Kokosa Insulo
 | Ĉi tiu artikolo temas pri insulo en Pacifika Oceano apartenanta al la ŝtato Kostariko. Koncerne aliajn signifojn aliru la apartigilon Kokosinsuloj (apartigilo). |
Kokosa Insulo (hispane Isla del Coco, angle Cocos Island) estas neloĝata insulo de 24 km² en la Pacifika Oceano 500 km okcidente de la okcidenta marbordo de Kostariko, al kies teritorio ĝi apartenas. Ĝi estas la plej suda loko de Nordameriko se oni enkalkulas insulojn.
| Kokosa Insulo | ||
|---|---|---|
 Kokosa Insulo | ||
| insulo • ekoregiono laŭ Monda Natur-Fonduso • distrikto de Kostrariko | ||
| Akvejo | Pacifika Oceano | |
| Geografia situo | , 87° 3′ 36″ U (mapo)5.5291666666667-87.065765° 31′ 45″ N, 87° 3′ 36″ U (mapo) | |
 | ||
| ||
| Longo | 7,49 km | |
| Larĝo | 4,61 km | |
| Areo | 23,85 km² | |
| Plej alta loko | Cerro Iglesias 576 m | |
| Loĝantaro | (neloĝata) | |
.jpg) Historia mapo de Kokosa Insulo | ||
 | ||
| Supermara alteco | 283 m [+] | |
| Areo | 23,85 km² (2 385 ha) [+] | |
| Loĝantaro | 0 [+] | |
| Poŝtkodo | 60110 [+] | |
 | ||
| Kokosa Insulo | ||
 Vikimedia Komunejo: Isla del Coco [+] | ||
Kokosa Insulo estas nacia parko de Kostariko ekde 1978, kaj Monda Heredaĵo de Unesko ekde 1997 pro la unika ekologio de la insulo kaj la ĉirkaŭa maro. Ĝi havas neniujn homajn loĝantojn krom la parkaj gardistoj. Situante meze de profundaj akvoj kun kontraŭfluoj, ĝi estas admirata de aparatplonĝistoj pro la ĉirkaŭloĝado de martelŝarkoj, rajoj, delfenoj, kaj aliaj grandaj marbestoj. Krome, ĝi estas konata pro la trezoroj, kiujn laŭdire fifamaj piratoj tie kaŝis. Ekzistis multnombraj ekspedicioj de aventuremuloj, kiuj provis trovi iujn el ili, sed ĝis nun la sola trovita trezoro de la insulo estas ĝia netuŝita naturo.
La insulo apartenas geologie al la Kokosa Plato, kiu estas nomata laŭ la insulo.
Geografio
Geologio
La insulo havas parte vulkanan, parte tektonan originon, kaj ĝi konsistas plejparte el bazalto, kiu ekestas el solidiĝinta lafo. Kali-argona datado determinis la aĝon de la plej malnovaj rokoj je 1,91-2,44 milionoj da jaroj (Malfrua Plioceno).[1] Ĝi situas 494 km for de la pacifika marbordo de Kostariko sur la Kokosa Kresto, submara strukturo pli ol 1000 km longa kaj 250–500 km larĝa, kiun oni ĝenerale interpretas kiel spuron de la varma punkto de la Galapagoj.[2] Ĝi estas la sola emerĝa insulo de la Kokosa Plato, malgranda tektona plato tiel nomita pro la insulo kaj bordanta la Karibian Platon. En ĉi tiu tektone malkvieta zono, ne malofte okazas tertremoj kaj cunamoj.
