Александрыйскі маяк
Александры́йскі, або Фа́раскі мая́к (па-старажытнагрэцку: ὁ Φάρος τῆς Ἀλεξανδρείας, сучаснай кайнэ [ho pʰá.ros teːs a.lek.sandréːaːs]) — маяк на высьпе Фарас (цяпер мыс у межах места Александрыі, Эгіпет), адно зь сямі цудаў антычнага сьвету. Збудаваны за часам Пталемэя II Філядэльфуса (280—247 да Н. Хр.)[1]. На працягу свайго існаваньня зьяўляўся адным з найвышэйшых чалавечых збудаваньняў сьвету (пасьля пірамідаў Хеопса і Хефрэна).
Александрыйскі маяк | |
ὁ Φάρος τῆς Ἀλεξανδρείας | |
Гравюра XIX стагодзьдзя | |
Іншыя назвы | Фараскі маяк |
---|---|
Тып | маяк |
Архітэктурны стыль | эліністычная архітэктура |
Месцазнаходжаньне | Эгіпет, Александрыя |
Замоўца | Пталемэй I Сатэр |
Пачатак будаўніцтва | к. 279 да н. э. |
Сканчэньне будаўніцтва | к. 246 да н. э. |
Дата зносу | 1480 |
Дата разбурэньня | 1303, 1323 |
Вышыня | 103—118 м |
Іншыя велічыні памеру | 30 м |
Кошт будаўніцтва | 800 талентаў срэбра |
Архітэктар | Састрат Кнідзкі |
Каардынаты | 31° пн. ш. 29° у. д. / 31° пн. ш. 29° у. д. 29° у. д. / 31° пн. ш. 29° у. д. |
Александрыйскі маяк |
Дзякуючы сваёй вышыні (к. 100 м) і сыстэме вагнёў маяк гарантаваў маракам бясьпечнае плаваньне ў вялікую гавань Александрыі. Акрамя таго, ён быў назіральным пунктам для сачэньня за пагрозай з боку мора.
У пэрыяд між 956 і 1323 рокамі па Н. Хр. маяк быў тройчы пашкоджаны землятрусамі. У 1480 роду ягоныя парэшткі былі канчаткова разабраныя дзеля пабудовы Кайтбэйскай цытадэлі.
У 1994 року францускія археолягі выявілі парэшткі маяку на дне ўсходняга Александрыйскага заліву.
Збудаваньне
Пасьля заваяваньня Эгіпту ў 332 да Н. Хр. Аляксандар Вялікі вырашыў заснаваць там новую сталіцу, названую ў ягоны гонар Александрыяй. Ён памёр каля 323 року да Н. Хр., і будаўніцтва працягнуў першы Пталемэй, які абвясьціў сябе каралём Эгіпту.
У 290 року да Н. Хр. Пталемэй загадаў пабудаваць маяк на высьпе Фарас, якая ляжала на заходнім краі дэльты Нілу, за 7 стадыяў (1290 м) ад Александрыі. Будаўніцтва цягнулася 20 гадоў і завяршылася за ягоным сынам Пталемэем II Філядэльфусам.
Архітэктарам гэтага шэдэўру інжынэрнага і архітэктурнага мастацтва лічыцца Састрат Кнідзкі. Кошт будаўніцтва склаў аграмадную суму 800 талентаў срэбрам (больш як 23 тоны срэбра)[a] — дзясятую частку ўсёй скарбніцы Пталемэя I пры ягоным уваходзе на сталец. У выніку Александрыйскі маяк стаў першаю ў сьвеце пабудоваю падобнага тыпу і найвышэйшай антычнай пабудовай у сьвеце пасьля пірамідаў Гізы.
У парушэньне каралеўскага загаду Састрат Кнідзкі на падмурку маяку зьмясьціў сваё імя, прыкрыўшы яго слоем тынкоўкі, на якой выразаў імя Пталемэя Сатэра.
Вежа была збудаваная збольшага з цэльных вапняковых блёкаў. Сыстэма сыгнальных вагнёў на маяку зьявілася толькі ў I стагодзьдзі да Н. Хр.
