Питкэрн Утрауҙары

Питкэрн утрауҙарын 1767 йылда инглиз диңгеҙ йөҙөүсеһе Ф. Картерет экспедицияһы аса һәм ул утрауҙың яр буйын беренсе булып күреп ҡалған гардемарин Роберт Питкерн хөрмәтенә атала.

Питкэрн янартау һәм мәрйен сығышлы 5 утрауҙан тора: Хендерсон, Дюси (Дьюси), Сэнди, Оэно һәм Питкэрн. Утрауҙарҙың дөйөм майҙаны 46,5 км²^[1], шуларҙың иң ҙуры — Хендерсон (37,3 км²).

Питкэрн утрауы — сығышы буйынса янартаулы (бейеклеге 335 метрға тиклем булған вулкандар, күптән һүнгән), текә ҡаялы һәм яр буйы ныҡ йырғыланған берҙән-бер кеше йәшәгән утрау. Үлсәмдәре: 3х1,5 км; майҙаны: 4,6 км². Хендерсон утрауында полинезиялыларҙың эшмәкәрлек эҙҙәре табылһа ла, башҡа утрауҙарҙа сөсө һыу булмау сәбәпле кеше йәшәмәй.

Утрауҙарҙың климаты — диңгеҙ субтропик климаты. Уртаса айлыҡ температура август айында (ҡыш) уртаса 18 градустан февралдә (йәй) 24 градусҡа тиклем тәшкил итә. Июль һәм август айҙары иң ҡоро айҙар һәм утрауҙарға йөрөү өсөн иң уңайлы осор.

Иҫкәрмә: Питкэрн утрауҙарының дөйөм майҙанын билдәләгәндә(46,5 км²^{[асыҡларға]}) Дюси атоллының дөйөм майҙаны (3,9 км2) уның һыҙаттары арҡаһында иҫәпкә алына (Дюси атоллы түңәрәк формала, лагуна атолл эсендә урынлашҡан).

Дюси һәм Хендерсон утрауҙарын тәүге тапҡыр европалылар 1606 йылдың 26 ғинуарында асҡан, тип иҫәпләнә. Тәүге асыусы булып Португалияның диңгеҙҙә йөҙөүсеһе Педро Фернандес де Кирос иҫәпләнә. Ул был утрауҙарҙы ярашлы рәүештә «La Encarnación» (кәүҙәләнеш) һәм «San Juan Bautista» (Изге Иоанн Креститель) тип атай. Әммә ҡайһы бер ғалимдар Киростың тап ниндәй утрауҙарға барып, ошо исемдәр менән атауына шикләнеүен белдерә, ә ысынында «La Encarnación» тип — Хендерсон утрауын, ә «San Juan Bautista» Питкэрн утрауын атауын уйлай.

Питкэрн утрауын икенсе тапҡыр 1767 йылда Британияның «Суоллоу» («Ҡарлуғас») шлюбы командиры Филипп Картерет аса һәм уны тәүгеләрҙән булып күреп ҡалған диңгеҙ офицерының улы исеме менән атай. Көслөтулҡын һөҙөмтәһендә Картерет ярға төшөргә маташмай, ләкин текә ҡаянан ағып төшкән шишмәләрҙе һәм ҡалҡыулыҡтарҙағы бай үҫемлектәрҙе күрә.