Kokosa Insulo estas proksimume ortangulforma, 7,49 km longa kaj ĝis 4,61 km larĝa,[3] kaj havas areon de 23,85 km². La tereno estas malebena kaj monteca; la plej alta monteto estas Cerro Iglesias (575.5 m) en la okcidenta parto.[1] Malgraŭe, pli ebenaj areoj, kiuj estas interpretataj kiel transira etapo en la geomorfologia evoluo de V-formaj valoj, estas en la centro de la insulo 200–260 m super la marnivelo.[4]
La plejparto de la proksimume 24 km longa marbordo konsistas el krutaĵoj, kiuj staras ĝis 200 m el la maro. Nur en iuj lokoj ekestis strandetoj kaj malgrandaj golfoj. Norde, du pli grandaj golfoj ebligas aliron: Golfo Chatham (la plej facile alirebla)[5] kaj Golfo Wafer, de kiuj respektivaj larĝaj valoj kondukas en la insulon. La insulo havas du malpli grandajn golfojn, unu el kiuj (Weston) ankaŭ estas en la norda flanko. La oftaj pluvoj kreis abundajn riveretojn, kiuj foje falas rekte en la maron per grandiozaj marbordaj akvofaloj, aŭ foje kuras en la golfetojn. La plej grandaj riveroj estas Genio kaj Pittier, kiuj verŝiĝas en Golfeton Wafer. La nombro de akvofaloj en la tuta insulo estas pli ol 200. La grundoj estas entisoloj laŭ klasifiko, do ili estas tre acidaj kaj facile eroziiĝus de la alta pluvado sur krutaj deklivoj se ili ne estus dense kovritaj de la arbaro.
Apud la suda bordo de Kokosa Insulo situas du malgrandaj kuninsuloj, Bayo Alcyone kaj Isla Muela, apud la orienta Isla Cónico, kaj apud la norda Isla Manuelita. Krome multaj krutaĵoj staras el la maro, farante alnavigon danĝera, ĉar ili kuŝas parte subakve. Mankas ĉirkaŭira korala rifo, do forta surfo senbare trafas la insulon.
Klimato
Kokosa Insulo situas en la tropikoj, kaj la klimato plejparte rezultas de la latituda moviĝado de la Intertropika Konverĝa Zono, kiu kreas nubojn kaj pluvadon oftajn kaj intensajn tra la jaro.[6], favorante la lukse kreskemajn vegetaĵojn. La jara pluvado estas pli ol 7000 mm averaĝe kaj restas alta tra la jaro, kvankam ĝi iom malpliiĝas de januaro ĝis marto kaj denove dum malfrua septembro kaj oktobro.[7] La jaraveraĝa temperatura estas 26,1 °C, de kio la unuopaj monatoj apenaŭ varias.[8] Pluraj oceanaj fluoj el la centra Pacifika Oceano, aparte la Norda Ekvatora Kontraŭfluo, konverĝas al la insulo kaj havas grandan influon. La klimato de la insulo klasifikiĝas kiel ekvatora (Köppen: Af).
| Kokosa Insulo | Monatoj | Sezonoj | Jaro | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Jan | Feb | Mar | Apr | Maj | Jun | Jul | Aŭg | Sep | Okt | Nov | Dec | Vin | Pri | Som | Aŭt | ||
| Averaĝa plej alta temp. (°C) | 28,0 | 29,0 | 29,0 | 29,0 | 29,0 | 28,0 | 28,0 | 28,0 | 28,0 | 27,0 | 27,0 | 28,0 | 28,3 | 29 | 28 | 27,3 | 28,2 |
| Averaĝa temp. (°C) | 26 | 27,5 | 27,5 | 27,5 | 27,0 | 26,0 | 26,0 | 26,0 | 26,0 | 25,5 | 25,5 | 26 | 26,5 | 27,3 | 26 | 25,7 | 26,4 |
| Averaĝa plej malalta temp. (°C) | 24,0 | 26,0 | 26,0 | 26,0 | 25,0 | 24,0 | 24,0 | 24,0 | 24,0 | 24,0 | 24,0 | 24,0 | 24,7 | 25,7 | 24 | 24 | 24,6 |
| Precipitaĵoj (mm) | 585,4 | 348,4 | 235,1 | 470,1 | 857,5 | 938,2 | 806,2 | 674,3 | 753,9 | 793,0 | 625,9 | 555,4 | 1 489,2 | 1 562,7 | 2 418,7 | 2 172,8 | 7 643,4 |
Ekologio
La malseka kaj oceana klimato donas al la insulo ekologian karakteron malsaman de la Galapagoj kaj ĉiuj ceteraj insuloj en la orienta Pacifiko (ekz. Malpelo, Gorgona kaj Kojbo).[9] Ĝi neniam havis konekton al iu kontinento, do la flaŭro kaj faŭno atingis ĝin per malproksima disiĝo el Ameriko, kaj la insulo havas grandan proporcion de endemioj. Kokosa Insulo konstituas tersupraĵan ekoregionon el la Centramerika ekoprovinco de la neotropisa ekozono laŭ la terminologio de la Monda Natur-Fonduso (WWF). Biome ĝi apartenas al tropikaj kaj subtropikaj humidaj foliarbaroj. Ĝi estas la sola oceana insulo en la orienta pacifika regiono, kiu havas tiajn pluvarbarojn kaj ĝiajn karakterajn flaŭron kaj faŭnon. Ankaŭ la nubarbaroj ĉeestantaj en la pli altaj regionoj estas unikaj en la orienta Paciifiko. La ekoregiono nomiĝas "Kokos-Insulaj humidaj arbaroj".
