а) парлы-ҡаты тартынҡыға тамамланған нигеҙле (карта, воевода, сирота) һәм б) с основой на шипящий һәм ц-ға бөткән нигеҙле (афиша, овца (һарыҡ), ханж); икенсе (йомшаҡ) төргә — түбәндәге исемдәр а) нигеҙе парлы-йомшаҡ тартынҡы нигеҙле (земля (ер), дядя (ағай, бабай)) һәм б) |j| нигеҙле (линия, каналья). Артыҡ сифаттар биреүсе -ина ҡушылған мужской род домина, голосина, холодина тибындағы мужской род исемдәре лә, женский род исемдәре лә, именительный һәм, винительный килештән тыш, бөтә косвенный (ҡыя) килештәрҙә: этот һәм эта домина II склонениела үҙгәрә.

Өсөнсө склонениеға нуль флексиялы берлектәге парлы-йомшаҡ тартынҡы йәки шипящийға тамамланған исемдәр (ткань (туҡыма), кровать (карауат), мышь (сысҡан), ночь (төн), рожь (арыш), мощь (ҡеүәт)) инә. III склонениеға беренсе (төп) төрө; икенсе төрө — мужской род исеме путь һүҙен үҙгәртеү; өсөнсөһө — ике төркөмсәле средний род исемдәрен үҙгәртеү: 1) -мя (бремя, время, вымя, знамя, имя, пламя, полымя, племя, стремя, семя, темя) исемдәрен үҙгәртеү һәм 2) дитя исемен үҙгәртеү (дитя исеменең ҡыя (косвенный) килеш формалары дитя|т'|- нигеҙенән барлыҡҡа килә).

Адъектив склонение буйынса берлектәге именительный падеж (төп килеш) формаһында адъектив склонение сифаттарының берлектәге именительный падеж (төп килеш) флексияларына, йәғни мужской род исемдәренең -ой и -ий (шулай уҡ орфографик -ый) ялғауҙарына хас; женский род исемдәрендәге -ая (шулай уҡ орфографик -яя); средний род исемдәрендә -ое (шулай уҡ орфографик -её); pluralia tantum исемдәрендә -ие (шулай уҡ орфографик -е): портной (тегеүсе), вожатый, рабочий (эшсе), запятая (өтөр), насекомое (бөжәк), чаевые. Адъектив склонение исемдәренең мөһим өлөшөн субстантивлаштырылған сифаттар һәм сифат ҡылымдар тәшкил итә.

Берлектәге именительный (төп) килеш формаһында I склонение именительный килеш формаһы (мужской һәм средний род) йәки II склонение (женский род) һәм бер нисә косвенный (ситләтелгән) килеш формаларындағы исемдәргә хас ялғауҙарға — мужской, женский йәки средний род сифаттарының адъектив склонениеһына хас флексияларға эйә.

Сифаттарҙаң ҡатнаш склонение төрҙәре: 1) нигеҙе |j|-ҡа бөткән) беренсе алмаш: ничья, третье, девичья; һәм 2) эйәлек склонениеһы (-ов, -ин нигеҙле: Попов, Пушкин; Одинцово, Голицыно;

Парадигмаһы нуль ялғаулы омоним формаларҙан торған склонение нуль килеш менән үҙгәреш (склонение) тип атала. Нуль склонениеһына түбәндәге һүҙҙәр ҡарай:

1) Ҡайһы бер йәнһеҙ предметтарҙы, ир-егеттәрҙе һәм йәнлектәрҙе билдәләгән һәм һуҙынҡыларға тамамланған сит телдән үҙләштерелгән һүҙҙәр: пальто, кино, метро, шоссе.

2) Ҡыҙ йәки кейәүҙәге ҡатын-ҡыҙ атамаһын билдәләгән исемдәр: леди, мисс, миссис (инглиз), мадам (француз), фрейлен, фрау (немец атамаһы).

3) Һуҙынҡыға тамамланған (-а һәм -ы ялғауынан тыш) географик атамаларҙы (ғәҙәттә, сит телдән): Перу; Чили; Токио; Кале (-ы-ға тамамланған сит ил топонимдары (Фивы, Канны, Татры), ғәҙәттә, pluralia tantum һүҙҙәренә ҡарай: Канн ҡалаһындағы фестиваль.

4) Сит тел ир-егет исемдәре һәм фамилияларының үҙгәрмәүе тураһындағы ҡағиҙә -а баҫым төшмәгән һуҙынҡыларға тамамланған фамилияларға ҡағылмай: Гёте, Гюго, Гарибальди. Тел һәм яҙма телмәрҙә был фамилиялар йыш ҡына килеш менән үҙгәрә: Окуджаваның шиғырҙары һәм йырҙары, әммә шул уҡ ваҡытта: Витторио де Сика фильмдары (де Сики түгел).

5) Ҡаты тартынҡыға тамамланған ҡатын-ҡыҙ исемдәре һәм фамилиялары: Кармен, Элен, Шмидт (шул уҡ фамилиялар, ир-егеттәргә ҡарата ҡулланғанда, килеш менән үҙгәртелә: со Шмидтом, у Гинзбурга).