Башта утрауҙа кеше йәшәмәй һәм тәүге тапҡыр 1790 йылда «Баунти» карабының фетнәселәр командаһы һәм диңгеҙселәр был утрауға алып киткән Таити ҡатын-ҡыҙҙары килеп урынлаша. Бер нисә йылдан утрауҙа аҡ моряктарҙың хеҙмәтселәре булған Таити ирҙәренең ихтилалы менән бәйле фажиғәле ваҡиғалар була. 1808 йылда утрауға капитан Фолджер етәкселегендәге карап килә, уның отчеты буйынса «... Улар бында ултырғандан һуң алты йыл тирәһе үткәс, уларҙың хеҙмәтселәре уларға һөжүм итә һәм, һөйләүсенән тыш, бөтә инглиздәрҙе үлтерә (Александр Смиттан тыш - иҫкәрмә), һәм ул ауыр яралана. Шул уҡ төндә таити тол ҡатындары фетнә күтәреп, яҡташтарын үлтерә...»^[2]. Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, был ваҡиғаларҙан һуң моряктар Джон Адамс (шул уҡ Александр Смит), Вильям МакКой, Эдвард Янг һәм Мэттью Квинтал иҫән ҡала. МакКой менән Квинтал самогон ҡыуырға өйрәнә, иҫерек килеш ғауғалар ҡуптара. Һөҙөмтәлә 1799 йылда Адамс менән Янг ҡатындарына бәйләнгән һәм балаларын үлтереү менән янаған Квинталды үлтерә, ә МакКой үҙе батып үлә. 1800 йылда Янг астманан үлеп китә, әммә наҙан Адамды уҡырға һәм яҙырға өйрәтеп өлгөрә^[3][4].1808 йылда утрауҙа 8 ҡатын, 1 ир (Джон Адамс) һәм 25 бала, шул иҫәптән ҡатнаш сығышлы 24 бала һәм 1 ҡыҙ — таҙа ҡанлы таити ҡыҙы иҫәпләнә^[5].

Адам 1829 йылда үҙе үлгәнгә тиклем община менән идара итә. Ҡатын-ҡыҙҙар никахта ла, никахһыҙ ҙа бик иртә бала таба башлай, утрау халҡы ла тиҙ арта.

1823 йылда колонияға урындағы ҡыҙҙарға өйләнгән Джон Баффет менән Джон Эванс ҡушыла. 1828 йылда утрауҙа Джордж Нобс килеп урынлаша, ул пастор булып китә.

1831 йылда Лондон питкэрҙарҙы Таитиға күсерергә ҡарар итә, һөҙөмтәлә ике ай дауамында 12 кеше вафат була, ә 65 кеше кире әйләнеп ҡайта. 1832 йылда утрауға пуритан Джошуа Хилл килә. Ул үҙен Англия властары вәкиле итеп күрһәтә һәм диктатура урынлаштыра, шулай уҡ спиртлы эсемлектәрҙе ҡыуыуҙы тыя. 1838 йылда ялған асыла һәм Хилл утрауҙан ҡыуыла, Джонн Ханн Нобс уның яңы лидеры булып китә^[3].

1838 йылда утрау рәсми рәүештә Британия колонияһы тип иғлан ителә. Унда магистратҡа һайлауҙар юлы менән демократик идара итеү индерелә. Утрауҙа тыуған йәки унда 5 йылдан ашыу йәшәгән бөтә ир-егеттәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар тауыш бирә ала. Шулай итеп, Питкэрн Британия империяһы составында ҡатын-ҡыҙҙар өсөн һайлау хоҡуғы индерелгән тәүге биләмә булды (донъяла ошондай тәүге урын)^[6]).

1856 йылда тыуымдың күплегенән зыян күргән 4,6 саҡрым майҙанлы утрауҙың бөтә халҡы Норфолк утрауына күсенә, ләкин күпмелер ваҡыттан һуң халыҡтың бер өлөшө кире әйләнеп ҡайта. Әлеге ваҡытта Норфолкта Питкэрнға ҡарағанда «Баунти» моряктары тоҡомдары (800-гә яҡын кеше) күберәк йәшәй.

1870 йылдан алып 37 йыл буйы Пикэрнда тыуған, әммә Англияла йәшәгән Джеймс МакКой утрау менән идара итә. Уны 22 тапҡыр рәттән яңынан һайлайҙар.

1886 йылда утрауға адвент миссионеры Джон Тау килә, ә 1890 йылда Питкэрн халҡы англикандан адвентизмға күсә^[7].

1904 йылда утрауҙа һалым һалына. 1914 йылда Панама каналы асылыу менән утрауға даими рәүештә караптар йөрөй башлай, сөнки Питкэрн каналдан Яңы Зеландияға тура юлда ята.

Утрауҙар Бөйөк Британияның Яңы Зеландиялағы юғары комиссары идара иткән диңгеҙ аръяғы биләмәһе статусына эйә; урындағы үҙидара органы — 10 ағзанан торған бер палаталы утрау советы бар (5-һе дөйөм тауыш биреү юлы менән һайлана, 5-һе — тәғәйенләнә, бөтәһе лә бер йылға тәғәйенләнә). Баш ҡалаһы — Адамстаун ҡасабаһы — Питкэрн утрауҙарындағы берҙән-бер торама пункт.