Protekta statuso
Kokosa Insulo oficiale ekde la jaro 1869 apartenas al la ŝtato Kostariko. Post pluraj vanaj provoj loĝigi ĝin, la ŝtata registaro dum la jaro 1898 sendis ekspedicion por taksi, ĉu sur la insulo daŭre instaliĝu malliberejo. La ekspediciaj gvidantoj tamen rekomendis la malon: la instalon de naturprotekta zono. Tamen nur okdek jarojn pli poste, dum 1978, fakte instaliĝis nacia parko per plenuma dekreto, kaj la ŝtato ekorganizis la gardon de la insulo por eviti pliajn damaĝojn al naturo fare de trezoroserĉistoj kaj sportaj plonĝistoj. Ekde la jaro 2001 la naturprotekta zono ampleksas 22 kilometrojn ĉirkaŭ la insulo.
En la jaro 1997 la insulo kaj la ĉirkaŭa maro iĝis Monda Naturheredaĵo de Unesko.[10] La indiko estis aktualigita en 2002 por inkludi pli ampleksan maran zonon de 1997 km². Krome, ĝi apartenas al la listo de internacie gravaj malsekejoj[11] kaj al la Mara Koridoro de la Tropika Orienta Pacifiko. En 2009, ĝi estis en la mallonga kandidatlisto de la Fondaĵo Novaj Sep Mirindaĵoj de la Mondo por deklariĝi unu el la Sep naturaj mirindaĵoj de la mondo, atingante la duan lokon en la kategorio "Insuloj".[12]
La solaj homoj, kiuj rajtas loĝi en Kokosa Insulo, estas parkogardistoj, kiuj starigis du tendejojn, unu el kiuj estas apud Golfeto English. Aliro de civiluloj estas tre limigata; turistoj kaj ŝipistoj estas permesataj surtere nur laŭ decido de la gardistoj, kaj ne rajtas tendumi, tranokti, aŭ kolekti flaŭraĵojn, faŭnaĵojn, aŭ mineralojn de la insulo. Neoftaj amatorradiistaj DX-ekspedicioj rajtas viziti.[13][14]
Flaŭro
Kokosa Insulo havas 235 konatajn speciojn de angiospermoj, el kiuj la plejparto estas parenca al la flaŭro de kontinenta Ameriko, sed 70 estas endemioj. Detala anglalingva studo pri ĝia flaŭro estis eldonita en la revuo Proceedings of the California Academy of Sciences.[15] Krome, 74 specioj de filikoj kaj filikparencoj[16], 128 specioj de muskoj kaj hepatmuskoj,[17] 90 specioj de fungoj, kaj 41 specioj de la t.n. mukfungoj[18] estas raportitaj. Tamen oni atendas, ke pli ĝisfundaj esploroj eltrovos multajn pliajn speciojn.
