Терк

Эркан шира оьрсийн цӀе — Терка^[8], цуо олу шира гидроним, тарло, тюркех схьаяьлла. Э. М. Мурзаевс дийцарехь, эркан цӀе схьайаьлла тюркийн меттанашкара]], церан меттанашкахь терек — иза «талл»^[9] ду, ткъа эркан цӀе Терек су — «Таьллан эрк». Амма кхин гипотезаш а йу: масала, А. В. Суперанскаяс боху, гидрониман бух тӀехь ду хӀунну-булгарийн терек — «эрк». Талламхочо жамӀ до гидронимашкахь шуьйра даьржинчу терек лексемин бух тӀехь (Акх-Терек, Кхара-Терек, Уч-Терек, Иш-Терек, кхин а), ткъа кхин а оцу эркийн баккхий барамаш бахьнехь а^[10]. кхарачойн-балкхаройн маттахь «терк суу» маьӀна ду «чехка, сих ахи йа эрк»^[11]. Кхин а ойланаш йу эркан гӀебартойн-чергазийн цӀарах. Тэрч — «Серий лург» «ты» — далар; «чы» — серий. Серий (чы) дукха генара дуьйна, XIII бӀешо дӀадаллалц, ладаме гӀишлошъяран гӀирс бара чергазашна. Теркан шинне а бердаца яра юькъа яьлла хьун^[12].

Амма нохчийн маттахь талла а ца оьшуш эрк охьадоьду хих олуш ду. «Терк» маьӀна хуьлу «тӀе+эрк», аьлча а «ТӀе эрк», хӀинца ма-аллара хилча «Эрк тӀе». Сулейманов Ахьмадан белхо уьш вуно дика гойту^[13].

Гуьржийн шира хьосташкахь («Картлийн Дахар» Леонти Мровели) Терках "Ломеки" олу, иза вайнехан маттахь «ламан хи» бохург ду^[14].

Схьадолу басера Коьрта Кавказан дукъ Турсан чӀожера, Зилга-Хох шалам тӀийра, 2713 м хӀордан тӀегӀанал лакхара. ОхьадогӀу Гуьржийчоьнан, Къилбаседа ХӀирийчоьнан, ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан, Ставрополан мехкан, Нохчийчоьнан, ДегӀастанан латтанаш тӀехула. Эркан дохалла — 623 км, хи гулдаран майда — 43 200 км². Каргалински гидрошед тӀиера дуьйна лелайо Керла Терк цӀе (наггахь литературехь лелайо Каргалинка цӀе а). Лахенашкахь олу Аликазган (цӀе, хетарехь, йелла Аликазган эвланах, иза хилла хӀинцалерачу Крайновкин тӀай долчохь). Йуккъера охьане 4,40 м/км.

Хьалхара 30 км охьадогӀу Коьрта а, АгӀонан а даккъашна йукъахула, цул тӀаьхьа доьрзу къилбаседехьа, АгӀонан (Теркан чӀожехула), Тархийн даккъаш а, Ӏаьржа лаьмнаш а хададой; БуритӀе гӀала йолчохь арадолу ломан кӀажошкара аренашка, цигахь цунах кхета дуьзина геннаш Гизельдон, Ардон, Урух, Малка (Баксанца). Малкан хикхочийлера дуьйна охьадоьду гӀамаран-сазлаттан харш чухула шортта гӀайренаш а, оьсигаш, гомхенаш а йолуш; Соьжин хикхочел лахахь декъало цхьа могӀа геннашна. Кхета Каспий-хӀордан Аграханан айманах, дельта а гулдеш (майда 4000 — 6000 км² гергга); дельтан декъехь коьрта харш масийттаза хийцаделла (1914 шарахь дуьйна доккхаха долу хи чекхдолу Каргалинскехь чухьаьдда даьккхинчу харш чухула). Эркан тиша харш ду, хӀинца татолаш дина эркаш, — Суллу-Чубутла, Шира Терк (Дельтин татол), Йуккъера, Таловка, Куру-Терк, Кардонка, кхин а. 1957 шарахь «Каргалинскехь хи хьаьддачу меттигал» лакхахь бира Каргалински гидрошед, цуьнан гӀоьнца теркан шира геннашна чу хи тотту.