6) Берлектә родительный килештә ҡатып ҡалған урыҫ фамилиялары: Живаго, күплек родительный килештә ҡатып ҡалған фамилиялары: Кручёных, Островских, -ко-ға тамамланған фамилиялар: Головко, Ляшко, Франко, Янко.

7) Инициаль тибындағы аббревиатуралар. а) Һүҙҙең башланғыс өндәре берләшмәһенән булдырыла, һуңғы хәрефе — һуҙынҡы (РОСТА, ЦАГИ, ГАУ, ГАИ). б) атамалар һүҙҙәрҙең тәүге хәрефтәренән төҙөлә (СССР, ЦК, ВДНХ). в) Һүҙҙең башланғыс өндәре берләшмәһенән төҙөлә, һуңғыһы — тартынҡы (ВАК, ЖЭК, МИД, ТАСС), уларҙың грамматик роды тулы атамаһының үҙәк һүҙенең роды менән тап килә: в нашей ЖЭК, но в нашем ЖЭК’е. г) Һуҙынҡыға тамамланған осраҡтарҙа ҡатнаш типтағы аббревиатуралар: ГОРОНО, сельпо.

Һан

Һан — ул иҫәпте белдергән һәм килеш (эҙмә-эҙлекле) һәм род (эҙлекле булмаған) морфологик категорияларҙа был мәғәнәне белдергән һүҙ төркөмө. Килеш (менән үҙгәреү) категорияһына ҡарата һандар килеш менән үҙгәреүсән һәм килеш менән үҙгәрмәүсән һандарға бүленә. Үҙгәрмәүсәндәргә (несклоняемые) мало и немало һүҙҙәре, килеш менән үҙгәреүсәндәргә (склоняемые) — бөтә ҡалған һандар ҙа ҡарай. Һандарҙың килеш категорияһы — ул флексиялары буйынса исемдең йәки сифаттың килеш формалары менән тап килгән алты рәт килеш формаларынан торған һүҙ үҙгәртеүсе морфологик категория.

Два, оба и полтора һандарынан башҡа, род морфологик категорияһы юҡ. Два, оба и полтора һандарында род категорияһы — ике рәт форманан торған һүҙ үҙгәртеүсе морфологик категория: мужской һәм средний родтың формалары аша күрһәтелгән — два, оба, полтора һәм женский родтың формалары аша — две, обе, полторы — күрһәтелгән.

Төп һандар (два, полтора һүҙенән тыш) үҙҙәре ярашҡан исемдәрҙең грамматик род категорияһына: четыре стола, четыре книги, четыре окна бер ҙә күрһәтмәй.

Йыйыу һандарының (оба һүҙенән башҡа) род категорияһын күрһәтеүсе формаль саралары юҡ. Әммә улар үҙҙәре ярашҡан исемдәрҙең родына һайлап ҡарайҙар. Был һандар түбәндәге исемдәр менән ҡулланыла:1) кешеләр атамалары — мужской род һәм общий род исемдәре менән: трое мальчиков;2) дети берлектә: ребёнок), ребята, люди (берлектә: человек), лица (люди) һүҙҙәре, өлкән булмаған йәндәр атамаһы, шулай уҡ күп кеше төркөмөн атаусы субстантивлаштырылған күплек һандағы сифаттар һәм сифат ҡылымдар: четверо детей, пятеро известных лиц, двое неизвестных;3) Мы, вы, они эйә алмаштары менән: пригласили только вас двоих; их трое;4) pluralia tantum һүҙҙәре менән: четверо ножниц.

Төп һәм йыйыу һандары килеш менән үҙгәрә, йәғни склоняются. Һандарҙың килеш менән үҙгәреше берҙәм өлгөгә эйә түгел, ул бер нисә типта күренә:

1) два, три, четыре һандарының килеш менән үҙгәреше (сифаттарҙың ҡатнаш склонениеһы буйынса);

2) биштән унға тиклем һандары һәм -дцать (одиннадцать, двенадцать һ. б.) и -десят (пятьдесят, шестьдесят һ. б.) (исемдәрҙең III склонениеһы +икеләтә склонение, йәғни ике состав өлөшөнөң дә килеш менән үҙгәреше); -десят һандары вариант нигеҙҙәрҙән килеш формаларын: ҡаты тартынҡылы нигеҙле именительный (төп) һәм винительный (төшөм) килештәре барлыҡҡа килтерә, ә башҡа косвенный (ситләтелгән) килеш формалары — йомшаҡ тартынҡыға: пятьдесят, но пятидесяти. Восемь (восьми, о восьми) һүҙенең родительный, дательный һәм предложный килештәре формаһында беглая (йүгерек) гласная (һуҙынҡы) юҡ. Восемь и восемьдесят һүҙҙәренең творительный (сығанаҡ) килештә вариант формалары хас: восьмью и восемью.