Апісаньне
Праўдападобныя апісаньні маяку сустракаюцца ў арабскіх крыніцах. Хоць пасьля землятрусаў ягоны выгляд зьмяняўся, аднак розныя аўтары апісваюць ягоныя памеры з адрозьненьнем ня больш як на 15%: вышыня 103—118 м, квадратны падмурак 30×30 м[2].
Найпаўнейшае апісаньне маяку падае арабскі вандроўнік Абу Хагаг Юсэф Ібн Махамэд аль-Баляві аль-Андалюсі, які быў у Александрыі ў 1166 року[3]. Унутраная брама была мураванай, накрытай дахам, шырынёю 7 шыбраў (189 см), адзначалася, што ў яе адначасна маглі праехаць два вершнікі. Вінтавая лесьвіца па гадзіньнікавай стрэлцы вяла да чатырох паверхаў з 18, 14 і 17 пакоямі на другім, трэцім і чацьвертым паверхах адпаведна. Ніжняя частка ўяўляла зь сябе чатырохгранную прызму 60-мэтровай вышыні з квадратнаю асноваю, даўжыня боку якой склада 45 ба (30 м). Сярэдняя васьмігранная прызма вежа, аблямаваная белым мармурам, была 24 ба шырынёй (16,4 м) і 40 мэтраў вышынёй. Трэцяя, верхняя частка маяка, была збудаваная ў форме цыліндрычнай калянады дыямэтрам 12,73 ба (8,7 м)[4].
На вільчыку маяку знаходзілася люстэрка, якое ўдзень адлюстроўвала сонечнае сьвятло, а ўночы запальваўся вагонь. Сьвятло было заўважнае на адлегласьці да 60 км (паводле іншых зьвестак — да 100 км). Захаваліся выбітыя александрыйскай мынцай рымскія манэты, дзе на кожным з чатырох кутоў будынку паказаныя статуі Трытона, а на вяршыні — статуя Пасэйдона або Зэўса[5].
У 1326 і 1349 роках Александрыю праяжджаў мараканскі падарожнік Ібн Батута, які бачыў Александрыйскі маяк пасьля разбурэньняў землятрусу 1303 року. Ён ацаніў памеры бакоў вежы ў 140 шыбраў (30,8 м) кожны. У 1349 року Ібн Батута застаў маяк у такім жахлівым стане, што «нават ня здолеў увайсьці ўнутар»[6].
Выкарыстаньне
Маяк служыў ня толькі правадніком для мараплаўцаў, але й фартэцыяй-фарпостам Александрыі, і пунктам назіраньня, паколькі зь ягонай вершаліны сачылі за варожым флётам. На вежы разьмяшчаліся тэхнічныя прылады: флюгеры, гадзіньнікі, астранамічныя ды іншыя прыборы.
Разбурэньне
У 796 і 951 роках маяк быў часткова пашкоджаны землятрусамі. Ад землятрусу 956 року абрынулася верхняя частка маяку вышынёй ня менш за 20 м, замест якой паставілі купал у мусульманскім стылі.
У 1303 року адбыўся найбольш разбуральны землятрус, пасьля якога здарыўся яшчэ адзін у 1323 року. Рэшткі маяку ў 1480 року былі разабраныя на загад эгіпецкага султана Кайтбэя дзеля збудаваньня фартэцыі.
Археалягічныя дасьледаваньні
Маяк быў выяўлены ў 1968 року марскімі археолягамі пад кіраўніцтвам Гонар Фрост. Яна пацьвердзіла існаваньне руінаў, якія належалі маяку. Аднак празь недахоп спэцыялізаваных археолягаў і знаходжаньне маяку ў вайсковай зоне дасьледаваньне не было завершанае[7].
У 1994 року францускія археолягі на чале з Жан-Івам Ампраэрам паўторна адкрылі руіны маяку на дне ўсходняга Александрыйскага заліву і зрабілі падводныя здымкі. Самымі значнымі знаходкамі Ампраэра былі гранітныя 49—60-тонныя блёкі, разьбітыя на кавалкі; 30 сьфінксаў, 5 абэліскаў і калёнаў з скульптурамі часоў Рамсэса II (1279—1213 да Н. Хр.). Да канца 1995 року каманда Ампраэра каталягізавала больш за 3300 знаходак. Трыццаць шэсьць гранітных блёкаў ды іншыя эмпраеравы знаходкі былі адрэстаўраваныя і выстаўленыя ў александрыйскіх музэях[8].
