Боснія (ранняе сярэднявечча)
<table class="infobox infobox-ad2471e0c4c17e12 " style="width:300px;font-size:85%" data-name="Гістарычная вобласць · Боснія" >Bosna
Босна 
Баснійскі Стэчак з баснійскай залатой лілеяй, lilium bosniacum.
ПерыядIX ст. — 1154 г.
Боснія (грэч. Βοσωνα/Босона, сербахарв.: Bosna/Босна), у раннім сярэднявеччы да ранняга высокага сярэднявечча, было тэрытарыяльна і палітычна акрэсленым утварэннем[1], якім кіраваў спачатку князь (knez), а потым кіраўнік з тытулам бана, меркавана прынамсі з 838 г.[2][3] Размешчаны ў шырокім сэнсе вакол верхняга і сярэдняга цячэння ракі Босна, паміж далінамі ракі Дрына на ўсходзе і ракі Врбас на захадзе, якія складаюць больш шырокую тэрыторыю цэнтральнай і ўсходняй сучаснай Босніі і Герцагавіна.
Геаграфія
Самым ядром, дзе ўзнікла і развілася першая баснійская дзяржава, з’яўляецца даліна Высока, якая акружае больш шырокую тэрыторыю сучаснага горада Высока. Ранняя Боснія, паводле Вэга і Мргіча, а таксама Хаджыяхіча і Анджэліча, размяшчалася ў цэлым вакол ракі Босна, паміж яе верхнім і сярэднім цячэннем: у напрамку з поўдня на поўнач паміж лініяй, утворанай яе вытокам і ракой Прача на поўдні, і лініяй, утворанай ракой Дрыняча (рака) і ракой Крывая (ад Олава, уніз па цячэнні да горада Маглая), і гарой Улашыч на поўначы, а таксама напрамку з захаду на ўсход паміж лінія Рама — Врбас, якая цягнецца ад Нерэтвы да Плівы на захадзе і Дрыны на ўсходзе, якая з'яўляецца больш шырокай тэрыторыяй цэнтральнай і ўсходняй сучаснай Босніі і Герцагавіны.[3][4][5] Пацвярджэнне яе ўзнікнення і тэрытарыяльнага распаўсюджання паходзіць ад гістарыяграфічнай інтэрпрэтацыі Барскага радаслова ў сучаснай і постмадэрнісцкай навуцы, якая размяшчае дзяржаву вакол ракі Верхняя Босна і Верхні Врбас, уключаючы Ускопле, Пліву і Лука[6]. Гэта таксама сведчыць аб тым, што гэта распалажэнне ад даліны ракі Босна да даліны ракі Врбас з’яўляецца самым раннім зафіксаваным. Гэтыя тры невялікія парафіі пазней стануць квінтэсэнцыяй для ўзнікнення графства Доньі Краі, перш чым яны былі вернуты ў якасці даменаў Катраманіча пасля 1416 г. і смерці Хрвая Вукчыча.[3][7]
Гісторыя
 Гісторыя Босніі і Герцагавіны | |
|---|---|
| | |
| Ілірык | |
| Сярэднявечная Боснія, Славонская банавіна | |
| Асманская Боснія і Герцагавіна | |
| Баснійска—Герцагавінскае паўстанне | |
| Баснійскі крызіс | |
| Боснія ў складзе Аўстра-Венгрыі | |
| Дзяржава славенцаў, харватаў і сербаў | |
| Стварэнне Югаславіі | |
| Врбаская банавіна, Дрынская банавіна, Зецкая банавіна, Харвацкая банавіна | |
| Незалежная дзяржава Харватыя | |
| Другая сусветная вайна | |
| СР Боснія і Герцагавіна | |
| Распад Югаславіі, Баснійская вайна | |
| Рэспубліка Боснія і Герцагавіна, Харвацкая рэспубліка Герцаг-Босна, Рэспубліка Сербская, Рэспубліка Заходняя Боснія | |
| Дэйтанская дамова | |
| Сучасная Боснія і Герцагавіна | |
Партал «Боснія і Герцагавіна» |
Заходнія Балканы былі адваяваны ў «варвараў» рымскім імператарам Юстыніянам (527—565). Склавены (славяне) рабілі набегі на заходнія Балканы, у тым ліку на Боснію, у VI стагоддзі.[8] Першая згадка аб баснійскай адзінцы паходзіць з «De Administrando Imperio» (далей «DAI»)[9], дзе згадваецца Боснія (Βοσωνα /Босана) як «малая/невялікая зямля» або «малая краіна»[10], χοριον Βοσωνα/харыён Босана[11], размешчаны ў вярхоўях ракі Босна, населены славянамі, якія з часам стварылі ўласную адзінку з кіраўніком, які называў сябе баснійцам.[8][12][13][14]
