Ліквідацыя (аповесць)
«Ліквідацыя»[1] (савецкая цэнзура забараніла гэту назву і першапачаткова аповесць выйшла пад назвай — «Сотнікаў») — адзінаццатая аповесць беларускага пісьменніка Васіля Быкава, упершыню апублікаваная ў 1970 годзе ў часопісе «Новый мир» (№ 5), затым — у адзінаццатым нумары часопіса «Полымя». Праца над аповесцю вялася з 1 снежня 1968 па 31 ліпеня 1969 гг.
| Ліквідацыя (Сотнікаў) | |
|---|---|
 Вокладка выдання 2014 года | |
| Жанр | аповесць |
| Аўтар | Васіль Быкаў |
| Мова арыгінала | беларуская |
| Дата напісання | 1968—1969 |
| Дата першай публікацыі | 1970 — «Новый мир» № 5 (руск.) «Полымя» № 11 (бел.) |
| Электронная версія | |
Гісторыя стварэння
Гісторыя стварэння аповесці была зазначана самім аўтарам у артыкуле «Как создавалась повесть „Сотников“»[2]. Спачатку аўтар фармулюе пастаўленыя ў аповесці праблемы:
 | Перш за ўсё і галоўным чынам мяне цікавілі два маральныя моманты, якія, спрасціўшы, можна сфармуляваць так: «Што такое чалавек перад знішчальнай сілай бесчалавечых абставін? На што ён здольны, калі магчымасці абараніць жыццё вычарпаны ім да канца і прадухіліць смерць немагчыма?[3] |  |
Далей Васіль Быкаў расказвае пра выпадак, які адбыўся ў жніўні 1944 года, калі праязджаючы міма палонных ён убачыў знаёмы твар колішняга саслужыўца, які з восені 1943 года лічыўся забітым. Гэты чалавек быў пасмяротна ўдастоены высокай узнагароды за стойкасць, праяўленую ў цяжкім баі на Дняпроўскім плацдарме.
| | Аб ім расказвалі новаму папаўненню, аб яго подзвігу праводзілі гутаркі, на яго вопыце вучылі ваяваць. А ён вось сядзеў цяпер перада мной у прапацелым нямецкім кіцелі з трохкаляровым шаўронам на рукаве, на якім красамоўна паблісквалі тры знаёмыя літары «РОА» | |
Далейшы апавяданне тычыцца гісторыі гэтага саслужыўца, якую аўтар называе «сумнай і адначасна страшнай у сваёй знішчальнай прастаце»
| | Аказваецца, у тым памятным баі на плацдарме ён не быў забіты, а быў толькі паранены і трапіў у палон. У лагеры, дзе ён апынуўся, сотнямі паміралі з голаду, а ён хацеў жыць і, надумаўшы абхітрыць немцаў, запісаўся ва ўласаўскую армію з надзеяй знайсці момант і перабегчы да сваіх. Але, як на тое ліха, здатнага моманту ўсё не было, фронт знаходзіўся ў жорсткай абароне, а за ўласаўцамі строга сачылі немцы. З самага пачатку нашага наступлення яму давялося прыняць удзел у баях супраць сваіх, хоць, зразумела, ён страляў угору: ці ж ён вораг сваім? — суцяшаў ён сябе. Урэшце аказаўся ў палоне, вядома ж, здаўся сам, інакш бы тут не сядзеў...[4] | |
Гэтая гісторыя, паводле ўласнага прызнання, прывяла Быкава да асэнсавання той маральнай ідэі, якая паслужыла асновай аповесці «Сотнікаў»[5].
Публікацыя
«Новый мир»
Аповесць пісалася ў той час, калі ў друку працягвалася чатырохгадовае цкаванне за ранейшыя «новомирские» аповесці: «Мёртвым не баліць», «Праклятай вышыні» і папярэднюю аповесць «Круглянскі мост»[6].
Новы твор В. Быкаў планаваў друкаваць у беларускім часопісе. Спачатку выбар паў на «Маладосць», але праз нацягненыя адносіны з вышэйшым начальствам колішняга галоўнага рэдактара Пімена Панчанкі, якія не ў апошнюю чаргу былі выкліканы публікацыямі твораў Быкава, аўтар аднёс рукапіс у «Полымя», якое, аднак, не спяшалася выдаваць новую аповесць, і В. Быкаў, не прыспешваючы яго, пакрысе пераклаў твор на рускую мову. Неўзабаве Ірына Быкава адвезла перадрукаваны рукапіс у «Новый мир». У хуткім часе тагачасны галоўны рэдактар часопісу Аляксандр Твардоўскі паведаміў В. Быкаву пра гатоўнасць надрукаваць аповесць[7]. Аповесць будзе апублікаваная ў «Новом мире» ў 1970 г. (№ 5) у расійскім перакладзе і — пад назвай «Сотнікаў».
«Полымя»
Тым часам лёс публікацыі «Сотнікава» ў «Полымі» вырашаўся на лютаўскім пасяджэнні рэдактарскай калегіі. За публікацыю выказваецца адсутны тады Янка Брыль у сваім лісце сакратару часопісу Алесю Бачылу:
| | Аповесць «Сотнікаў» — глыбокі, сумленны, таленавіты твор, і я, безумоўна, за тое, каб ён як мага хутчэй з'явіўся ў «Полымі». Ненармальна гэта і брыдка, што такія творы з'яўляюцца раней і перакладзе... | |
Аповесць «Сотнікаў» з'явілася ў адзінаццатым нумары «Полымя» за 1970 год, але пасля таго, як у тэкст былі ўнесены значныя праўкі. Аб тым, у прыватнасці, клапаціўся Пятрусь Броўка ў сваім лісце да рэдакцыі:
| | Што б мне хацелася? <...> Па-першае, хоць у парадку адступлення паказаць хоць бы адну падзею гераізму партызанаў. Хай бы яна звялася, скажам, да разгрому невялічкага гарнізона дзесьці ў воласці, у невялікім мястэчку. А то ўвесь час яны ўцякаюць (гэтыя Рыбак і Сотнікаў). Па-другое. Вельмі прыкра, калі Рыбак вядзе Сотнікава на смерць. Можа, адзінкавы такі выпадак і быў, але гэта неўласціва нашаму партызанскаму руху. Можа, варта было б пазбегнуць гэтага, а калі не, дык было б добра, каб Рыбака (нягледзячы на яго пераход у паліцаі) усё роўна павесілі. А то выходзіць, што здрадніцтва, шкурніцтва перамагае. <...>[8] | |
Зрабіць рэдактуру «Сотнікава» было даручана Барысу Сачанку[9]
Сучаснасць
27 чэрвеня 2014 года аповесць «Сотнікаў» была перавыдадзена без цэнзуры, да таго ж аповесці была вернута арыгінальная назва «Ліквідацыя»[10].