Таҙтүбә (Дыуан районы)

• Район үҙәгенә тиклем (Мәсәғүт): 40 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 115 км

Таҙтүбә ауылы Мәләкәҫ йылғаһы буйында, район үҙәге Мәсәғүт ауылынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 40 километр һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 115 километр алыҫлыҡта урынлашҡан^[3].

Таҙтүбә ауылына Троицк өйәҙе Һарт улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәренә 1787 йылғы керҙәшлек килешеүе буйынса индерелгән Пермь наместниклығы дәүләт крәҫтиәндәре нигеҙ һалған.

Әй йылғаһының һул ҡушылдығы Кәртйә һәм Суханка (Ҡорйылға?) йылғаһы буйындағы Таҙтүбә ауылы урыҫ дәүләт крәҫтиәндәре иң иртә урынлашҡан ауылдарҙың береһе.

Һарт улусы башҡорттары:

«Ҡошсо һәм Дыуан аҫаба башҡорт ерҙәре менән сиктәш ятҡан ерҙәребеҙ алпауыт та, ҡаҙна ере лә түгел, һәм ул эшкәртелмәй буш ятмаһын өсөн, 1787 йылғы керҙәшлек килешеүе буйынса Пермь губернаһының төрлө өйәҙҙәре крәҫтиәндәрен 35 йылға йыл һайын 20 һум һалым түләү шарты менән, индерҙек, Таҙтүбә ауылына нигеҙ һалынды. Һәм бында, яйлап арта барып, килешеү буйынса ниеҙләргә тәҡдим ителгән 50 йорт урынына хәҙер 200 йорт төҙөлдө»

Оригинал текст  (рус.)  

«Наша вотчинная земля, состоявшая в соседственной смежности с вотчинническими башкирскими землями Кущинской и Дуванской волостей, неприкосновенна ни к помещичьим, ни к казенным землям, по обширному пространству принадлежащей нам земли и дабы оная не могла оставаться по необрабатыванию нашему впусте, мы, вотчинники, при­ пустили на землю сию по договору, в 1787 г. учиненному к заселению ж пятидесятью дворами Пермской губернии крестьян разных уездов и селению с сроком на 35 лет с платежом ежегодного нам оброка по 20 руб.; означен­ные крестьяне по переходе своем на оную землю и по причислении платежом государственных податей засели­лись деревнею под названием Тастубы и, умножаясь разновременно, вместо предложенных по договору 50, устроили ныне более 200 домов»

^[4][5]

.

Ыҙанлау буйынса Таҙтүбә халҡына барлығы 13611 дисәтинә уңайлы һәм 450 дисәтинә уңайһыҙ ер бүленә. Ыҙан контораһы «ошо ерҙе ситләтелгән ер рәтенә» индерә, быға башҡорттар протест иғлан итә, әммә иғтибарһыҙ ҡалдырыла. Эш шунда: крәҫтиәндәр 1817 йылға ҡуртым түләүен туҡтата һәм 35 йыллыҡ керҙәшлек ваҡыты тамамланыуға яҡыная. Яҡтарҙың судлашып тартышыуы дауам итә. Өҫтәүенә, күскенсе пермяктарҙың башҡа төркөмдәре Дыуан һәм Ҡошсо улустары башҡорттары менән килешеүҙәр төҙөй. Дыуандарҙан ер алған крәҫтиәндәр һаны 1816 йылда 125 кешегә, 1834 йылда 167 йәнгә етә, икенселәрендә — 1816 йылда 546 һәм 1834 йылда 656 ир-ат йәне. Сөнки 1802 йылдың авгусында Дыуан улусы башҡорттары Таҙтүбә ауылының дәүләт крәҫтиәндәренә 8 мең дисәтинәгә тиклем участкаһы һатһа ла, аҫабаларҙың бер өлөшөнөң ризаһыҙлығы арҡаһында купчий ҡағыҙы эшләнмәй ҡалған була. 1787 йылғы килешеү буйынса күсеп килгән Таҙтүбәнең бүлендеге Иҫке Мусихино (хәҙерге — Вознесенка) дәүләт крәҫтиәндәренең бер өлөшө, айырым дачаларҙа йәшәгәндәрен индермәйсә, (1816 йылғы VII рәүиз мәғлүмәттәре буйынса — 125, 1834 йылғы рәүиз буйынса — 167 йән ир-ат) аҡсалата түләү шарты менән 50 йылға 1795 йылдың 5 декабрендә һәм 1803 йылдың 23 апрелендә тағы килешеү төҙөгән.

Оригинал текст  (рус.)  

По межеванию у жите­лей Тастубы оказалось всего 13611 десятин удобной и 450 неудобной земли. Межевая контора отнесла «эту землю в разряд отхожей», на что башкиры объявили протест, оставленный без внимания. Дело в том, что крестьяне к 1817 году прекратили арендную плату и прибли­жалось завершение 35-летнего срока припуска. Тяжба сторон продолжалась. Другие же группы переселенцев-пермяков заключили договора с башкирами Дуванской и Кущинской волостей. Количество крестьян, взявших землю у дуванцев, доходило до 125 душ в 1816 году (167 душ в 1834 году), у вторых — 546 и 656 душ мужского пола. В августе 1802 года башкиры Дуванской волости продали государственным крестьянам села Тастуба участок земли до 8 тысяч десятин, но купчая не оформлена в виду протеста части вотчинни­ков. Часть государственных крестьян Тастубы с высел­ком Старое Мусихино, переселившихся по договору 1787 года, за исключением живущих на особой даче (по VII ревизии 1816 года - 125, по VIII ревизии 1834 года — 167 душ мужского пола), еще раз заключила договор

^[6]

.