La nomo Kokosa Insulo estas malkongruiĝinta, ĉar nun kokosoj troviĝas nur malabunde. Iam ne tiel estis, laŭ la raportoj de fruaj piratoj. Lionel Wafer, ekzemple, kiu vizitas la insulon en 1685, priskribis ĝin jene:[19]
 |
|
La insulo nun estas surkreskita de densa pluvarbaro, do kokosoj ne estas oftaj kompare al aliaj tropikaj pacifikaj insuloj, ekzemple la Tuamotuoj. Ne estas klarigite, kio kaŭzis la vegetaĵaran malkontinuon post la 17-a jarcento. La brita botanisto William Botting Hemsley opiniis, ke bukaneroj kaj balenĉasistoj faligis la palmojn por pli senstreĉe rikolti la nuksojn.[20] Tamen ŝajnas dubinde, ĉu fojaj vizitantoj aŭ la mallonga loĝado sur la insulo inter 1888 kaj 1903 de nur malmultaj homoj povus efiki tiel detrue la vegetaĵojn.
La neesto de mangrovarboj, kiuj oftas aliloke en Meza Ameriko, estas okulfrapa. La mezaj partoj de la strandoj estas koloniitaj de la ipomeo Ipomoea pes-caprae. Kun ĝi kreskas maldensaj arbaretoj kun Hibiscus tiliaceus kaj Clusia rosea.
La marbordaj arbaroj etendiĝas ĝis alto de 50 m. Erythrina fusca, kokosoj (Cocos nucifera), kaj Annona glabra estas la dominantaj arboj, kun subtavolo de filikoj, rubiacaj kaj solanacaj arbetoj, kareksoj kaj gresoj, kaj fabacaj kaj malvacaj herboj.
La luksan, preskaŭ netrapaseblan pluvarbaron de la ena zono (50–500 m super marnivelo) kunkonsistas diversaj figujaj specioj, Brosimum guianense, cekropioj (Cecropia) kaj balzoj (Ochroma), ĉiuj el kies niveloj esta kovritaj de dika implikaĵo el reboj kaj epifitoj, interalie orkidacoj, filikoj, bromeliacoj, kaj muskoj. Kiel arbetformaj randaj kaj subarbaj plantoj troviĝas la endemia Eugenia pacifica, Clidemia hirta, kaj Miconia dodecandra .[21]
En la plej altaj lokoj, pli ol 500 m super marnivelo, troviĝas nubarbaroj, kie melastomoj estas dominantaj.
Pteridofitoj (Pteridophyta) estas oftaj, aparte en ombraj kaj malsekaj fendoj. El ili ses estas endemioj: Cyathea alfonsiana, Cyathea notabilis, Lycopodium brachiatum, telipterido (Thelypteris), Trichipteris nesiotica kaj la himenofilaco Trichomanes capillaceum. La plej disvastiĝinta genro estas la nefrolepidoj (Nephrolepis).[22]
Faŭno
Tera
El la 87 birdaj specioj loĝantaj en la insulo, sep estas terbirdoj, el kiuj tri estas endemioj: la Kokosinsula kukolo (Coccyzus ferrugineus), Nesotriccus ridgwayi kaj Pinaroloxias inornata. Sur la ĉefinsulo kaj la ĉirkaŭaj insuletoj kaj krutaĵoj, abundaj kolonioj de migraj marbirdoj nestas, interalie fregatoj (Fregatidae), ruĝakruraj suloj (Sula sula), brunaj suloj (Sula leucogaster) nigrokulaj blankaj ŝternoj (Gygis alba) kaj brunaj ŝternoj (Anous stolidus). Kokosa Insulo estas indikita kiel grava birda areo (GBA) de Birda Vivo Internacie.[23]
Du specioj de lacertuloj estas konataj, anolo (Anolis townsendii) kaj geko (Sphaerodactylus pacificus); ambaŭ estas endemioj. Neniu amfibio estas raportita.
Mamuloj ne estas indiĝenaj de la insulo,[24] kvankam kvin specioj enloĝas ĝin nuntempe, ĉiuj enportitaj de homoj: porkoj, cervoj, kaproj, katoj, kaj ratoj.
La insulo havas pli ol 400 konatajn speciojn de insektoj, el kiuj 65 (16%) estas endemioj. La plej granda diverseco troviĝas en Lepidoptera kaj Formicidae. Estas priskribitaj pli ol 50 specioj de aliaj artropodoj (araneoj, centpieduloj, milpieduloj, kaj izopodoj).
