Індыйскі акіян

Аб’ём і зьвесткі

Межы Індыйскага акіяна, акрэсьленыя Міжнароднай гідраграфічнай арганізацыяй у 1953 годзе, уключалі Паўднёвы акіян. Аднак, у 2002 годзе гэтая ж арганізацыя вылучыла з шэрагу акіянаў, у тым ліку з Індыйскага, асобны Паўднёвы акіян, акрэсьліўшы мяжу на поўдзень ад 60°^[6][7]. Індыйскі акіян адмяжоўваецца ад Атлянтычнага акіяна мэрыдыянам 20° усходняй даўгаты ад мыса Іголкавага ля берагоў Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі. Мяжа ж зь Ціхімі акіянам пазначаная мэрыдыянам 146°49' усходняй даўгаты на поўдзень ад мыса Паўднёва-ўсходняга мысу да вострава Тасманіі. Самая паўночная частка Індыйскага акіяну, уключна з скрайнімі морамі, месьціцца прыкладна на паўночнай шыраце 30° у Пэрсыдзкай затоцы^[7] .

Індыйскі акіян займае плошчу роўную 70 560 000 км², уключаючы Чырвонае мора і Пэрсыдзкую затоку або 19,5% аб’ёму сусьветнага акіяну. Аб’ём акіяну складае 264 000 000 км³ або 19,8% ад аб’ёму сусьветнага акіяна. Сярэдняе глыбіня акіяна складае 3741 мэтар, а максымальную глыбіня сягае 7290 мэтраў^[8]. Індыйскі акіян цалкам месьціцца ва ўсходнім паўшар’і, а цэнтар гэтага паўшар’я праходзіць праз Усходне-Індыйскі сьцяг.

Берагі і шэльфы

У адрозьненьне ад Атлянтычнага і Ціхага акіянаў, Індыйскі акіян з трох бакоў аточаны буйнымі часткамі сушы і архіпэлягам ды не цягнецца ад аднага да другога полюса. Ён ёсьць своеасаблівым замыкнёным акіянам. Не зважаючы, што акіян моцна павязаны з Індыйскім субкантынэнтам, але ён згуляў значную ролю агулам у рэгіёне, зьвязаўшы сабой афрыканскія і азіяцкія цывілізацыі з пачаткам гісторыі чалавецтва^[9].

Канвэргентныя граніцы Індыйскага акіяна маюць сярэднюю шырыню розную 19 ± 0,61 км з максымальнай шырынёю 175 км. Пасыўныя ўскраіны маюць сярэднюю шырыню 47,6 ± 0,8 км^[10]. Сярэдняя шырыня схілаў кантынэнтальных шэльфаў складае 50,4—52,4 км для актыўных і пасіўных ускраінаў адпаведна, з максымальнай шырынёю 205,3—255,2 км^[10]. У адпаведнасьці з шэльфавай стромай анамалія Бугера вагаецца ад 0 да 30 мГал, што незвычайна для кантынэнтальнага рэгіёну з адкладамі таўшчынёю каля 16 км. Была выказаная здагадка, што шарнірная зона можа ўяўляць сабой рэлікт кантынэнтальнай і протаакіянічнай мяжы зямной кары, якая ўтварылася падчас адлучэньня Індыі ад Антарктыды^[11].

Аўстралія, Інданэзія і Індыя ёсьць трыма краінамі з самымі доўгімі берагамі Індыйскага акіяну. Кантынэнтальны шэльф займае 15% плошчы акіяна. Больш за два мільярды чалавек жывуць у краінах, якія мяжуюць з Індыйскім акіянам, у параўнанні з 1,7 мільярдаў у рэгіёне Атлянтычнага акіяна і 2,7 мільярдаў у рэгіёне зь Ціхім акіянам. Варта адзначыць, што ў памянёных разьліках бралося пад увагу, што некаторыя краіны мяжуюць з больш чым адным акіянам^[12].

Рэкі і моры

Плошча вадазбору Індыйскага акіяна сягае 21 100 000 км², што практычна супадае з плошчай вадазбору Ціхага акіяна і скаладе палову ад вадазбору Атлянтычнага акіяна. Агульны вадазбор акіяну можна ўмоўна падзяліць прыкладна на 800 асобных басэйнаў, зь якіх 50% будуць месьціцца ў Азіі, 30% будуць прыпадаць на Афрыку і 20% зоймуць Аўстралазію. Рэкі Індыйскага акіяну ў сярэднім карацейшыя за рэкі іншых буйных акіянаў. Найбуйнейшымі зь іх ёсьць Замбэзі, Ганг, Брахмапутра, Інд, Джуба, Марэй, Арвандруд і Лімпопа^[13]. Пасьля распаду Усходняй Гандваны і ўтварэньня Гімалаяў рэкі Ганг і Брахмапутра, упадаючы ў акіян, ствараюць найвялікшую дэльту, вядомую як дэльта Ганга^[11].