1795 йылда Таҙтүбә ауылындағы 146 йортта 684, 357 ир-ат һәм 327 ҡатын-ҡыҙ дәүләт крәҫтиәне, 1834 йылда — 823 кеше йәшәгән. Цыгановский ҡасабаһы менән Мусихинский бүлендек ауылы 1870 йылда, Харинский бүлендек ауылы 1877 йылда барлыҡҡа килә (беренсеһендә 1109 йорт, Цыгановский ҡасабаһында 17 ихата). 11 йорттан торған Аптыш лог ауылы Таҙтүбәнең бер өлөшөн тәшкил иткән. Луканинский бүлендек ауылы (14 йорт) Бәләкәй Кошсо улусынан ҡуртымға алынған ерҙә барлыҡҡа килгән. Таҙтүбә ситендәге Зайцев бүлендек ауылы 1898 йылда 26 йорттан торған. Ауыл усадьбаһы 235 дисәтинәгә яҡын ерҙе биләгән^[7].

Таҙтүбә ауылында 1816 йылда 671, 1834 йылда — 823 кеше. 1859 йылда 1028 йән иҫәпләнә. 1865 йылда 428 йортта 2066, 1870 йылда 428 йортта 2066 кеше, 1895 йылда 383 йортта — 2232 кеше йәшәгән.

Игенселек, умартасылыҡ, ылаусылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Сиркәү, училище, күн, шәм, 2 һабын етештереү, 3 май һығыу заведениеһы, 6 һыу тирмәне, 17 сауҙа кибете, почта станцияһы булған. Йәрминкә үткәрелгән^[8].

1906 йылда Таҙтүбә ауылы Мусихинский ҡасабаһы (хәҙер — Вознесенка ауылы) менән бергә иҫәпкә алынған, унда 1823 һәм 1896 йылдарҙа төҙөлгән 2 сиркәү, 3 сиркәү-мәхәллә мәктәбе, 2 класлы министрлыҡ мәктәбе, земство мәктәбе, земство дауаханаһы, һелтеле матдә етештереүсе поташ завод, канат һәм һабын ҡайнатыу заведениеһы, 9 һыу тирмәне, мануфактура, бакалея һәм галантерея кибеттәре, запас иген һаҡлау мөгәзәйе булған. Йәрминкәләр үткәрелгән. Кәсепселек киң таралған^[9].

Үҫешкән игенселек, өс баҫыулы сәсеү әйләнеше булған. Баҫыуҙарҙы тиреҫ менән ашлағандар, бер дисәтинәгә 300 йөк тирҫ сығарғандар. 100 һуҡҡыс, 20 америка һуҡҡыстары һәм елгәргестәр булған. XIX быуат аҙағында 6 һыу тирмәне булған.

Май аҙағына тиклем баҫыуҫа мал йөрөгән, артабан сентябргә тиклем мал ауыл янында, иген урылғандан һуң, ҡамылда утлаған. Үҙҙәре әҙерләгән бесән етрлек булһын өсөн, ҡуртымға сабынлыҡтар алғандар^[10][11].

1905 йылда 617 йортта — 4639, 1920 йылда 494 ике йортта — 2785 кеше. Ауылдың үҙ сиратында күп кенә бүлендек ауылдары булған. Ул ауылдарҙың шулай уҡ бүлендек ауылдары булған.

Әлеге ваҡытта Таҙтүбә ауылында урта мәктәп, балалар баҡсаһы, врач амбулаторияһы, Мәҙәниәт йорто, китапхана бар^[12].

Таҙтүбә ауылында урыҫтар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Халыҡ һаны буйынса аңлатматөрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

• Ившин Аркадий Игнатьевич (24.03.1933—29.03.1988), ауыл хужалығы эшмәкәре, 1961—1988 йылдарҙа Башҡортостандың Дыуан районы «Искра» колхозы рәйесе. БАССР-ҙың 9‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Октябрь Революцияһы (1973), ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм Халыҡтар дуҫлығы (1981) ордендары кавалеры^[13].
• Быстрых Фёдор Павлович (23.12.1901, Рәсәй империяһы, Өфө губернаһы , Златоуст өйәҙе, Таҙтүбә ауылы (хәҙер — Башҡортостан Республикаһының Дыуан районы) — 02.05.1976, Свердловск, РСФСР, СССР) — совет тарихсыһы Ҡалып:Историк, тарих фәндәре докторы (1960), профессор (1961).

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Йылғалар:

• Әй, Кәртйә, Ҡорйылға (Суханка)

Шишмәләр: Шишмәгүл

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Тәбиғәт һәйкәәле:

Оло Таҙтүбә тауы түбәнге пермь риф ултырмаларынан барлыҡҡа килгән. 1985 йылда тәбиғәт һәйкәле тип иғлан ителгән^[15].

Ҡарашар (Черношарские) һаҙлығы, бында ерек, тал ағастары үҫә. «Шар» топонимдарҙа һаҙ мәғәнәһендә осрай.

• Һарт

• Таҙтүбә (Дыуан районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 501. — ISBN 978-5-295-04683-4. 501 б. Таҙтүбә ауылы
• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 120—121 с. — 304 с. — ISBN 5—295—02843—7 (рус.)
• [https://www.rulit.me/data/programs/resources/pdf/Galieva_Russkoe-selo-Tastuba-proshloe-i-nastoyashchee_RuLit_Me_606612.pdf Ф. Г. Галиева,

С. Ю. Серебренникова, М. В. Водолеева. Русское село Тастуба. Прошлое и настоящее. С.-П., 2015]

• Памятники природы Дуванского района