Эўропа

Эўропа названая па імені гераіні старажытнагрэцкай міталёгіі Эўропы, фінікійскай князёўны, выкрадзенай Зэўсам і ўвезенай на выспу Крыт (пры гэтым эпітэт Эўропы мог зьвязвацца таксама з Герай і Дэмэтрай). Паходжаньне самога гэтага імені, як сьцьвярджае францускі лінгвіст П. Шантрэн, невядома^[1]. Найбольш папулярныя ў сучаснай літаратуры этымалягічныя гіпотэзы былі прапанаваныя яшчэ ў антычнасьці (у шэрагу з многімі іншымі), але зьяўляюцца спрэчнымі:

• Першы варыянт паходжаньня назвы вытлумачвае яго з грэцкіх корняў эўры- і опс- як «шырокавокая»^[2].
• Паводле лексыкографу Гесыхію, назва Эўропія азначае «краіна захода, ці цёмная»^[3], што пазьнейшымі лінгвістамі было супастаўлена з зах.-сэм. ‘rb «заход сонца»^[4] ці акад. erebu з тым жа значэньнем. Мартын Ўэст ацэньвае гэтую этымалёгію як задужа слабую^[5].

Назва Эўропа для часткі сьвету адсутнічае ў старажытнай грэцкай культуры (у гамэраўскім гімне да Апалёна Піфійскага^[6] Эўропай называецца толькі Паўночная Грэцыя) і ўпершыню зафіксаванае ў «Апісаньні Зямлі» Гекатэя Мілецкага (канец VI стагодзьдзя да н. э.), першая кніга якога прысьвечаная Эўропе.

Старажытныя грэкі першапачаткова лічылі Эўропу асобным мацерыком, адасобленым ад Азіі і Эгейскім і Чорным марамі, а ад Афрыкі — Міжземным морам. Пераканаўшыся, што Эўропа — толькі малая частка агромністага кантынэнту, які цяпер называюць Эўразіяй, антычныя аўтары сталі праводзіць усходнюю мяжу Эўропы па рацэ Дон (такія ўяўленьні сустракаюцца ўжо ў Палібія і Страбона). Гэтая традыцыя панавала цягам амаль двух тысячагодзьдзяў. У прыватнасьці, у Мэркатара мяжа Эўропы ідзе па Доне, а ад яго вытоку — строга на поўнач Белага мора^[7].

У XV стагодзьдзі, калі мусульмане былі выцесьненыя амаль з усёй Гішпаніі, а бізантыйцы — з Азіі (туркамі), Эўропа на кароткі час стала амаль сынонімам хрысьціянскага сьвету, але ў цяперашні час большасьць хрысьціянаў пражывае па-за яе тэрыторыямі^[8]. У XIX стагодзьдзі амаль уся сусьветная прамысловасьць знаходзілася ў Эўропе; сёньня ж большая частка прадукцыі вырабляецца па-за яе межамі.

Васіль Тацішчаў у 1720 годзе прапанаваў перасунуць усходнюю мяжу Эўропы на Ўрал. Паступова новая мяжа стала агульнапрызнанай спачатку ў Расеі, а затым і за яе межамі. У цяпершані час мяжа Эўропы праводзіцца: на поўначы — па Паўночным Ледавітым акіяне; на захадзе — па Атлянтычным акіяне; на поўдні — па Міжземным, Эгейскім, Мармуровым, Чорным морах; на ўсходзе — па ўсходнім падножжы Ўральскіх гор, горах Мугаджарах, па рацэ Эмбэ (раней гэтая мяжа праводзілася па рацэ Ўрал) да Касьпійскага мора, ад яго па рэках Куме і Манычы да вусьця Дона (ці па Каўказкім хрэбце да Чорнага мора)^[9]. Да Эўропы таксама адносяць сумежныя выспы і архіпэлягі.

Асноўны артыкул: Гісторыя Эўропы

Асноўныя пэрыяды гісторыі Эўропы:

• Антычнасьць (Старажытная Грэцыя і Старажытны Рым)
• Сярэднявечча
• Адраджэньне
• Індустрыяльная рэвалюцыя
• Сучаснасьць

Эўропа амываецца Атлянтычным і Паўночным Ледавітым акіянамі і іх марамі.

Плошча выспаў каля 730 тыс. км². На паўвыспы прыпадае каля 1/4 тэрыторыі Эўропы (Кольская, Скандынаўская, Пэрынэйская, Апэнінская, Балканская і іншыя).

Сярэдняя вышыня каля 300 м, максымальная (калі праводзіць лінію Эўропы па Кума-Маныцкай упадзіне) — 4808 м, г. Манблян, альбо (пры правядзеньні мяжы Эўропы па Каўкаскім хрыбце — 5642 м, г. Эльбрус, мінімальная ў цяпершані час складае каля −27 мэтраў (Касьпійскае мора) і зьмяняецца разам з ваганьнямі ўзроўню гэтага мора.