3) двести, триста, четыреста һандарын һәм -сот-ҡа тамамланған бөтә һандарҙың (I склонение күплек исемдәре) склонениеһы (килеш менән үҙгәреше). -Сот-ҡа, шулай уҡ -десят-ҡа тамамланған һандарҙың ҡушылған ике өлөшө лә килеш менән үҙгәрә. Двести, триста һәм четыреста һандары нигеҙенең икенсе өлөшө |сот| фонема составына эйә, башҡа килештәрҙә — |ст|; -сот-ҡа бөткән һандарҙың (пятьсот, девятьсот) дательный, творительный һәм предложный килештәрҙә нигеҙҙең икенсе өлөшө |ст| фонема составына эйә.

4) сорок, девяносто, сто һандарының килеш менән үҙгәреше (тик айырымланған ике килеш формаһына: башҡа ситләтелгән килештәргә берҙәм именительный һәм винительный килеш формалары формаһына эйә), полтора һәм полтораста һандарында (тик ике айырымланған килеш формаларына: именительный һәм винительный килеш (полтора, полторы, полтораста) һәм, винительный килештән башҡа, бөтә косвенный (ситләтелгән) килеш формаларына эйә (полутора, полутораста)); Сорок һүҙе именительный һәм винительный килештә нуль флексияһына эйә һәм бөтә башҡа килештәрҙә -|а| флексияһына эйә. Девяносто һәм сто һүҙҙәре именительный һәм винительный килештәрҙә -|о| флексиялы һәм бөтә башҡа килештәр формаһында -|а| флексияһына эйә.

5) Оба, трое, четверо, немного, много, столько, сколько, несколько (сифаттарҙаң адъектив тибы буйынса килеш менән үҙгәреше) килеш менән үҙгәреше (склонение). Йыйыу һандары күплек флексиялар системаһы булған килеш формаларына эйә. Двое, трое, четверо һандары именительный (төп) килештә |a1| (орфографик -о һәм -е) ялғауына эйә, ә башҡа килешле формаларында — ҡаты адъектив склонение флексияларына оҡшаш (ҡаты тартынҡыға бөткән нигеҙле йыйыу һандары) йәки йомшаҡ (нигеҙе |j|-ға бөткән йыйыу һандары); Числ. Оба, обе һандары төрлө нигеҙле килеш формаларын барлыҡҡа килтерә: в формах косв. пад. мужской һәм средний род косвенный (ситләтелгән) килеш формаһында — |обоj|- нигеҙе, женский род һандарының косвенный (ситләтелгән) килеш формаһында — |об’ej|- нигеҙе.

Ҡушма составлы һандар килеш менән үҙгәрә. Ҡушма һандарҙың килеш формаларында ҡушма һан составындағы һәр һүҙҙең килеш менән үҙгәреүе — норма.

Несколько, сколько, сколько-нибудь, сколько-то, столько, столько-то алмаш һандары төп һандар составына инә. Уларҙың род һәм һан формалары юҡ, ләкин килеш менән үҙгәрә (адъектив склонение буйынса, косвенный (ситләтелгән) килештәрҙә -то һәм -нибудь постфикстары үҙгәрмәй). Именительный һәм винительный килештәре формаларында алма-һандар исемдәр менән идара итә. Башҡа килештәрҙә исемдәр менән яраша.

Сифат

Сифаттар түбәндәге грамматик категорияларға эйә: род, һан, килеш (ҡыҫҡа формаларҙан тыш), шулай уҡ сағыштырыу дәрәжәләре һәм морфологик-синтаксик төрлөлөктәре (ҡыҫҡа һәм тулы формаһы).

Сифат — предметтың процессуаль булмаған айырмалыҡ билдәһен аңлатҡан телмәр өлөшө. Был билдә предметҡа ҡарағанлыҡтан, сифаттар исемдәр менән бер төрлө род, һан, килеш грамматик категорияларға эйә. Үрҙә күрһәтелгән номинатив булмаған сифат категорияларының исем грамматик категорияларынан төп айырмаһы — үҙ семантик базаһынан мәхрүм ителеүе һәм яраштырылыусы (синтаксик) булыуында. Сифаттарҙың род, һан һәм килеш грамматик категориялары билдәнең род, һан һәм килешен күрһәтмәй, ә предметты аңлатҡан исемдең род, һан һәм килешенә күрһәтә.

Заттар атамаһы булған исемдәр менән ярашып, мужской йә женский род формаһындағы сифаттар заттың енесенә күрһәтә. Сифаттарҙа заттың енесенә күрһәтеү функцияһы тулыһынса түбәндәгесә ҡулланыуҙа тупланған: 1) нуль склонение төркөмөнә ҡараған исемдәрҙә; 2) зат һәм возвратный (ҡайтарыу) алмаштары менән 3) общий род исемдәре менән (сирота) һәм һөнәр төрө һәм вазифа тибындағы атамаларҙа: врач, доктор, инженер, исполнитель (башҡарыусы).

Сифаттар үҙҙәре ярашҡан исемдәрҙең йәнлелеге һәм йәнһеҙлеген эҙмә-эҙлекле белдерә. Мужской род сифаттарының берлектә винительный килеш формаһында һәм бөтә родтарҙың да күплектәге винительный килешендәге сифаттар формаларында сағыла).

