Шпицберген
Шпицбе́рген (ав. вырăс. Грумант, норв. Svalbard (Свальбард)) — Çурçĕр Пăрлă океанн, 76°26' тата 80°50' çурçĕр широти хушшинче, Гринвичран 10° тата 32°тухăç долготи хушшинчи сарăлчăк поляр архипелагĕ.
Норвеги патшалăхĕн чи çурçĕр пайĕ. Административлă тĕпĕ – Лонгьир. Хуçалăх ĕç-хĕлне, Норвегисер пуçне, архипелагăн ятарлă статусĕпе, Раççей Федерацийĕ тытса пырать, Анăç Шпицберген утравĕнче раççей пурăну вырăнĕ – Баренцбург хули.
Тавралăхĕ
Пысăкрах утравĕсем:
- Анăç Шпицберген (37 673 çм²)
- Çурçĕр-Тухăç Çĕр (14 443 çм²)
- Эдж (утрав) (5 074 çм²)
- Баренц утравĕ (1 288 çм²)
- Шурӑ утрав (682 çм²)
- Упа утравĕ (178 çм²)
Утравсем йышăннă пур çĕр лаптăкĕ 64 200 çм² майлă(урăх хыпарсемпе 61 723 çм²)
Çутçанталăк никĕсĕсем
Ту çĕр-пичĕ. Утравăн чи пысăк тӳпи – Анăç Шпицбергенри Ньютон тăвĕ (1 712 м). Пăрлăхĕ 35,1 пин çм² лаптăка йышăнать – архипелагăн çуррине ытла.Çыранĕсем фьордсемпе касăлса пĕтнĕ. Вечная мерзлота (сийĕн хăвачĕ 200 м çитет).
тундрăн ӳсен-тăранлăхĕ – карликлă хурăн, карликлă хăва, мăксем, лишайниксем. Сĕт ĕçекенсенчен утравсенче шурă упа, çурçĕр пăланĕ, çурçĕр тилли, хир шăши тата Гренландирен куçарса килнĕ овцебык; тинĕс чĕрчунĕсем – нерпа, гренланди тӳленĕ, китсем. 90 яхăн вĕçен кайăк тĕсĕ, вĕçсе кайнă чух – 110 тĕс ытла.
Çур территоринче ытла çутçанталăк управĕсем.
Арктика климачĕ анăçра ăшă Шпицберген юхăмĕпе (Гольфстрим пайĕ) çемçенет. Çыран хĕрринчи сывлăш вăтам температура +4,4 °C (утăра) −10…−14 °C (кăрлачра). Чи ăшă палăртна температура +24,5 °C (утă, 1978), чи сивви −46,3 °C (пуш, 1986).
| Кăрлач | −14,1 °C |
| Нарăс | −20,7 °C |
| Пуш | −19,0 °C |
| Ака | −13,1 °C |
| Çу | −5,0 °C |
| Çĕртме | +1,4 °C |
| Утă | +4,4 °C |
| Çурла | +2,8 °C |
| Авăн | −0,5 °C |
| Юпа | −6,9 °C |
| Чӳк | −10,8 °C |
| Раштав | −16,3 °C |
Истори
Халăхĕ
Архипелаг халăхĕ – 2 400 çынна яхăн (2005 çулта), çав шутра:
- 1 645 норвегсем;
- 747 вырăссем
- 8 поляксем.
Чи пысăк пурăну вырăнĕ – Лонгьир, 2 075 çын, чылайăшĕ – норвегсем. Вăлах архипелагăн административлă тĕпĕ пулать.
Урăх пурăну вырăнĕсем:
- раççей шахтёр посёлокĕсем: Баренцбург (850 çын), Грумант тата Пирамида (вăхăтлăха хупнă)
- норвеги тĕнче тĕпчев тĕпĕ Ню-Олесунн (30 яхăн çын, çулла 100 ытла)
- норвег шахтёр посёлокĕ Свеагрува (90 çын, Лонгьир ĕçтешĕсемпе пĕрле 300 ытла)
- польшă тĕпчев станцийĕ Хорнсунд (9 çын).
| Çул | Пурĕпе | норвегсем | вырăссем | поляксем |
|---|---|---|---|---|
| 1990 | 3 544 | 1 125 | 2 407 | 12 |
| 1995 | 2 906 | 1 218 | 1 679 | 9 |
| 2000 | 2 376 | 1 475 | 893 | 8 |
| 2005 | 2 400 | 1 645 | 747 | 8 |
 | Шпицберген Викиампарта? |
|---|
Вуламалли
- Наталья Козлова, "Остров арестованных кораблей" статьйи, "Российская газета", хаçат, 2005, номер =3904.
Каçăсем
Каçăсем
- Шпицберген утравĕпе Свальбард Белоруси-норвеги хыпарлăх тĕпĕ «Informative Communication»
- Эхо Москвы: Пĕр хула историйĕ: Лонгийербюен (Шпицберген)
- Шпицберген МСЭ-че 2009 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 4-мӗшӗнче архивланӑ.
- Шпицберген РЭС-че(ĕçлемен каçă)
- Шпицберген хальхи географии ячĕсен сăмахсарĕнче 2008 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 5-мӗшӗнче архивланӑ.