Александр VI

Вина Валенсин гена йоцучу Шатива меттигехь, 1431 шеран 1 январехь^[7]. Цуьнан да-нана дара Хофре Хиль де Борха-и-Ескрива (1390—1437) а, цуьнан генара гергара йолу Изабелла а. Ечу хенахь де Борха-и-Льянсоль йара иза (йелла 1468), кардинал Алонсо де Борхан (Альфонсо де Борджиа) йиша а йара. Цуьнан йиъ йиший, ваший дара. Цуьнан ненан ваша 1455 шарахь хилира Руман папа Каликст III-гӀа. 1456 шарахь Родриго Румехь хилира кардинал-дьякон, 1457 шарахь — Руман Килсан вице-канцлер, амма мозгӀар 1468 шарахь бен ца хилла^[8]. Иза хӀоттор цуьнан ненан ваша лакхарчу даржехь хилар дара, амма Родриго Борджиас ша гайтира дика администратор санна.

Ненан ваша веллачул тӀаьхьа 1458 шарахь Родриго Борджиа Румехь ша висира. Папин эскаран баьчча хилла цуьнан ваша Педро Луис, ведира Чивитавеккья, цигахь уллехь стагга а воцуш велира, кхин болу гергара нах а бевдира; ткъа, Родригос нехан махкахь ша волуш ладаме даржехь висаро тешалла до цуьнан хьекъал хиларна а, дипломатин говзалла хиларна а^[9]. Оцу шерех хууш кӀезиг ду, иза ӀиндагӀехь лаьттира, амма даккхий латтанаша (иза вара архиепископ, епископ, аббат Италин а, Испанин а дукхаха йолчу областашкахь) аьтту бира цуьнан хенан йохаллехь хьалдолу кардинал^[10] хила.

1472 шарахь цуо зийарат дира испанин Валенсера шен епархе, арагонан паччахьан Фердинандан кӀентаца гархьама, цунна папин бакъо йалархьама гергара Изабелла Кастилин йало, ткъа и гӀуллакх догӀура Килсан ойланашца, Изабелла Кастилин шен вешин дуьхьалчу тӀамехь гӀолацархьама^[11].

1492 шеран 6-11 августан конклав

1492 шарахь Иннокентий VIII-гӀа веллачул тӀаьхьа шина коьрта кардиналийн ницкъаш, Джулиано делла Роверен а, Асканио Сфорцан а цхьатерра бара, оцун йа вукхан толам хир бу аьлла дог дохийла а йацара. Таханлерачу а, XIX бӀешеран а историкийн ойла йара, шина конклаван йуккъехь кардинал Борджиас кхаъ белла эцна Сфорца бохуш, хӀунда аьлча цуо шен кандидатура йукъара а йаьккхина Борджиагхьа агитации йира, цуо кхин цуьнан агӀочаш а ийцира, шайн аббаталлашца а, епархешца а^[12]. Амма XX бӀешарахь теллина конклаван тептарш тешалла до, гӀуллакх иштта ца хиларх: Борджиа вара коьрта кандидат хьалха дуьйна а^[13]. Кардиналаша хаьржира иза компромиссан кандидат волун дела, кхин тӀе гӀараваьлла шен административан белхан гӀуллакхашца а, политика дика йовзарца а^[10]. Предвыборные торги имели место накануне конклава, но не превышали подобные практики предыдущих конклавов^[13].

Хьалхара италин тӀом болуш хилла политика

Берриг Ренессансан папийн политикин догдоккхалло лахарчу хьоле кхачийра. Руман килбаседехьа а, малхбалехьа а йаьржина йара папин гӀаланаш, де-факто урхаллехь йара меттигерчу феодалийн тайпанийн маьрша элийн, масала, Малатеста, Бентивольо, кхин а, цара ца лора папин, шайн элан, йалайеза йал а, ткъа шена Руман чохь папаш мостагӀалла леладора олигархин тайпанашца, масала, Колонна а, Орсини а, цара бӀешерашкахь шайн каралаьцнера баккхий бахамаш а, долара латтанаш а, ламаст хилла боккха Ӏаткъам а бара церан гӀалахошна^[14][15].

Папа йуьхьанца гӀиртира шен шира накъосташна тӀетовжа, ша католикийн паччахьаш аьлла дарж деллачу, испанин паччахьашна. 1493 шеран 4 майхь цуо арахоьцу булла «Inter caetera», тептаро бакъо ло Испанин а, Португалин а паччахьашна хӀордаца дӀадиллина латтанашна, чӀагӀбо царна шайна йукъара дуьне декъарх болу барт^[16]. Цуьнан воккхаха волчу кӀантана Пьеро Луиджин паччахьо Фердинанд Арагонанчо йелира Гандия герцогалла, и веллачул тӀаьхьа кхечу кӀантана Джованнин йисина йолу^[17].

Папин кертахь, керлачу понтификан мостагӀийн партин коьрте хӀоьттира кардинал делла Ровере (хин волу папа Юлий II). Ша виерах кхеравелла, иза 1494 шарахь ведира Франце паччахьан Карла VIII-гӀачун керта, иза кечвелла вара шен эскар Неаполан паччахьалла (ша неаполан паччахьийн Анжу-Валуан некъийн когаметта волун дела) схьайаккха. Делла Роверен Ӏаткъамца паччахьо папин Борджиан дӀаваккхаран кхерам тесира^[18][19].

1495 шо долалуш Александра Румехь тӀеийцира Карла VIII, папегара оьшуш йолу Неаполан паччахьаллин инвеститура ца йеллашехь, французийн паччахь ца хӀоьттира цунна дуьхьала вала. Италехь гучудевлла французийн эскарш а, уьш къилбехьа эхаро а, кхерийра къилбаседа Италин урхалчаш а, Венецин республика а. Францин дуьхьала хьажийна паччахьийн Сийлахь лигех кхийтира император Максимилиан а. Дипломатин жигаралло а, испанхой тӀелатаро а цхьаьна хенан таро йира Италера французийн гегемонин кхерам дӀабаккха. 1495 шеран майхь французийн паччахьан дийзира йухавала шайн дозанашка.

ТӀамо, схьагарехь, гайтира Александр VI-гӀачун, Йуккъера Италин дуьненан урхалчан долу шен Ӏедал совдаккха дезий, иза дан лур ду Папин областера меттигера ницкъ бен, зуламе урхалчаш куьйга кӀела балийча, тӀаккха французашна а, испанхошна а йукъахь, йа царна а, йа вукхарна а буха ца воьдуш левзичахьа^[20].

Телхина хилар

Александран карахь онда политикин гӀирс бара кардиналийн куьйнаш декъар. Цуьнан понтификатан муьрехь хӀоттийра 43 керла кардинал, дукха хьолахь уьш хӀитторан политикин кӀелдӀашхе йара^[21]. Цуьнан кӀант Чезаре кардинал хилира 18 шо долуш, Алессандро Фарнезе — папин йезаран Джулиян ваша — 25 шо долуш. Дукхаха долу ладаме дуьненан а, динан а даржаш делира понтификан арагонан гергарчарна, тӀаккха папин курин ламаст хилла гергарнаш тӀеозар алсамделира керлачу тӀегӀане^[22].

1497 шеран 14 июнехь Тибр чуьра даьккхира понтификан хьомечу кӀентан Гандийн герцоган Джованнин дакъа, иза шо хьалха Валенсера йухавирзинера, ла ца дугӀучу италихойн элашца болу тӀеман коьрте хӀотта. Таьхьо дукхачара дийца долийра, шен ваша виерах бехке ву цуьнан кхиамех хьоьгуш волу Чезаре^[23]. Амма, чӀогӀа тера ду, виер папица дов латточу Орсини тайпан чӀир хила йа Гандийн герцоган боьха хьожа йогӀу безаман жамӀ хила^[24][25]. Шен доьзалера бохамо Александран ладаме битам бира. Цуо дош делира хьолаллин а, симонин а дуьхьала цхьаъ дан, амма ладаме килсан хийцамаш ца хилира, йа шешша лакхара динан гӀуллакххой кийча а бацара^[24].