Пераважаюць раўніны (буйныя — Усходне-Эўрапейская, Сярэднеэўрапейская, Сярэдне- і Ніжнедунайская, Парыскі басэйн), горы займаюць каля 17% тэрыторыі (асноўныя — Альпы, Каўказ, Карпаты, Крымскія, Пірэнэі, Апэніны, Урал, Скандынаўскія горы, горы Балканскай паўвыспы). Існыя вульканы ёсьць у Ісьляндыі і Міжземнамор’і.

На большай частцы тэрыторыі клімат умераны (на захадзе — акіянічны, на ўсходзе — кантынэнтальны, са сьнежнай і марознай зімой), на паўночных выспах — субарктычны і арктычны, у Паўднёвай Эўропе — міжземнаморскі, у Прыкасьпійскай нізіне — паўпустынны. На выспах Арктыкі, у Ісьляндыі, Скандынаўскі гарах, Альпах — зьледзяненьне (плошча звыш 116 тыс. км²).

Асноўныя рэкі: Волга, Дунай, Урал, Эмба, Дняпро, Дзьвіна, Дон, Пячора, Кама, Ока, Белая, Днестр, Рэйн, Эльба, Вісла, Таха, Люара, Одэр.

Буйныя азёры: Ладаскае, Анескае, Чудзкае, Вэнэрн, Балатон, Жэнэўскае.

На выспах Арктыкі і ўздоўж узьбярэжжа Паўночнага Ледавітага акіяна — арктычныя пустыні і тундры, паўднёвей — лесатундры, таёжныя, зьмешаныя і шыракалістыя лясы, лесастэпы, стэпы, субтрапічныя міжземнаморскія лясы і кустарнікі; на паўднёвым усходзе — паўпустыні.

Буйнейшая ў Эўропе пясчаная пустыня Рын-пескі (40 000 км²) разьмешчана ў міжрэччы Волкі і Ўрала (на тэрыторыі Казахстану і Расеі), у Заходняй Эўропе да блізкага да паўпустыннага тыпу супольнасьцяў часам прылічваюць масіў Табэрнас у Гішпаніі. Акрамя таго мела месца апустыньваньне ў выніку чалавечае дзейнасьці па прамысловым заборы вады з натуральных крыніцаў і нерацыянальным выкарыстаньні земляў. У зоне сухіх стэпаў на ўсходзе Эўропы маецца шэраг пясчаных масіваў у Расеі на ніжнім Доне (Арчэдынска-Данскія пяскі, Цімлянскія пяскі і іншыя), сумежныя тэрыторыі Калмыкіі, Дагестану і Чачэніі (Нагайскі стэп), а таксама тэрыторыі Ўкраіны (Алёшкаўскія пяскі).

У Эўропе на дадзены момант знаходзіцца 50 краін (зь якіх 7 транскантынэнтальных і адна часткова прызнана незалежнай сябрамі ААН) і 5 залежных тэрыторый. Насельніцтва кантынэнту складае каля 760 мільёнаў чалавек.

Частка	Герб	Краіна	Плошча (км²)	Насельніцтва	Сталіца
Паўночная		Данія [a]	43094	5748796	Капэнгаген
		Ісьляндыя	103000	350710	Рэйк’явік
		Нарвэгія [b]	385207	5295619	Осьлё
		Фарэрскія астравы (залежная тэрыторыя Даніі)	1393	53792	Торсгаўн
		Фінляндыя [c]	338455	5509717	Хэльсынкі
		Швэцыя	450295	10151588	Стакгольм
Заходняя		Бэльгія	30528	11358357	Брусэль
		Вялікабрытанія [d]	244820	66040229	Лёндан
		Гернсі (залежная тэрыторыя Вялікабрытаніі)	78	63124	Сэнт-Пітэр-Порт
		Джэрзі (залежная тэрыторыя Вялікабрытаніі)	116	107800	Сэнт-Гэліер
		Ірляндыя	70280	4761865	Дублін
		Люксэмбург	2586	602005	Люксэмбург
		Манака	2	38400	Манака
		Мэн (залежная тэрыторыя Вялікабрытаніі)	572	84069	Дуглас
		Нідэрлянды [e]	41543	17271990	Амстэрдам
		Францыя [f]	547030	67348000	Парыж
Цэнтральная		Аўстрыя	83858	8823054	Вена
		Вугоршчына	93030	9797561	Будапэшт
		Ліхтэнштайн	160	38111	Вадуц
		Нямеччына	357168	82800000	Бэрлін
		Польшча	312685	38422346	Варшава
		Славаччына	49035	5435343	Браціслава
		Славенія	20273	2066880	Любляна
		Чэхія	78866	10610947	Прага
		Швайцарыя	41285	8401120	Бэрн
Усходняя		Азэрбайджан Т [g]	86600	10156366	Баку
		Армэнія Т	29743	2963900	Ерэван
		Баўгарыя	110910	7101859	Сафія
		Беларусь	207560	9349645	Менск
		Грузія Т [h]	69700	3728573	Тбілісі
		Казахстан Т	148000	19200160	Астана
		Латвія	64589	1925800	Рыга
		Летува	65300	2800667	Вільня
		Малдова [i]	33846	3434547	Кішынёў
		Расея Т	17098246	145478097	Масква
		Румынія	238397	19638000	Бухарэст
		Украіна [j]	603628	42418235	Кіеў
		Эстонія	45226	1319133	Талін
Паўднёвая		Альбанія	28748	2876591	Тырана
		Андора	468	77281	Андора ля Вэльля
		Босьнія і Герцагавіна	51129	3531159	Сараева
		Ватыкан	0,4	450	Ватыкан
		Гібральтар (залежная тэрыторыя Вялікабрытаніі)	6	34000	Гібральтар
		Гішпанія Т [k]	505990	46698151	Мадрыд
		Грэцыя	131957	10768477	Атэны
		Італія	301338	60589445	Рым
		Косава [l]	10908	1920079	Прышціна
		Мальта	316	445426	Валета
		Партугалія	92212	10379537	Лісабон
		Паўночная Македонія	25713	2103721	Скоп’е
		Сан-Марына	61	33285	Сан-Марына
		Сэрбія [m]	77474	7040272	Бялград
		Турэччына Т	783562	84680273	Анкара
		Харватыя	56594	3888529	Загрэб
		Чарнагорыя	13812	642550	Падгорыца