Mara
La korala rifo, vulkanaj tuneloj, kavernoj, masivoj, kaj pli profundaj akvoj ĉirkaŭ Kokosa Insulo estas la hejmo de pli ol 30 specioj de koraloj, 60 specioj de krustuloj, 600 specioj de moluskoj, kaj pli ol 300 specioj de fiŝoj. Tio inkludas grandajn populaciojn de flavnaĝilaj tinusoj (Thunnus albacares), la rajo Mobula birostris, velfiŝoj (Istiophorus platypterus) kaj ŝarkoj kiel Triaenodon obesus kaj la martelŝarka specio Sphyrna lewini. La plej granda el ĉiuj fiŝaj specioj, la balenŝarko (Rhincodon typus), ankaŭ ĉeestas.
Ankaŭ troviĝas marmamuloj: ĝibaj balenoj (Megaptera novaeangliae), orcinoj (Orcinus orca), globkapuloj (Globicephala macrorhynchus), tursiopoj (Tursiops truncatus), kaj marleonoj (Zalophus californianus).[25][26]
La malgrandaj strandoj estas gravaj nestejoj por kelonioj (Chelonia mydas). Aliaj troveblaj martestudoj estas la akcipitrobeka martestudo (Eretmochelys imbricata) kaj la oliveca martestudo (Lepidochelys olivacea).
Minacoj
La neperturbitaj habitatoj de Kokosa Insulo havas kreskantan homan premon. Kontraŭleĝa ĉasado de grandaj marbestoj en la protektitaj akvoj iĝis grava zorgaĵo.[27] Kreskanta loka kaj tutmonda postulado de tinusaĵo,}}ŝarknaĝila supo, kaj aliaj marbestaj produktoj minacas la delikatajn ekosistemojn de la insulo.[28] Klopodoj efike gardi la parkon kaj obeigi primediajn leĝojn renkontas financajn kaj burokratojn malhelpojn. Kontraŭleĝaj fiŝkaptintoj, eĉ kiam ili estis arestitaj kun abundaj pruvoj, foje estas reliberigitaj en suspektigaj cirkonstancoj.[29]
Subakva sporto
Ĉiujare pli ol mil personoj venas por esplori buntecon de la subakva mondo ĉirkaŭ la insulo, ĉefe de marto ĝis majo. Ili estas plej allogataj de grandaj pelagaj fiŝoj, el kiuj diversaj estas spekteblaj en tiu unika renkontejo de profundaj kaj malprofundaj akvoj - martelŝarkoj kaj aliaj grandaj ŝarkoj, Mobula birostris kaj pluraj aliaj specioj de rajoj - kaj de martestudoj. La plej grandaj martelŝarkaroj de la mondo troviĝas apud Kokosa Insulo. Buntaj kaj malpli grandaj specioj ankaŭ abundas ĉe unu el la plej grandaj koralaj rifoj en la sudorienta Pacifiko.[30] Popularaj lokoj por subakviĝo estas, interalie, Bayo Alcyone (martelŝarkoj), Ĝardeno Manuelina (koralĝardeno), kaj Dos Amigos Grande (natura subakva rokarko).[31] La akvo estas eksterordinare travidebla kaj la klimato favoras la sporton (la insulo estas sude de la zono de uraganoj), sed en la akvo estas fluoj, pro kiuj nur spertaj akvalangistoj povas subakviĝi ĉi tie. PADI kalkulas Kokosan Insulon en la dek plej bonaj subakviĝejoj de la mondo.[32] La fama oceanografo Jacques-Yves Cousteau plurfoje vizitis Kokosan Insulon kaj en 1994 li nomis ĝin la "plej bela insulo en la mondo". Tiaj laŭdoj konsciigis pri la urĝeco protekti la insulon kaj la apudan maron kontraŭ neleĝa grandskala fiŝkaptado, ĉasado, kaj aliaj minacoj. Oportune por la subakviĝantoj, ekzistas konstruaĵoj en ambaŭ havenetoj de la insulo. Marturistoj rajtas surteriĝi nur dum malmultaj horoj, en difinitaj lokoj, kaj kontrolate de la parkogardistoj.