Утрауҙа башлыса инглиз-полинезия метистары, «Баунти» судноһынан фетнәселәрҙең тоҡомдары йәшәй. Халыҡтың тарихи максимумы (233 кеше) 1937 йылда өлгәшелгән, шунан һуң ул яйлап кәмегән һәм һуңғы бер нисә тиҫтә йылда яҡынса 50 кеше тәшкил итә. Икенсе донъя һуғышынан һуң халыҡ кәмеүенең төп сәбәбе булып йәштәрҙең, тәү сиратта, Яңы Зеландияға иң яҡшы тормош перспективаларын эҙләп эмиграцияһы тора. Халыҡтың ҡартайыуы етди проблема булып тора, шуға күрә Питкэрн хөкүмәте утрауҙың иммигранттар өсөн абруйын күтәреүгә йүнәлтелгән саралар күрә^[8].

2017 йылдың декабрендә халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, 49 урындағы халыҡ һәм 5 ситтән килеүсе кеше булған^[9].2018 йылдың мартында утрауҙа 55 самаһы кеше, шул иҫәптән килеүселәрҙең һәм уларҙың ғаилә ағзаларының килешеүҙәре буйынса эшләүсе урындағы халыҡ һәм 13 йәшкә тиклемге балалар йәшәгән, әммә был иҫәпкә урындағы ваҡытлыса йәшәгән халыҡты һәм 13 йәшенән алып Яңы Зеландияла уҡып йөрөгән балаларҙы индермәйенсә^[8].

Питкэрн утрауҙарын һәм башҡа сығанаҡтарҙы өйрәнеү үҙәге мәғлүмәттәре буйынса халыҡ тураһында тарихи мәғлүмәттәр^[10]:

Рәсми теле — инглиз теле, әммә халҡы XVIII быуат таити һәм инглиз телдәрен ҡушҡан питкэрн телендә һөйләшә. Телдә урындағы идиомалар бик күп, шуға күрә, ҡағиҙә булараҡ, ул сит кешеләр өсөн аңлашылмай.

1886 йылда утрауға адвент миссионеры Джон Тау килә, ә 1890 йылда Пикэрн халҡы англикандан адвентизмға күсә. Шәмбе ял көнө була, яңы дини ҡанундар буйынса бысраҡ хайуандар тип танылған Баунтиҙан килтерелгән бөтә сусҡалар юҡ ителә^[7]. Бөгөн адвентизм Питкэрн утрауында берҙән-бер дин булып тора, әммә тиҫтәләгән питкэрндарҙың бер нисәүһе генә сиркәү хеҙмәтенә даими йөрөй.

Питкэрн утрауҙары Бөйөк Британияның диңгеҙ аръяғы биләмәһе булып тора, шуға күрә уларҙы яҡлау бурысы Бөйөк Британияның Оборона министрлығына һәм Бөйөк Британияның Хәрби көстәренә йөкмәтелә.

Питкэрн утрауҙарының уңдырышлы тупрағы цитрус, шәкәр ҡамышы, ҡауын, банан, ямс һәм ҡуҙаҡлы культуралар кеүек төрлө йәшелсә һәм емеш-еләк төрҙәрен үҫтерергә мөмкинлек бирә. Ошо ваҡ иҡтисади зонаның урындағы халҡы бартерҙы әүҙем файҙалана һәм бер-береһе менән диңгеҙ байлыҡтары, шәхси участкала үҫтерелгән аҙыҡ-түлек йәки ваҡ әйберҙәр менән алмаша. Килемдең төп нигеҙе — утрауҙа сығарылған коллекция почта маркаларын, балды һәм һөнәрселек кәсебе продукцияһын туранан-тура Панама каналы аша Бөйөк Британиянан Яңы Зеландияға үтеүсе судноларға һатыу. Сауҙа утрауҙың рельефы йырғыланған һәм унда порт йәки осоу һыҙаты юҡлыҡтан ҡатмарлаша, шуға күрә бөтә сауҙагәрҙәр ҙә диңгеҙ аша үткән судноларға тиклем йөҙөп барыу өсөн баркастар менән файҙалана. Көндәр матур торһа, утрауға утрауҙар янынан үткән тикшеренеү судноларынан туристар килә. Иҡтисади әүҙем халыҡ һаны 35 кеше (2011 йылдағы мәғлүмәттәр буйынса) тәшкил итә. 16-65 йәшлектәрҙең бөтәһе өсөн дә йәмәғәт эштәре мотлаҡ (башлыса юлдарҙы тәртиптә тотоу буйынса).