Эркан хи ийна ду, 70 % гергга хи догӀу бӀаьстенан а, аьхкенан а муьран. Терко дерриг шарахь дельте охьадахьа хи кхочу йуккъера барам 11 км³, царех 4 км³ гергга дойу дельтехь хи дуьллуш, Ӏаьнаре долуш, Ӏаьмнаш дузуш, латто худуш, ткъа 6 км³ кхочу хӀорд чу^[15]. Уггаре дукха хи хуьлу июлехь — августехь, уггаре кӀезга — февралехь. Шарахь хи дайаран йуккъера барам — 530 км хикхочел лакхахь (БуритӀе йолчохь) 34 м³/с, хикхочел 16 км лакхахь – 305 м³/с. Даьржина хилар 400—500 г/м³ (шозза сов ду Ийдалан хил)^[15]. Шарахь Терко охьайахьа 9 - 26 млн т хьаькхна латта а, гӀум а, тӀулгаш а. Шен раж цхьаьнаэшшара йац (ша цахӀутту луьра Ӏаьнашкахь бен).

Коьрта геннаш: аьрру — Ардон а, Гизельдон а (Гизельдон кхета Ардонах 0.2 км хикхочел лакхахь, цундела дукха хьолахь хьахадо Теркан аьрру га санна), Урух, Малка, аьтту — Армхи а, Соьлжа а.

Теркан дельтера коьрта транзитан га «лелаш» ду: керла га кхоллало 60—70 шо долуш, цу тӀе шираниг дукха хьолахь дӀадолу. Даьржа Каргалински гӀалин кӀоштахь, XX бӀешарахь и процесс адамо сацийра^[16] хьалха хилла бохамаш бахьнехь.

Эрк талла йина 7 гидрологин пост — БуритӀехь, Котляревскехь, Мазалкехь (Малка эркан хикхочел лахахь), Хьаьнгаш-Йуртахь (Соьлжан хикхочел лахахь), Каргалински гидрошед, Аликазган, Дамба^[17].

Теркан хи шуьйра леладо бахамехь. Цуьнан хиш дохку Теркан-ГӀуман а, Теркан-ГӀой-хин а чутаӀенашкахь масех эзар гектар декъа латташна. Хи дилла бина шиъ гидрошед — Павлодольски (цигахь долало Теркан-ГӀуман татол) а, Каргалински а (кхоъ татол — Дельтин, Новотеречни, Сулу-Чубутла), — ткъа кхин а даккхий татолаш — Ӏалханчуртан (долало Ӏалханчурт (Къилбаседа ХӀирийчоь) эвлана гергга), Куйбышевн цӀарах татол (Оьрза-ГӀалин) гергахь), Новран-Шелковски га (Оьрза-ГӀала), Дзержинскийн цӀарах (долало хьалха хилла Дзержинка кӀотаран кӀоштахь).

Гуьржийчоь

• Мцхета-Мтианети мохк:

• Казбегин муниципалитет: Реси, Деси, Тепи, Цоцолта, Караткау, Абано, Кетриси, Окрокана, Шевардени, Ухати, Каноби, Пкхелши, Гористкайкхе, Ткаршети, Суатиси, Алмасиани, Коби, Вардисубани, Сиони, Гарбани, Арша, Ачхоти, Паншети, Степанцминда гӀала, ГелатӀе, Цдо.

Российн Федераци

• Республика ГӀалгӀайчоь:
• ЖӀайрахьан кӀошт: ЖӀайрахь^[18] (Горбани а, Тамариани а меттигаш)

• Республика Къилбаседа ХӀирийчоь — Алани:

• БуритӀен административан гуо: Лакха Ларс пос., Лаха Ларс, Эзми, Чми, Балта, Терк, Редант Хьалхара, Редант 2, БуритӀе гӀ., Южни пос., Заводской пос.
• Пригородни кӀошт: Ногир, Михайловски, Ӏалханчурт пос.
• Правобережни кӀошт: Беслан гӀ., Фарн
• Ардонан кӀошт: Коста, Цмити, Бекан, Карджин

• Кировн кӀошт: Змейски, Эльхотово

• • Республика ГӀебартойн-Балкхаройчоь

• Теркан кӀошт: Плановски, Терк гӀ., Интернациональни, Арик, Джулат, Красноармейски, Опытни, Урожайни, Терекски, Хьамидие

• Майскан кӀошт: Александровски, Котляревски, Майски гӀ.