Т — транскантынентальная краіна.

Эўропу падзяляюць на рэгіёны. Выява паказвае адзін з магчымых падзелаў Эўропы на рэгіёны.

Заходняя Эўропа (чырвоны)

Асноўны артыкул: Заходняя Эўропа

Да Заходняй Эўропы звычайна адносяць Вялікабрытанію, Ірляндыю, Францыю і краіны Бэнілюксу (Бэльгію, Нідэрлянды, Люксэмбург). Таксама да Заходняй Эўропы могуць далучаць Нямеччыну, хоць геаграфічна краіна знаходзіцца ў Цэнтральнай Эўропе.

Цэнтральная Эўропа (блакітны)

Асноўны артыкул: Цэнтральная Эўропа

Тэрмін Цэнтральная Эўропа яшчэ не настолькі ўстойлівы, як іншыя. Краіны Цэнтральнай Эўропы могуць адносіць да Заходняй і Ўсходняй Эўропы. Звычайна да Цэнтральнай Эўропы адносяць Польшчу, Чэхію, Славаччыну, Вугоршчыну, Швайцарыю, Ліхтэнштайн, Аўстрыю, Славенію, Нямеччыну.

Усходняя Эўропа (памаранчавы)

Асноўны артыкул: Усходняя Эўропа

Звычайна да Ўсходняй Эўропы адносяць Беларусь, Расею, Малдову, Украіну, Казахстан, Эстонію, Латвію, Летуву. Бывае, да Ўсходняй Эўропы адносяць Польшчу, а таксама каўкаскія краіны (Армэнію, Азэрбайджан, Грузію).

Паўночная Эўропа (фіялетавы)

Асноўны артыкул: Паўночная Эўропа

Да Паўночнай Эўропы адносяцца скандынаўскія краіны ў шырокім сэнсе, такія, як Ісьляндыя, Данія, Нарвэгія, Швэцыя, Фінляндыя. Некаторыя далучаюць Эстонію да Паўночнай Эўропы з-за моцных гістарычных і культурных сувязяў Эстоніі з Швэцыяй і Фінляндыяй.

Паўднёвая Эўропа (зялёны)

Асноўны артыкул: Паўднёвая Эўропа

Паўднёвая Эўропа складаецца з краінаў Ібэрыйскай паўвыспы (Андора, Гішпанія, Партугалія), Апэнінскай паўвыспы (Італія, Ватыкан, Сан-Марына), Балканскай паўвыспы (Альбанія, Босьнія і Герцагавіна, Баўгарыя, Харватыя, Грэцыя, Македонія, Румынія, Сэрбія і Чарнагорыя), Манака і Мальты. Могуць быць уключаныя Кіпр (хоць ён геаграфічна знаходзіцца ў Азіі), Турэччына і француская Корсіка.

Азія (ружовы)

Некаторыя краіны (Расея, Казахстан, Турэччына, Азэрбайджан, Армэнія, Грузія) знаходзяцца часткова ў Азіі. На мапе іхныя азіяцкія тэрыторыі пазначаныя ружовым.

• Культура Эўропы
• Гісторыя Эўропы
• Эўрапейская палітыка
• Эўрапейскі Зьвяз
• Эканоміка Эўропы