Утрауҙағы электр энергияһы газ һәм дизель электр станциялары менән етештерелә.

Аҡса — Яңы Зеландия доллары, ул 100 центҡа тиң. Валюта менән алмаша алырлыҡ бер кем дә юҡ. Кредит карталарын һәм туристик чектарҙы ла файҙаланып булмай тиерлек. Ресторан һәм кафе булмау сәбәпле, бөтә өлкәләрҙә лә — кәмәләр йәки катерҙан алып аҙыҡ-түлек һатып алыуға тиклем сәйлектәр ҡунаҡ ҡарамағына ҡалдырыла.

1988 йылдан алып әйләнештә файҙаланылмаған коллекция тәңкәләре һуғыла.

Питкэрн утрауында аэропорт юҡ. Утрауға Франция Полинезияһында Гамбье утрауҙары төркөмөнән Мангарев утрауынан рейс яһаған суднола барырға мөмкин. Карап утрауға терәлеп тора алмай, йөктәрҙе һәм пассажирҙарҙы утрауға баркас менән ташыйҙар.

Утрауҙың үҙендә төп транспорт сараһы — квадроциклдар^[13][14].

Утрауҙа юлдаш телефоны бар. Утрауҙа йәшәүселәр йыш ҡына радио ярҙамында аралаша. Һәүәҫкәр радио ярҙамында бәйләнештәр һәм тышҡы донъя менән мәғлүмәт менән алмашыу тормошҡа ашырыла. Адамстаунда сымһыҙ 128 кбит селтәре бар. Халыҡ сит ил станцияларын ҡыҫҡа тулҡынлы диапазонда тыңлай ала. Сит ил телеканалдарын спутник антеннаһы ярҙамында ҡарарға мөмкин, күп ғаиләләрҙә DVD-плеерҙар бар.

Биләмәнең йыллыҡ килеменең 80 процентын килтереп, туризм Питкэрнды тәьмин итеүҙә мөһим роль уйнай. Туристар утрауҙың тарихын өйрәнеп, урындағы ғаиләләр менән ваҡыт уҙғара. Шулай уҡ ҡайһы бер ғаиләләр туристарға ҡуртымға биреү өсөн айырым автономлы йорттар төҙөгән. Йыл һайын унға яҡын круиз судноһы утрауға бер нисә сәғәткә инеп, урындағы халыҡ өсөн сувенирҙарын һатып алыуҙан һәм паспорттарҙағы сикте үтеү тураһында матбуғат ҡуйыуҙан табыш тәьмин итә.

Белем 5 йәштән 16 йәшкә тиклемгеләр бушлай һәм мотлаҡ. Балалар Пулау мәктәбендә Яңы Зеландияның мәктәп программаһы нигеҙендә уҡый. Уҡытыусы Яңы Зеландияның квалификациялы уҡытыусылары иҫәбенән губернатор тарафынан тәғәйенләнә. 2000 йылда утрау балалары «Питкэрнда минең яратҡан урыным» тигән китап сығарҙы.

Рәсәй граждандары өсөн Питкэрн утрауына визаһыҙ инеү мөмкинлеге иммиграция властарының ҡарары буйынса 14 көнгә тиклем, бер суднола инеү һәм сығыу, финанс средстволары булыу һәм йыйым түләү шарты менән ҡаралған. Дөйөм алғанда виза Бөйөк Британияның консуллыҡ учреждениеларында рәсмиләштерелә^[15].

• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.
• Фальк-Рённе А. Слева по борту — рай: Путешествие по следам «Баунти» / Пер. с датск. и предисл. В. Л. Якуба; Отв. ред. и авт. послесл. К. В. Малаховский. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1980. — 224, [4] с. — (Рассказы о странах Востока). — 30 000 экз.