• • Республика Къилбаседа ХӀирийчоь — Алани

• Мазалкан кӀошт: Черноярски, Новоосетински, Сухотски, Виноградни, Павлодольски, Раздольни, Советски, Гуьчиг-Йурт, Луковски, Мазалк гӀ., Киевски, Калинински, ГӀоьжакъе, Муьже

• • Ставрополан мохк

• Курскан кӀошт: Стодеревски, Гуьлгани

• • Нохчийн Республика

• Теркан кӀошт: НогӀамирзин-Йурт, Ӏелин-Йурт, Бена-Йурт, ЧӀулга-Йурт, Эмасуле, Лакха Невре, Лаха Невре, Макане, Макан-КӀотар

• Невран кӀошт: Ишоре, Алпату, Новр-ГӀала, Макан-ГӀала, Савельевски, Гал-ГӀала, Комсомольски, Салт-ГӀала

• Соьлжа-ГӀалин кӀошт: Галне, ЧӀаьнти-Йурт, Газгородок, Аьхкин-Борзе, ТогӀи, Бамат-Йурт

• Шелковски кӀошт: Оьрза-ГӀала, Старощедрински, Харьковски, Старогладовски, Парабоч

• Гуьмсан кӀошт: Дарбанхи, БоргӀане, Хьаьнгаш-Йурт, Азамат-Йурт

• • Республика ДегӀаста

• Акхболт-Йурт, Хошгельдыотар |

Эрк тӀехь лаьтта Теркан ГЭС каскад: Дарьяли ГЭС, Ларси ГЭС (Гуьржийчохь), Эзмински ГЭС, Дзауджикауски ГЭС, Павлодольски ГЭС (Россехь); йерриг йуьстина ницкъалалла 2018 шарахь хилира 185 МВт кхаччалц энергии, шеран йуккъера барамца 904 млн кВт•сахьт гергга. Тарло кхин а цхьа могӀа ГЭС йан.

Лахенашкахь Теркан хиш чохь дукха чӀара бу (лосось, бакъ чӀара, саза, судак, яй, мекхашчӀара, кхин а).

• Терках баккхий бина А. С. Пушкин^[19] а, М. Ю. Лермонтов^[20] а, кхин берш а.
• Къилбаседа ХӀирийчохь ю хелхаран хӀирийн фольклоран ансамбль «Терек»^[21].
• Теркан бердашца хилла, евзаш йолчу гӀазакхийн «Любо, братцы, любо» ^[22] эшарера хиламаш:

Сиха Теркан, лекха берде,

Шовзткъа эзар говр лаьллира гӀазакхаша.

Дийшийра Теркан тӀе, буьзира Теркан берд

БӀенашкахь цистина, чевнаш йина адамаш.

• Футболан клуб «Ахьмат» (Соьлжа-ГӀала) 2017 шо кхаччалц «Терек»^[23] цӀе йолуш яра.
• ДоьалгӀа этюд соль-диез минор композиторан С. М. Ляпуновн «Лакхара говзаллин шийтта этюд» гуламера «Терек»^[24] цӀе ю.
• Терках лаьцна дийцина шен «Кавказ» жайнехь Дюма Александра 1858 шарахь^[25].
• Толстой Лев Николаевичан «ГӀазакхий» повестехь берриг хиламаш Теркан тӀехь хилла^[26].
• Ильфан а, Петровн а «Шийтта гӀант» романехь Остап Бендер, Киса Воробьянинов, мозгӀар Фёдор Кавказехула бинчу некъ Теркаца бира:

Буса цуо [мозгӀар Фёдор] мохь хьоькхура, цхьацца хенахь Терк а ца хозуьйтуш, ткъа Ӏуьйрана бепигца юьхь а диина, шайтӀа санна воьлура бухахула уьдучу автомобилех[27].

• 
  Терк Казбеги эвлан уллехь, Гуьржийчоь.
• 
  Терк БуритӀехь. 2009 шеран июль.
• 
  Терк эрк Терекски эвлан гергахь (ГӀебартойн-Балкхаройчоь)
• 
  Терк Гребенски тӀай долчохь, Нохчийчоьнан а, ДегӀастанан а дозанехь
• 
  Терк (Нохчийчоь)
• 
  Терк (Нохчийчоь)
• 
  Теркан лахенаш. Каргалински гидрошедан чӀинг.

• Теркан губерни;
• Теркан советийн республика;
• Теркан говр;
• Теркан область;
• Теркан гуттаренна милици;
• Теркан гӀазакхий.

• Терек (река) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
• Терек // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.

• Терек на сайте Aqua Expert  (оьрс.). www.aquaexpert.ru. ТӀекхочу дата: 2020 шеран 11 апрель.