Уздоўж усходняга ўзьбярэжжа Афрыкі месьціцца Мазамбіцкая пратока, якая аддзяляе Мадагаскар ад мацерыковай часткі Афрыкі, а на поўнач ад вострава месьціцца мора Зындж. На паўночным узьбярэжжы Арабскае мора злучаецца з Чырвоным морам праз Адэнскую затоку і Баб-эль-Мандэбскую пратоку. У сваю чаргу ў Адэнскай затоцы месьціцца затока Таджура, якая пралягае да дзяржавы Джыбуці. Паўночная частка Чырвонага мора сканчваецца Акабскай і Суэцкай затокамі. Індыйскі акіян штучна злучаны зь Міжземным морам праз Суэцкі канал, да якога можна дабрацца праз Чырвонае мора. Гэты шлях з вельмі важны для сусьветнага гандлю, бо дазваляе злучыць паміж сабой Эўропу і Азію. Арабскае мора злучанае з Пэрсыдзкай затокай Аманскай затокай і Армускай пратокай. У Пэрсыдзкай затоцы Бахрэйнская затока аддзяляе Катар ад Арабійскага паўвострава.

Уздоўж заходняга ўзьбярэжжа Індыі цягнуцца Кацкая і Камбэйская затокі ля штату Гуджарат. Лакадыўскае мора аддзяляе Мальдывы ад паўднёвай ускраіны Індыі і Шры-Ланкі. Зрэшты, сама Шры-Ланка аддзеленая ад Індыі Манарскай затокай і Полскай пратокай. Між тым, гэтыя краіны ўсё ж такі злучаныя паміж сабой Адамавам мостам. Андаманскае мора месьціцца паміж Бэнгальскай затокай і Андаманскімі астравамі. Інданэзійскі марскі шлях складаецца з Маласкай, Зондзкай і Торэсавай пратокаў. Затока Карпэнтарыя месьціцца на паўночным узьбярэжжы Аўстраліі, у той час як Вялікая Аўстралійская затока ахоплівае значную частку паўднёвага ўзьбярэжжа гэтага кантынэнту^[14].

Некаторыя асаблівасьці робяць Індыйскі акіян унікальным. Ён фармуе ядро буйнамаштабнага Трапічнага цёплага басэйна, які, узаемадзейнічаючы з атмасфэрай, уплывае на клімат як на рэгіянальным, гэтак і на глябальным узроўні. Азія блякуе адтоку цяпла і перашкаджае вэнтыляцыі тэрмакліну Індыйскага акіяна. Гэты кантынэнт таксама выклікае мусоны ў Індыйскім акіяне, самыя моцныя на Зямлі, якія параджаюць буйнамаштабныя сэзонныя зьмены ў акіянскіх плынях, у тым ліку зьмяненьне Самалійскай плыні і Індыйскай мусоннай плыні. Праз Ўокерскую цыркуляцыю ў Індыйскім акіяне бракуе бесьперапынных экватарыяльных усходніх вятроў. Апвэлінг назіраецца ля Афрыканскага рагу і Арабійскага паўвострава ў Паўночным паўшар’і ды на поўнач ад пасатаў у Паўднёвым паўшар’і. Інданэзійскі струмень ёсьць унікальным экватарыяльным злучэньнем зь Ціхім акіянам^[15].

На клімат на поўнач ад экватару ўплывае мусонны клімат. З кастрычніка па красавік дзьмуць моцныя паўночна-ўсходнія вятры, а з траўня па кастрычнік пераважаюць паўднёвыя і заходнія вятры. У Арабійскім моры моцныя мусоны прыносяць дождж на Індыйскі субкантынэнт. У паўднёвым паўшар’і вятры звычайна мякчэйшыя, але летнія штормы ля Маўрыцыя могуць быць моцнымі. Пры зьмене мусонных вятроў часам цыклёны могуць абрынуцца на берагі Арабскага мора і Бэнгальскай затокі^[16]. Каля 80% агульнай гадавой колькасьці ападкаў у Індыі выпадае улетку, і рэгіён настолькі залежыць ад гэтых ападкаў, што многія цывілізацыі загінулі, калі парушаўся мусонны цыкль.

Індыйскі акіян ёсьць найцяплейшым акіянам у сьвеце^[17]. Паводле зафіксаваных запісаў тэмпэратуры акіяна назіраецца хуткае бесьперапыннае пацяпленьне акіяну прыкладна на 1,2 °C цягам 1901—2012 гадоў^[18]. Дасьледаваньні выявілі, што выкліканае чалавекам парніковае пацяпленьне, а таксама зьмены ў частасьці і велічыні Эль-Ніньнё ёсьць трыгерам гэтага моцнага пацяпленнья ў Індыйскім акіяне^[18]. На поўдзень ад экватару акіян награваецца з чэрвеня па кастрычнік, падчас аўстралійскай зімы, у той час як гэтае цяпло губляецца цягам часу зь лістапада па сакавік, падчас аўстралійскага лета^[19]. У 1999 годзе экспэрымэнт засьведчыў, што спальваньне выкапнёвага паліва і біямасы ў Паўднёвай і Паўднёва-Ўсходняй Азіі выклікала забруджваньне паветра, вядомае як Азіяцкі карычневы воблак, якое дасягае межтрапічнай зоны канвэргенцыі. Гэтае забруджваньне мае негатыўныя наступствы як у мясцовым, гэтак і ў глябальным маштабе^[20].

• Інфармацыя пра Індыйскі акіян
• Indian Ocean. The World Factbook
• NOAA In-situ Ocean Data Viewer