Гістарычныя і археалагічныя звесткі аб раннесярэднявечнай Босніі застаюцца недастатковымі[15]. Згодна з DAI, Боснія ўключала два населеныя гарады[15] Катэра і Дэснік[16]. Лічыцца, што Катэра ідэнтыфікавана як Котарац каля Сараева, аднак, паводле Bulić 2013, археалогія гэта абвяргае. Магчыма, Катэра знаходзілася ў непасрэднай блізкасці ад сучаснага Котар-Варош, патэнцыйным месцазнаходжаннем мог быць Бобак або Бабош, аднак на сённяшні дзень месца змяшчае толькі знаходкі позняга сярэднявечча.[15] Дэснік застаецца цалкам неапазнаным, але лічылася, што ён знаходзіцца каля Дэшаня[15]. Хаджыяхіч цалкам адхіліў інфармацыю аб размяшчэнні двух гарадоў у Босніі, сцвярджаючы, што грэчаскі прыназоўнік у сказе часта памылкова перакладаецца (як «унутры» замест «у напрамку»), маючы на ўвазе два сербскія гарады ў напрамку зямлі Босніі[3]. Рэля Новакавіч таксама паставіў пад сумнеў, чаму была дадатковая згадка пра зямлю з уласнымі гарадамі, калі яны павінны быць часткай Сербіі, і прыйшоўшы да высновы, што Боснія амаль заўсёды была асобнай краінай.[17] Фрэнсіс Дворнік заявіў, што «найбольш верагодна — і гэта прызнана большасцю гісторыкаў таго перыяду», першапачаткова ўтвораная як частка Харватыі, а пазней у сярэдзіне XX стагоддзя трапіла пад уладу Сербіі.[18]
Калі kastra oikoumena у DAI пазначае не населеныя пункты, а царкоўныя цэнтры (у VI ст. згадваецца Бестоэнскае біскупства з некалькімі епіскапскімі цэнтрамі, якія належалі да Саланітанскай архіепархіі[19][20][21][22]), паводле тэорыі Тыбар Жыўкавіч, два гарады, пра якія ідзе гаворка, маглі быць Бістуа (Bistua; Зеніца або Вітэз) і Мартар (Martar; верагодна, Коньіц).[15] Жыўкавіч сцвярджае, што існаванне такіх цэнтраў сведчыць аб тым, што яна была незалежнай дзяржавай да 822 г.[23] Да канца IX і пачатку X стст. Боснія была ў асноўным хрысціянізавана лацінскімі святарамі з прыбярэжных гарадоў Далмацыі, хоць і аддаленыя мясціны засталіся недасягнутымі[24]. Пасля расколу паміж Усходам і Захадам (1054) епархія Босніі была рымска-каталіцкай пад юрысдыкцыяй Спліцкага архіепарха (з XII стагоддзя пад рымска-каталіцкай епархіяй Дуброўніка)[24].
Паўночная і паўночна-ўсходняя Боснія была захоплена каралінгскімі франкамі на пачатку IX стагоддзя і заставалася пад іх юрысдыкцыяй да 870-х гадоў[24]. На тэрыторыі цяперашняй усходняй Герцагавіны і Чарнагорыі паўсталі паўнезалежныя населеныя пункты пад сербскім кіраўніцтвам[24]. У 910-х гадах Петар з Сербіі анексаваў усю Усходнюю Боснію, перамогшы мясцовага славянскага валадара Тышэміра з Босніі[8], і, працягнуўшы ціск на Захумле, уступіў у канфлікт з Міхаілам з Захумля.[8] Харвацкі кароль Таміслаў вярнуў часткі Заходняй і Паўночнай Босніі[24][8], змагаючыся з балгарамі на баснійскіх халмах (926 г.).[8] У 949 годзе ў Харватыі пачалася грамадзянская вайна, якая прывяла да заваявання Босніі Чаславам, але пасля яго смерці ў 960-х гадах[18][24] яна была адваявана Міхайлам Крэшымірам II з Харватыі[18][24] або стала палітычна незалежнай.[4][15] Балгарыя ненадоўга падпарадкавала Боснію на мяжы X ст., пасля чаго рушыў услед перыяд візантыйскага панавання[15]. У XI стагоддзі Боснія ненадоўга была часткай дзяржавы Дукля (папярэдніца Чарнагорыі)[15]. У 1019 годзе візантыйскі імператар Васілій II прымусіў сербскіх і харвацкіх кіраўнікоў прызнаць суверэнітэт Візантыі, хоць гэта не мела вялікага ўплыву на кіраванне Босніяй да канца XI стагоддзя, з кіраваннем на працягу пэўных перыядаў часу харватаў або сербаў на ўсходзе.[24] Пазнейшая палітычная сувязь з Харватыяй будзе цягнуцца з «харвацкім тытулам бана з самых ранніх часоў».[24]