Сифаттарҙың һан категорияһы — ул морфологик формаларҙың ике рәте: берлек килеш формалары (мужской, женский һәм средний род) һәм күплек аша күрһәтелгән һүҙ үҙгәртеүсе, синтаксик асыҡланған морфологик категория. Сифаттарҙың берлек һәм күплек категориаль морфологик мәғәнәләре билдәләнгән исемдең шул уҡ исемле морфологик мәғәнәләрен ҡабатлай һәм килеш флексиялары системаларында сағыла: большой стол — большие столы; сифат формаһы несклоняемый (килеш менән үҙгәрмәүсе) бер нисә исемдең формаһын айыра (большие/ое фламинго; әммә pluralia tantum исемдәре менән ярашыу формаһын айырмай: большие сани).

Килеш категорияһы — сифаттың һүҙбәйләнеш составындағы бер-береһенә ҡапма-ҡаршы ҡуйылған килеш формалары рәттәре системаһында сағылған һәм был өҫтәмәне үҙе аныҡлаған исем менән яраштырыуҙы аңлатҡан һүҙ үҙгәртеү категорияһы ул.

Һәр сифат — һан буйынса, берлектә — род буйынса, һәм берлек һәм күплектә — килеш менән үҙгәрә. Сифаттың килеш менән үҙгәреш (склонение) парадигмаһын суммала егерме дүрт форма: берлектә ун һигеҙ форма (һәр — мужской, женский һәм средний — род өсөн алты килеш формаһы) һәм күпселектә алты форма тәшкил итә.

Сифаттың, улар араһында айырмаһы ҙур булмаған, ике склонениеһы (килеш менән үҙгәреше) бар. Был — 1) сифаттарҙаң күпселеге килешле формалар барлыҡҡа килтергән адъектив склонение (килеш менән үҙгәреш) һәм 2) ҡатнаш склонение, уның айырым үҙенсәлеге булып бер парадигмала исемдәрҙең һәм сифаттарҙың килеш флексиялары менән һүҙ формаларының берләшеүе тора. Ҡатнаш склонение эсендә ике төр айырыла: 1) атама менән ике төрсәле алмаш склонение (беренсе төр (алмаш сифаттары мой, твой, свой, сей, чей, ничей, этот, сам, наш, ваш; мужской родтағы -ий һәм -ин суффикстары һәм берлектәге именительный (төп) килештә нулевой флексиялы эйәлек сифаттары (притяжательное прилагательное): акулий, волчий, казачий, олений, рыбий, мамин, дядин, сестрин, ә шулай уҡ один һәм третий) һәм икенсе (весь (всё, вся — все) һәм тот (то, та — те)).) һәм 2) притяжательное (эйәлек) склонение. Башҡа телдән алынған үҙгәрмәй торған эйәлек сифаттары (притяжательные прилагательные) его, её, их һәм сит тел сығышлы килеш менән үҙгәрмәй торған (несклоняемые) сифаттар нуль склонениеһына ҡарай.

Сифаттарҙың сағыштырыу дәрәжәләре категорияһы — ул ыңғай һәм сағыштырыу дәрәжәһенең морфологик мәғәнәләре менән бер-береһенә ҡапма-ҡаршы ҡуйылған ике рәт форманың һүҙ үҙгәртеүсе морфологик категорияһы. Качественный сифаттарҙың ике төп сағыштырыу дәрәжәһе бар: сағыштырыу һәм артыҡлыҡ дәрәжәләре. Ыңғай дәрәжәгә килгәндә, ул сағыштырыуҙың төп дәрәжәһен барлыҡҡа килтереүҙең башланғыс формаһы булып тора. «Ыңғай» дәрәжәләге сифаттар үҙ мәғәнәһендә сағыштырма түгел, улар сифатты айырып ҡарауһыҙ ғына күрһәтә. Сағыштыр.: умный человек — Этот человек умнее многих;

Сағыштырыу дәрәжәһендәге сифат был предметҡа башҡа предметтарға шул уҡ сифаттар менән сағыштырғанда, шулай уҡ элек эйә булған йәки киләсәктә эйә буласаҡ сифаттар менән сағыштырғанда ҙурыраҡ һәм бәләкәйерәк дәрәжәлә хас сифат менән сағыштырып аңлата. Мәҫәлән: Он стал рассеяннее.

Исем ҡушымтаһы башҡа оҡшаш предметтарҙағы шул уҡ сифаттар менән сағыштырғанда предметта иң юғары сифат кимәлен күрһәтә.

Артыҡлыҡ дәрәжәһендәге сифат башҡа оҡшаш предметтарҙағы шул уҡ сифаттар менән сағыштырғанда предметта иң юғары сифат кимәлен күрһәтә. Мәҫәлән: самый умный человек (иң аҡыллы кеше); Шулай итеп, артыҡлыҡ дәрәжә формаһын башҡа бер төрлө, бер-береһенә оҡшаш предметтарҙағы шул уҡ сифаттар менән сағыштырыу сараһы итеп ҡулланылыуы мөмкин (мәҫәлән: Из всех присутствующих это был самый заметный человек), ә сағыштырыу дәрәжәһенең формаһы ниндәйҙер сифатты йәки бер үк кешене төрлө ваҡытта, предметтарҙы төрлө ваҡытында (мәҫәлән: Он теперь спокойнее, чем прежде) йәки иң төрлө төр предметтарҙы (мәҫәлән: Дом оказался выше башни) сағыштырыу сараһы булып тора.