Спадчына
Грэцкае слова «фарас» (грэц. Φάρος) стала коранем слова «маяк» у гішпанскай, італьянскай, каталянскай, партугальскай, румынскай і францускай мовах. У беларускую, маскальскую, сэрбскую ды турэцкую яно ўвайшло ў значэньні аўтамабільнай фары.
У культуры
Фараскі маяк застаецца сымбалем Александрыі і аднайменнай мугафазы. Стылізаваная выява маяка зьмешчаная на сьцягу і гербе мугафазы ды шматлікіх установаў Александрыі, у тым ліку Александрыйскага ўнівэрсытэту.
У архітэктуры
- У Абусыры за 48 км на паўднёвы захад ад Александрыі знаходзіцца добра захаваная магільня, якая лічыцца паменшанай копіяй Александрыйскага маяку. Вядомая пад рознымі назвамі — Абусырскі Фарас, Абусырская пахавальня ды Арабская вежа. Трохярусная вежа прыкладна 20 м вышынёй з квадратнай асновай, васьмікутнай сярэдняй часткай і цыліндрычнай верхняй. Час пабудовы датаваны кіраваньнем Пталемэя II (285—246 да Н. Хр.), то бок прыкладна ў адзін час з Александрыйскім маяком.
- Архітэктура мінарэтаў шматлікіх раньніх ісламскіх мячэтаў мае падабенства з трохярусным дызайнам Фараскага маяку, што сьведчыць пра ягоны значны ўплыў на архітэктуру[9].
- Масонскі дзяржаўны мэмарыял Джорджа Вашынгтона ў Александрыі (Вірджынія, ЗША) створаны па ўзоры старажытнага маяка[10].
У літаратуры
- Юліюс Цэзар у сваіх «Грамадзянскіх войнах» (частка III, 111—112) апісвае Фарас і ягонае стратэгічнае значэньне. Атрыманьне кантролю над маяком дапамагло яму падпарадкаваць войскі Пталемэя XIII (48 да Н. Хр.).
- Рымска-жыдоўскі гісторык Ёзэф Флявіюс (37 — к. 100 н. э.), даючы геаграфічны агляд Эгіпту ў кнізе «Юдэйская вайна», апісвае і Александрыйскі маяк.
- Чжао Рукуа (1170—1228), кітайскі мытнік паўднёвага партовага места Цюаньчжоў за часам Сунскай дынастыі, апісаў маяк у «Заўвагах пра замежнае людзтва»[11].
- Ібн Батута быў на маяку ў 1326, калі «адзін зь ягоных бакоў быў у руінах», аднак здолеў увайсьці і апісаў месца для сядзеньня варты ды мноства іншых пакояў. Вярнуўшыся сюды ў 1349 року, ён «высьветліў, што маяк у настолькі разбураным стане, што ў яго немагчыма ўвасьці або далезьці да дзьвярэй»[6].
- У навукова-фантастычнай навэле Робэрта Сыльвэрбэрга «Плаваньне ў Бізантый» (1985) жыхары далёкай будучыні ўзнаўляюць старажытныя месты, сярод якіх і Александрыя; некалькі падзеяў у творы адбываюцца на адбудаваным Фарасе.
У відэагульнях
- У стратэгічных гульнях сэрыі «Цывілізацыя» маяк зьяўляецца адным з Цудаў сьвету, які можна пабудаваць дзеля паляпшэньня перамяшчэньня караблёў.
- Маяк можа быць збудаваны як помнік у местабудаўнічых стратэгічных гульнях «Pharaoh: Cleopatra» (2000)[12][13][14] і «Children of the Nile» (2004)[15][16].
- У стратэгічнай гульні 2013 року «Total War: Rome II» маяк зьяўляецца адным з цудаў, які дае невялікае паляпшэньне аддзелу, які займае Александрыю[17][18].
- Маяк прадстаўлены ў прыгодніцкай відэагульні «Assassin’s Creed Origins» 2017 року, дзеяньне якой адбываецца ў Старажытным Эгіпце эпохі Пталемэяў (48 да Н. Хр.).
- Маяк можна збудаваць у сымулятары жыцьця SimCity 3000[19].
Заўвагі
Крыніцы
Вонкавыя спасылкі
Александрыйскі маяк — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў