ЖӀайхой
ЖӀайхой (жӀай. магIарулал[24]) — Кавказан орамера къаьмнех цхьаъ, гена заманара дуьйна деха Ломан ДегӀастахь, ткъа иштта Малхбузан Гуьржийчохь[25] а, Къилбаседа Азербайджанехь а, таханлерачу ДегӀастанан уггаре доккха къам[26].
| ЖӀайхой | |
|---|---|
 | |
| Шен цӀе | магӀарулал |
| Дукхалла а, ареал а | |
| Дукхалла |
|
 Кхазакхстан1 206 (2009)[21][22] | |
| Хаам | |
| Мотт | жӀайхойн мотт |
| Дин | ислам суннийш |
| Йукъабоьду | кавказан доьзал, къилбаседакавказан доьзал, нах-дегӀастанан тоба, жӀайхойн-Ӏаьндийн-цезийн га, жӀайхойн-Ӏаьндийн бухара га |
| Гергара къаьмнаш | Ӏаьндий, дидой, чамалинхой, хваршинаш, годоберинаш, каратинаш, гунзибхой |
 Медиафайлаш Викилармехь | |
Барам а, охьаховшар а
Дуьнен тӀиера жӀайхойн барам: берриш 1 млн: Россехь — 850 эз., Азербайджанехь — 50 эз., Туркойчохь — 50 эз.[27]
2010 шарахь бахархой багарбаран терхьашца жӀайхойн дакъа кӀошташкахула[5]:
| КӀоштан цӀе | Регионан цӀе | % жӀайхойн |
|---|---|---|
| Ӏахвахойн кӀошт | ДегӀаста | 99,4 % |
| ЦӀунтӀан кӀошт | ДегӀаста | 99,4 % |
| Харгабин кӀошт | ДегӀаста | 99,3 % |
| ЦӀумадан кӀошт | ДегӀаста | 98,9 % |
| Шемалан кӀошт | ДегӀаста | 98,7 % |
| Гумбетан кӀошт | ДегӀаста | 98,6 % |
| КӀляратӀан кӀошт | ДегӀаста | 98,4 % |
| Ботлихан кӀошт | ДегӀаста | 97,5 % |
| Унсоколон кӀошт | ДегӀаста | 97,5 % |
| Хунзахан кӀошт | ДегӀаста | 97,5 % |
| ЧӀарадан кӀошт | ДегӀаста | 97,3 % |
| ГӀунибан кӀошт | ДегӀаста | 96,3 % |
| Казбековн кӀошт | ДегӀаста | 85,9 % |
| Кизилюртан кӀошт | ДегӀаста | 83,4 % |
| Кизилюрт гӀала | ДегӀаста | 72,1 % |
| Шаройн кӀошт | Нохчийчоь | 54,4 % |
| ГӀизларан кӀошт | ДегӀаста | 46,6 % |
| Южно-Сухокумск гӀала | ДегӀаста | 46,1 % |
| Шури-ГӀала | ДегӀаста | 45,79 % |
| Тарумовкан кӀошт | ДегӀаста | 35,8 % |
| Хаси-Эвлан кӀошт | ДегӀаста | 31,4 % |
| Хаси-Эвл гӀала | ДегӀаста | 30,6 % |
| ХӀинжа-гӀала | ДегӀаста | 26,7 % |
| Шури-ГӀалин кӀошт | ДегӀаста | 23,5 % |
| Левашин кӀошт | ДегӀаста | 22,4 % |
| Ӏовхойн кӀошт | ДегӀаста | 21,9 % |
| Бабаюртан кӀошт | ДегӀаста | 20,3 % |
| ГӀизлар гӀала | ДегӀаста | 20,1 % |
| Кумторкалан кӀошт | ДегӀаста | 18,4 % |
| Каспийск гӀала | ДегӀаста | 14,7 % |
| Черноземельскан кӀошт | ГӀалмакхойчоь | 7,2 % |
Беха ДегӀастанан ломан доккхаха долчу декъехь, ткъа кхин а аренашкахь (Шури-ГӀалан, Хаси-Эвлан, Кизилюртан, кхин а кӀошташкахь). ДегӀаста йоцуш, беха Нохчийчохь, ГӀалмакхойчохь, кхин РФ субъекташкахь (берриш — 912 090 ст.). ДегӀастанахь жӀайхой охьаховшаран коьрта область — ЖӀайхойн Койсу (ЖӀайхойн-ор) а, Ӏаьндийн Койсу (Ӏаьндийн-ор),Ӏаьржа-Койсу (Чеэр-ор) а эркийн майданаш. 28 % жӀайхой беха гӀаланашкахь (2002).
ЖӀайхой иштта беха Азербайджанехь (коьртаниг Белоканан, Закаталын, Кахан кӀошташкахь а, Бакохь а), цигахь 1999 шеран бахархой багарбаран жамӀашца, массеран барам 49,8 эзар стаг хилира[28]. ЖӀайхойн кегийра тобанаш еха Гуьржийчох, гулахь Кварелин муниципалитетехь, кхин а Логодехан муниципалитетехь, Тиблисехь, Туркойчохь, Кхазакхстанехь, кхечу махкашкахь а[29].
«ЧӀогӀа чолхе а, цхьаьна ца догӀуш а ду тахана, — ала дийзира 2005 ш. реза ца хиларца дегӀастанан Ӏилманчо Б. М. Атаевс, — Российн арахьара жӀайхойн диаспоран барамех лаьцна хаттар. Иза доьзна ду уггаре хьалха, уьш бехачу мехкашкахь политикин а, кхин а бахьнашца бахархой багарбарехь къам ца гайтарца. Цундела далош долу тайп-тайпанчу хьосташца жӀайхойн тӀаьхьенийн барам хетарехь гергара бен ца хаьа, масала, Туркойн Республикехь. Амма нагахь ларахь дегӀастанан малхбалеӀаморхочун А. М. Магомеддадаевн дешнаш, „таханлерачу Туркойчоьнан махкахь 1920-гӀа шерашкахь хилла 30 сов дегӀастанан эвланаш, 2/3 царех лаьтташ хилла жӀайхойх, „оцу махкахь беха дегӀастанхойн-баккхийн наха дийцарехь, тахана кхузахь беха 80 эзар сов дегӀастанхо“, тӀаккха лерича царех 53 эз. жӀайхо хуьлу»[18].
Иштта, уггаре йоккха ССРС хиллачу мехкан дозанал арахьара жӀайхойн диаспора Туркойчохь ю. Цуьнца цхьаьна, лара деза, Хункар-мохк йукъахь хиллачу Шеман а, Урданан а мехкашкахь кӀез-кӀезиг жӀайхойн мухажирийн тӀаьхьенаш хилар, уьш кӀезиг хиларна, меттигерчу Ӏаьрбийн бахархойн оьздангаллан а, меттан а боккха Ӏаткъам хилла, иштта къилбаседакавказхойн, алсама адыгийн а, нохчий а. «ДегӀастанхойн Ӏусманан импере мухажиралла» цӀе йолчу шина томан монографин авторо Магомеддадаев Амирхана тешалла до: «Къилбаседакавказан векалш, царна йукъахь дегӀастанан диаспоро а ладаме роль ловзайо Туркойчоьнан, Урданан, Шеман социалан-экономикин а, йукъараллин-политикин а, синмехаллин-этносан дахарехь… Таханлера Туркойчохь, вайн гарехь, тоьар ду, Туркойн Республикин Тансу Чиллеран правительствехь пачхьалкхан кхерамазаллин министр Мехьмет Гёльхан хилар гайтича а[30] — Кулецма эвлара мухажирийн тӀаьхьенах волу, я Ментеш Ӏабдулхьалим, 1960 шарахь Туркойчохь пачхьалкхан харцам охьатаӀийна, авиаполкан баьчча»[31].
Билгалдахарш
 | ХӀара дуьненан къаьмнех лаьцна чекхбаккханза йаззам бу. Хьоьга, йоза тодина, нисдина, гӀо далур ду проектана. |