Палеская літаратура
Палеская літаратура — галіна ў літаратуры, створаная на палескіх гаворках. У нейкіх выпадках можа з’яўляцца часткай беларускай ці ўкраінскай літаратур.
Пісьмо
Буквар
Каб пачаць фарміраванне палескай адзінай мовы і самасьвядомасці, пачынаюць выходзіць падручнікі, буквары палескай мовы. Так сама кнігі аб палескіх гаворках, слоўнікі. На той час, у асноўным большасць насельніцтва Палесся называла сябе «тутэйшымі», «палешукамі» альбо «беларусамі» ці «ўкраінцамі». Палескімі лічыліся гаворкі, таму менавіта сваю адзіную мову вырашылі назваць «русінскай», аб гэтым сведчаць назвы слоўнікаў.
- «Elementarz w nareczu Poleszukow» у Пінску ў 1906 годзе
- «Rusinski lemantar» у Пінску ў 1907 годзе
- «Rusinsky łementar. Русінски лементар. Napysau Staryj Hospodar» у 1907 годзе
Пісьменнасць
У асноўным карысталіся кірыліцай, але лацінскі правапіс не быў забыты. Таму нейкія выдавецтвы працавалі адразу на абодзьвух варыянтах пісьменнасці.
Кірылічны правапіс быў больш падобны да ўкраінскага.
Етий лементар писан двоякими знаками, то єст литерами; на етой сторони литери латински, а на тамтой російски. Латинскими литерами пишуть всі народи на світи: французи, англики, поляки, німци, американци і інши – російскими только росіяни, то єсть москалі, і булгари. Хто знає латински литери, тому легче і заграничніоі мови научитиса. Так ви брати Полешуки вибирайте сами яки литери вам ліпш сподобаютса і тими учитесь читати і писати. Помагай Боже![1] |
Гісторыя
XVI і XVII стагоддзі
Палеская літаратура бярэ свой пачатак з XVI—XVII стагоддзяў. Першымі аўтарамі палескіх твораў з’яўляюцца Франц Савіч і Мікалай Янчук. Абодва пісалі вершы і паэмы. Вядома, што Францам Савічам былі напісаныя такія вершы як «Памятнік»[2] і «Там блізка Пінска» (які захаваўся)[3].
XVIII — пачатак XX стагоддзі
У 1866 годзе публікуецца п’еса вядома беларускага драматурга Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча «Пінская шляхта», якая ўпершыню была напісана на пінчуцкай гаворцы.[4]
У 1901 годзе асобныя палескія словы і фразы выкарыстоўвае ў сваім аповедзе «Срэбны воўк» Аляксандр Купрын. У 1906 і 1907 гадах выдаліся першыя слоўнікі, падручнікі.
Другая палова XX стагоддзя
У ваенны пэрыяд палескія творы афіцыйна не друкуюцца. Але знойдзены вершы звычайнага народа. Напрыклад, былі знойдзены і апублікаваны ў сетку вершы Аляксандры Дзягель «Пахаронка» (1945) і «Разлука» (1951).
Новаятвяская літаратура
У 1980—1990 гадах пачынаецца рух палескай самасвядомасці, ці інакш кажучы «Адраджэнне ятвягаў». Ствараецца заходнепалеская літаратурная мова. На ёй Мікола Шэляговіч са згуртаваннем «Полісьсе» (Палессе), а потым «Етвызь» (Ятвезь) піша вершы і выдае газету «Збудінне».
Нашыя часы
У 2006 годзе выходзіць слоўнік штучнай лабарскай гаворкі.[5]
У 2018–2019 гадах выходзяць два зборнічкі паэзіі на роднай заходнепалескай гаворцы беларуска- і рускамоўнай паэтэсы Надзеі Момлік. [6]
У 2021 годзе Аляксей Дзікавіцкі выдае аўтарскі зборнік вершаў і апавяданняў на пінчуцкай гаворцы палескай мовы «Оньдэ». Кнігу прэзентавалі ў Вільнюсе, Польшчы і ва Украіне. Выдадзена каля 500 экзэмпляраў.