Грунтуючыся на напаўміфалагічным «Летапісе папа Дукляніна» (XII ст.), на думку некаторых навукоўцаў, самым раннім вядомым кіраўніком Босніі быў Рацімір (Ratimir) у 838 годзе[2][3] Паводле больш позніх «Аналаў Рагузіні» (Annales Ragusini; XIV-XVII стст.[25]), пасля смерці бяздзетнага Сцяпана (Stiepan) ў 871 г. пачалася 17-гадовая вайна, якая скончылася заваяваннем Босніі харвацкім кіраўніком Бераславам (Bereslav), а ў 972 г. Баснійскі кіраўнік быў забіты, а землі заваяваны нейкім «Сіграм. Князем Албаніі» (Sigr. Ducha d'Albania), але іншы кіраўнік з роду Маравіі дэ Харваці (Moravia de Harvati) і роднасны папярэдняму баснійскаму кіраўніку, выгнаў Сігра і аб’яднанаў Боснію.[3][26]
У раннім сярэднявеччы, лічаць Файн-малодшы і Малькальм, самыя заходнія часткі сучаснай Босніі і Герцагавіны ўваходзілі ў склад Харвацкага княства, а самыя ўсходнія — у склад Княства Сербія[27][28], хоць суровыя і звычайна цяжкадаступныя ўзвышаныя тэрыторыі краіны, хутчэй за ўсё, ніколі не траплялі пад прамы кантроль ніводнай з дзвюх суседніх славянскіх дзяржаў, а замест гэтага заўсёды мелі сваё асобнае палітычнае кіраванне. Гэта падмацоўваецца візантыйскім пісьменнікам Кінамам, які пісаў:
 | ... рака Дрына, якая выходзіць дзесьці ў верхніх краях, аддзяляе Боснію ад Сербіі. Боснія не кантралюецца сербскім уладаром, а народ у ёй мае свой лад жыцця і кіравання.[29] Арыгінальны тэкст (англ.) ...the river Drina which has its source somewhere in the upper lands, separates Bosnia from Serbia, Bosnia, isn't subordinated to the Serb ruler, instead the people in it have a special way of life and governance. |  |
Адносна этнічнай прыналежнасці жыхароў Босніі да 1180 г. Ноэль Малькальм робіць выснову, што «на гэта нельга адказаць па дзвюх прычынах»:
| | ...па-першае, з-за недахопу сведчанняў, а па-другое, з-за таго, што ў самым пытанні не стае сэнсу. Мы можам сказаць, што большасць баснійскай тэрыторыі была, імаверна, акупавана харватамі (або прынамсі славянамі пад харвацкім уладарствам) у сёмым стагоддзі; але гэты племянны ярлык будзе мець за сабой крыху або аніякага сэнсу праз пяць стагоддзяў. Баснійцы былі агулам бліжэй да харватаў у іх рэлігійнай і палітычнай гісторыі; але спробы прымяніць сённяшняе бачанне харвацкай ідэнтычнасці (штосьці сканструяваныя за апошнія стагоддзі з рэлігіі, гісторыі і мовы) да кагосьці з гэтага перыяда была бы анахранізмам. І ўсё, што можна было б разважна сказаць аб этнічнай ідэнтычнасці баснійцаў: яны былі славянамі, якія жылі ў Босніі. Арыгінальны тэкст (англ.) ...first, because we lack evidence, and secondly, because the question lacks meaning. We can say that the majority of the Bosnian territory was probably occupied by Croats - or at least, by Slavs under Croat rule - in the seventh century; but that is a tribal label which has little or no meaning five centuries later. The Bosnians were generally closer to the Croats in their religious and political history; but to apply the modern notion of Croat identity (something constructed in recent centuries out of religion, history and language) to anyone in this period would be an anachronism. All that one can sensibly say about the ethnic identity of the Bosnians is this: they were the Slavs who lived in Bosnia. | |
У сярэдзіне XII стагоддзя паўстаў Баснійскі банат пад кіраўніцтвам свайго першага кіраўніка бана Борыча. Пасля бана Куліна Боснія практычна была незалежнай дзяржавай, але гэта пастаянна аспрэчвалася венгерскімі каралямі, якія спрабавалі аднавіць сваё ўладарства.[32]