Хәҙерге рус телендә сағыштырыу дәрәжәһен барлыҡҡа килтереүҙең ике төп ысулы бар: 1) -её (-ей) һәм -е суффикстары ярҙамында, мәҫәлән, дружней и строже, далее. Был ысул синтетик йәки ябай тип атала.2) более, менее һүҙҙәре ярҙамында. Был ысул аналитик, йәки ҡатмарлы (тасуирлы) тип атала, мәҫәлән: более сильный, менее высокий.

-её формалары башлыса китап телмәр стилендә ҡулланыла. Ҡайһы бер осраҡта, киреһенсә, -е формаһы менән сағыштырғанда -её ябайыраҡ; мәҫәлән: бойчее и звончее — ябай телмәр варианттары, ә бойче, звонче  — дөйөм әҙәби тел варианты.

Сағыштырыуҙың синтетик формаһында ҡулланылған сифаттар, улар исемдәр менән ярашмағанлыҡтан, род, һан һәм килеш менән үҙгәрмәй.

Айырым сифаттарҙың, мәҫәлән, громоздкий, дружеский, деловой, жестокий, запустелый, колкий һәм башҡаларҙың, сағыштырыуының синтетик формаһы юҡ. Уларҙан аналитик сағыштырыу дәрәжәһе формаһы барлыҡҡа килеүе ихтимал. Мәҫәлән: более дружеский. Айырым сифаттар формалары супплетивно, йәғни башҡа тамырҙарҙан барлыҡҡа килгән: хороший — лучше, плохой — хуже.

Качественный сифаттың артыҡлыҡ дәрәжә формалары шулай уҡ синтетик һәм аналитик була.

Артыҡлыҡ дәрәжәһенең синтетик формаһы -ейш-, -айш- суффикстары ярҙамында: сильнейший, здоровейший, строжайший, тончайший — барлыҡҡа килә.

Рус телендә -ейш-, -айш- формалары өс мәғәнәгә эйә:

1) сифаттың сикке (йәки абсолют) дәрәжәһенең, билдәнең мәғәнәһе. Мәҫәлән, «Это величайший артист» тигән һөйләмдә величайший һүҙе сифаттың абсолют дәрәжәһен күрһәтә һәм ысын баһалау характерына эйә, шуға күрә ул самый великий артист ярашыуы менән алмаштырыла алмай. Был мәғәнә икенсе төрлө — элятив (лат. elatus — поднятый, возвышенный) тип атала. Шуға оҡшаш формалар китап телмәренең төрлө стилдәрендә ҡулланыла. Йәнле һөйләү телендә улар айырым фразеологик бәйләнештәрҙә генә ҡулланыла: умнейшая голова, добрейшая душа һ. б.;

2) Был мәғәнә самый һүҙе ярҙамында артыҡлыҡ дәрәжәнең тасуирлау формаһының мәғәнәһе менән тап килә. Юҡһа был мәғәнә (лат. superlativus — артыҡлыҡ дәрәжәһе) тип атала. Мәҫәлән: сильнейший из борцов һ. б.;

3) сағыштырыу дәрәжәһенең мәғәнәһе. Мәҫәлән: Образ Пушкина является в новом и ещё лучезарнейшем свете (Бел.). Был мәғәнә хәҙерге тегә хас түгел. Әммә ул айырым телмәр әйләнешендә һаҡланған: при ближайшем рассмотрении.

Артыҡлыҡ дәрәжәһенең ҡатмарлы формалары ике ысул менән барлыҡҡа килә. Мәҫәлән: беренсенән, сифаттың сығанаҡ формаһына ҡушылған самый, наиболее, наименее өҫтәмә һүҙҙәре ярҙамында: (самый/ наиболее/ наименее известный и т. д.); икенсенән, сағыштырыу дәрәжәһенә всех, всего һүҙҙәрен ҡушып: (всех ближе, всего дороже һ. б.).

Әгәр артыҡлыҡ дәрәжәһенең ҡатмарлы формалары бөтә төп сифат формаларынан да барлыҡҡа килә алғанда ла, бөтә сифаттар ҙа ябай формаларға эйә түгел. Мәҫәлән, -аст-, -ист- (головастый, волокнистый); -к- (ломкий, узкий); -еск- (дружеский, вражеский); -л- (усталый, умелый); -ов-, -ев- (бедовый, боевой) һ. б. суффикслы күп сифаттарҙың ябай формалары булмай. Шуға оҡшаш сифаттарҙан артыҡлыҡ дәрәжәһенең ҡатмарлы формалары барлыҡҡа килеүе мөмкин (самый волокнистый, наиболее громоздкий, очень усталый һ. б.).

Ләкин барлыҡ телдәр ҙә, рус теле һәм уға оҡшаш телдәр кеүек, шул дәрәжәлә «монолит» һүҙҙәргә эйә түгел. "Һүҙ эталоны"нан тайпылыштарҙың төрлө типтары бар.

Иң элек, күп телдәрҙә һүҙҙең өлөштәре үҙаллылыҡ тенденцияһын сағылдыра, был һүҙ менән морфема араһындағы сиктең аныҡлығына ҡамасаулай. Мәҫәлән, исемдәргә һәм предлогтарға оҡшаш итеп, (2) миҫалда морфемалар төшөрөп ҡөалдырылыуы мөмкин — был күренеш «групповой флексия» тип атала; ҡайһы бер осраҡтарҙа һүҙҙә ҡаты ҡағиҙәле телдәргә ҡарағанда морфемаларҙың позицияһы бер ни тиклем күсмәгә әйләнә. Морфемаларҙың юғары үҙаллылығы аҙ агглютинатив телдәргә (ундайҙарға төрки, япон, бирман, дравидий һ. б. телдәр инә) хас; бындай типтағы телдәрҙә морфемалар (һүҙ) комплексы һәм һүҙҙәр (һөйләмдәр) комплексы йыш ҡына оҡшаш йәки яҡын терминдарҙа тасуирланыуы мөмкин. Был телдәрҙә морфология үҙ мәғәнәһендә «морфосинтаксис»ҡа урын бирә.

Икенсе яҡтан, морфология урынына морфосинтаксис өҫтөнөрәк, ә киреһенсә, морфемалар түгел, ә һөйләмдәр үҙҙәрен һүҙҙәр кеүек тота. Икенсе һүҙҙәр менән әйткәндә, был телдәрҙә шулай уҡ һүҙ эсендәге һәм һүҙ-ара бәйләнештәр насар айырыла, ләкин морфемаларҙың бер-береһе менән насар нығыныуы иҫәбенә түгел, ә һүҙҙәрҙең бер-береһенә ныҡ беркетелеүе иҫәбенә. Ысынында иһә, бындай телдәрҙә һүҙ-ара бәйләнештәр бик көслө, был байтаҡ оҙонлоҡтағы һүҙ-һөйләмдәр барлыҡҡа килтерә. Бындай типтағы телдәр йыш ҡына «полисинтетик» тип атала; полисинтетизм билдәләренә ҡатмарлы һүҙҙәр барлыҡҡа килтереүгә ынтылыш (айырыуса эйә һәм хәбәрҙе үҙ эсенә алған ҡылым комплекстары — инкорпорация), шулай уҡ бер һүҙҙе бер-береһенән айырып алыуҙы ҡыйынлаштырған һүҙ-ара сиктә чередованиеға (алмашыныу) ынтылыш инә. Төньяҡ (циркумполяр) зонаның күп телдәренә — эскимос һәм чукот-камчатка телдәренә, шулай уҡ Америка индейҙарының күп телдәренә (Төньяҡта, Үҙәк Америкала һәм Амазонка бассейнында таралған) ҡушма һүҙҙәр (словосложение) һәм айырыуса инкорпорация хас. Тел-ара сиктәрҙә чередование (алмаштырыу) Америка индейҙарының күп телдәренә хас; улар санскриттың сағыу һыҙаты ла булып тора.

Һүҙ эталонынан тайпылыуҙың икенсе тибы морфема-ара сиктәрҙең көсһөҙлөгөнә түгел (агглютинатив телдәрҙәге кеүек), ә дөрөҫөрәге, морфемалы комплекстарҙың булмауына бәйле. Был — тамырҙары һәм аффикстары араһында ҡапма-ҡаршылыҡтар булмаған айырымлаусы (изолирующие) йәки аморф телдәрҙең иң сағыу һыҙаты: һәр морфема тамыр булып тора һәм үҙ аллы файҙаланырға һәләтле; бындай телдәрҙә грамматик мәғәнә күрһәткестәре юҡ тиерлек. Шулай итеп, бындай телдәрҙә барлыҡҡа килеүе ихтимал берҙән-бер морфемалы комплекстар — ул һүҙҙәрҙең ярашыуынан айырыуы ҡыйын булған ҡатмарлы һүҙҙәр. Айырыусы (изолирующие) телдәрҙә һүҙ морфемаға тиң, ә һөйләмдәр һүҙҙән түгел, ә морфемаларҙан төҙөлә, тип әйтергә мөмкин. Шулай итеп, был телдәрҙә лә һүҙ үҙ аллы берләштермә булараҡ юҡ, һәм грамматика ғәмәлдә морфосинтаксисҡа (йәғни морфемалар синтаксисына) ҡайтып ҡала. Айырыусы (изолирущие) телдәргә донъяның байтаҡ телдәре ҡарай: улар — вьетнам, тай һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азияның башҡа телдәре, шулай уҡ Көнбайыш Африканың ҡайһы бер телдәре: йоруба, эве, акан, манинка һәм башҡалар.

Изоляциялаусы (айырыусы) телдәр тураһындағы һүҙҙәрҙе аналитик телдәргә лә, йәғни, изоляциялаусы телдәрҙән айырмалы рәүештә грамматик күрһәткестәр булған телдәргә ҡулланырға мөмкин, әммә был күрһәткестәр, морфемалар (аффикстар) түгел, үҙ аллы һүҙҙәр булып тора. Аналитик телдәрҙә грамматик мәғәнәләр синтаксик (төрлө конструкциялар ярҙамында) рәүешендә бирелә, ә морфологик яҡтан элементар булмаған һүҙҙәрҙең кәрәклеге тыумай. Аналитик грамматика Океанияның күп телдәренә (айырыуса полинезия), Көнбайыш Африканың ҡайһы бер ҙур телдәренә (хауса, сонгай телдәре) хас; аналитиканың көслө элементтары яңы һинд-европа телдәрендә (француз, инглиз, скандинав, хәҙерге фарсы) бар.

Шулай итеп, морфология бик универсаль түгел — бөтә телдәр өсөн дә тасуирламаның морфологик (йәки «словесный») компоненты бер үк дәрәжәлә мөһим түгел. Барыһы ла был телдә һүҙ формаларының ни тиклем аныҡ бүленеүенән тора.

Шуны ла билдәләп үтергә кәрәк: төрлө лингвистик традицияларҙа тасуирлауҙың морфологик компоненты мәсьәләләренең күләме һәм характеры айырылыуы мөмкин. Мәҫәлән, ҡайһы берҙә морфологияға грамматик семантиканы индермәйҙәр, морфемаларҙың тауыш тышлығын, морфемаларҙың сиратлашыу ҡағиҙәләрен һәм һүҙ формаһында һыҙыҡлы урынлашыу ҡағиҙәләрен һүрәтләүҙе генә ҡалдыра (был өлкә йыш ҡына морфонология тип атала, был уның телдең өндәр яғын тасуирлау менән тығыҙ бәйләнешен билдәләй). Әгәр ҡайһы бер грамматик теорияларҙың морфонологияны фонология эсендә булыу мөмкинлеген иҫәпкә алһаҡ, телдең түбәндәге тасуирламалары парадоксаль булып күренмәйәсәк: фонология артынан шунда уҡ синтаксис башлана. Бындай тел мотлаҡ изоляциялаусы йәки аналитик тел түгел — грамматик тасуирламаның оҡшаш структураһы авторҙың теоретик ҡараштары үҙенсәлектәренә лә бәйле булыуы ихтимал.

Артабан грамматик семантика ла морфологияның төрлө теорияларына шулай уҡ төрлө күләмдә индерелә. Һүҙ үҙгәртеүсе грамматик мәғәнәләр морфология сиктәрендә ҡаралыуы ҡабул ителгән; морфологияның парадигмаларҙы формаль һәм йөкмәтке яғынан һүрәтләүгә ҡайтып ҡалған төшөнсәһе тағы ла антик грамматик традицияға хас була һәм Европаның күпселек лингвистик мәктәптәренә күсә. Шуның менән бергә шуны ла иҫәпкә алырға кәрәк: XX быуат башына тиклем традицион һүрәтләү (описательная) грамматикаһының «морфология» бүлегенә грамматик формалар барлыҡҡа килеү ҡағиҙәләре тураһында мәғлүмәттәр генә ингән, ә уларҙың мәғәнәһе тураһындағы мәғлүмәттәр тасуирламаның синтаксик өлөшөнә ингән «килешле (resp., заман) формаларҙы ҡулланыу» бүлегендә эҙләргә кәрәк булған. Хәҙерге грамматикаларҙа морфологик грамматик категорияларҙың әһәмиәте тураһындағы мәғлүмәтте бер һүҙһеҙ тиерлек морфологик бүлеккә урынлаштырыу ҡабул ителгән.

Классик һинд-европа телдәрендә (Европа лингвистик традицияһы өсөн база булып торған) парадигма барлыҡҡа килтермәй һәм һүҙ үҙгәртеү ҡиммәттәренә ҡарағанда аҙ системалылыҡ һәм даимилыҡ менән айырылған һүҙьяһалыш мәғәнәләренең торошо ҡатмарлыраҡ булып ҡала. Ошо нигеҙҙә һүҙьяһалыш оҙаҡ ваҡыт морфологияның бурысы һаналмаған, йәки лексикологияға индерелгән (йәғни һәр һүҙҙе индивидуаль һүрәтләүҙе талап иткән һүҙлек бурысы булып иҫәпләнгән), йәки морфология менән лексика араһындағы айырым өлкәгә бүленгән. Рус теленең ғәмәлдәге бөтә Академик грамматикаларында ла һүҙьяһалышҡа тап шундай аңлатма бирелә: был грамматика авторҙарының концепцияһына ярашлы, морфология, формаль аспектта ла, йөкмәтке аспектында ла, һүҙ үҙгәреше тасуирламаһын ғына индерә.

Һүҙьяһалышҡа бындай ҡараш ниндәйҙер кимәлдә айырым телдәрҙең һүҙьяһалышы үҙенсәлектәре менән нигеҙләнә ала, ләкин ул универсаллеккә дәғүә итә алмай. Һүҙ үҙгәртеүе һәм һүҙьяһалышы ҡапма-ҡаршы ҡуйылған телдәр бар (агглютинатив телдәрҙең күбеһе шулай); бынан тыш, һүҙ үҙгәртеүсе морфологияһы булмаған (мәҫәлән, аналитик саралар менән сағылдырылып), һүҙ яһаусы морфологияһы үҫешкән телдәр ҙә бар. Бөтә ошондай телдәр өсөн һүҙьяһалышты морфологик компоненттан алып ташлау маҡсатҡа ярашһыҙ, ә йыш ҡына һәм бөтөнләй башҡарып сыға алмаҫлыҡ тиерлек. Шуға күрә телдең хәҙерге теорияһында концепция киң таралған, уға ярашлы морфологияла, грамматик статустарына ҡарамаҫтан, һүҙ эсе механизмдары (аффиксация, сиратлашыу һ. б.) ҡулланылған бөтә мәғәнәләрҙе тасуирлау инә.

Әгәр грамматик семантика лингвистиканың сағыштырмаса йәш өлкәһе булһа (грамматик мәғәнәнең маҡсатлы концепциялары XX быуаттың 50-60-сы йылдарында ғына барлыҡҡа килә башлай), формаль морфология тел тураһындағы фәндең иң традицион өлкәләренең береһе булып тора. Формаль морфологияның төрлө концепциялары (йыш ҡына грамматик семантиканың ҙур булмаған элементтарын да индереп) боронғо һинд, һәм антик, һәм ғәрәп грамматик традицияларында эшләнгән. (Әлбиттә, бөтә был традициялар бай морфологик репертуарлы телдәргә таянған.) Мәҫәлән, «һүҙ төркөмдәре», «парадигма», «склонение», «спряжение», «категория» кеүек төшөнсәләр антик традицияһына, тамыр төшөнсәһе — ғәрәп традицияһына, боронғо һинд традицияһына — өндәр сиратлашыуы һәм морфологик үҙгәреүсәнлек (варьирование) теорияһының байтаҡ элементтары барып тоташа. Әммә «морфология» һәм «морфема» терминдары (морфологик кимәлдең төп берәмеге булараҡ) тик XIX быуаттың икенсе яртыһында ғына барлыҡҡа килә: йәнле һәм йәнһеҙ тәбиғәттең "формалары"н тасуирлау маҡсатында (шул ваҡыттан алып күп кенә тәбиғи фәндәрҙә уңышлы файҙаланыла) «морфология» терминын (нем. Morphologie, Formenlehre) тел ғилемендә лингвистар «натуралистик» йүнәлеш өҫтөнлөк иткән осорҙа үҙләштергән, уның яҡлылар (Август Шлейхер һ. б.) телде йәнле организмдар менән оҡшаш һүрәтләргә кәрәк тип иҫәпләй. Быға тиклем һүрәтләү грамматикаһының шуға ярашлы бүлектәре, ғәҙәттә, «этимология» тип атала ине. «Морфема» термины иһә (замансаға яҡын мәғәнәлә) тағы бер нисә тиҫтә йылға һуңыраҡ — XIX быуат аҙағында — билдәле Рәсәй-поляк тел белгесе Бодуэн де Куртенэ Иван Александрович тарафынан тәҡдим ителә.

1920—1950 йылдарҙа — структурализм һәм айырыуса дескриптивизм сиктәрендә морфология эшкәртеүе. Морфемаларҙы һәм алломорфтарҙы айырып алыу методикаһы. Морфонология эшкәртеүе.

1950—1970 йылдарҙа — донъя телдәре морфологияһының формаль алгоритмлаштырылған моделдәре (рус теле өсөн — Зализняк Андрей Анатольевичтың хеҙмәттәре: «Русское названияй словоменение» һәм Грамматический словарь русского языка). Генеративизмда морфология.

1980—2001 йылдарҙа — морфологияның парадигматик моделдәре. Һүҙ формаһындағы морфемалар тәртибенә ҡағылышлы дөйөмләштереү (Джоан Байби). Грамматик типологияның, грамматикалаштырыу теорияһының яңы кимәлендә эшләү.

• Башҡорт теленең морфологияһы
• Исем (һүҙ төркөмө)
• Ҡылым
• Сифат
• Һан
• Алмаш (һүҙ төркөмө)
• Рәүеш

• Бондарко А. В. Теория морфологических категорий. Л.: Наука, 1976.
• Булыгина Т. В. Проблемы теории морфологических моделей. М.: Наука, 1977.
• Касевич В. Б. Семантика. Синтаксис. Морфология. М.: Наука, 1988.
• Кубрякова Е. С. Основы морфологического анализа (на материале германских языков). М.: Наука, 1974.
• Мельчук И. А. Курс общей морфологии / Пер. с франц. Том I—III. М.: ЯРК, 1997—2000.
• Плунгян В. А. Общая морфология: введение в проблематику. М.: Эдиториал УРСС, 2000.

Ҡалып:МорфологияҠалып:Синтаксис