Historio
Estas neklare, ĉu Kokosa Insulo estis loĝata antaŭ ol eŭropanoj eksciis pri ĝi. La abundo de kokosoj, kiun la pirato Lionel Wafer priskribis, eble indikas, ke polinezianoj utiligis ĝin almenaŭ kiel dumtempan haltejon. La usona botanisto Elmer Drew Merrill opiniis, ke la ĉeesto de kokosarboj indikas setlon de polinezianoj.[33] Polineziaj maristoj kunportis en siaj vojaĝoj semojn kaj stikaĵojn de uzplantoj kaj plantis ilin en la insuloj, kiujn ili malkovris.
Oni ne scias, kiu estis la unua eŭropa eltrovinto de Kokosa Insulo. Jam sur la mondomapo de Nicolas Desliens en 1566 ĝi aperis kun la nomo „Y. de Coques“ kaj ĝi estis indikita sur aliaj mapoj de la 16-a jarcento, kvankam ĉe malsamaj situoj. La malprecizaj situindikoj rezultigis, ke fiŝkaptistoj, piratoj, kaj komercistoj plurfoje la insulon denove "malkovris."
La 25-an de julio la brita komerca ŝipo Rattler, estrata de James Colnett, atingis Kokosan Insulon. Li konsideris ĝin ebla sinprizorga haltejo por balenĉasistoj kaj komercistoj; en Golfeto Chatham li liberigis virporkon, porkinon, virkapron, kaj kaprinon, kaj en Golfeto Wafer li plantis semaron "de ĉiu speco, por la profito kaj komforto de tiuj, kiuj eble estis venontaj post ni."[34] George Vancouver vizitis Kokosan Insulon de la 24-a ĝis la 27-a de januaro de 1795 kun la HMS Discovery kaj la kunira ŝipo HMS Chatham. En ĝi li vidis junan porkon, supozeble idon de tiuj, kiujn Colnett estis lasinta tie antaŭ du jaroj.[35] Colnett kaj Vancouver publikigis siajn raportojn kun respektivaj detalaj mapoj de Kokosa Insulo.
En la 19-a jarcento, Kokosa Insulo ofte estis haltejo por balenĉasistoj, kiuj rekompletigis tie siajn akvoprovizojn. En 1863, la german-ĉilia maristo August Grassau Stecker, kapitano de la perua ŝipo Adelante, forlasis sur la insulo 429 polinezianojn kiujn li devis porti de Kajao al Tahitio. Ili estis forkaptitaj por sklavigo, sed resendataj post kiam Peruo kaj Ĉilio malpermesis sklavigi ilin, kaj dum la vojaĝo kelkaj malsaniĝis de variolo; oni ne scias, ĉu la kapitano timis infektiĝon, aŭ nur pretekstis tion por ne kompletigi la longan navigon. La plejparto mortis pro la malsano antaŭ ol la ankoraŭ vivantajn savis la perua milita ŝipo Tumbes post paro da monatoj.[36][37] Kostariko alprenis Kokosan Insulon en 1869 dum la prezidanteco de Jesús Jiménez Zamora.
En la 19-a jarcento kaj eĉ pli en la unua duono de la 20-a, multegaj trezorserĉantoj faris sensukcesajn ekspediciojn al Kokosa Insulo, esperante trovi la valoraĵojn, kiujn laŭ onidiroj la fruaj pirataj vizitintoj enterigis en ĝi.[38] En 1897 la kostarika registaro nomumis la germanan aventuriston kaj trezorserĉanton August Gissler la unua koloniestro de Kokosa Insulo, kaj permesis, ke li starigu kolonion en ĝi, kiu ne daŭris longe.
La kostarika registaro provis reguligi trezorserĉadon kaj, en la mezo de la 20-a jarcento, proponis, ke grupoj kunhavu akompanon de kostarikaj policanoj (kies restadon pagis la serĉantoj); laŭ la kostarika leĝo, duono de la trovotaj trezoroj apartenas al la ŝtato[39]. Nuntempe, permeso por fosado estas strikte rifuzata. La solaj homoj loĝantaj sur la insulo estas parkaj gardistoj, kiuj kontrolas, interalie, ke neniu kontraŭleĝa trezorserĉado okazu, kaj ke la subakviĝistaj turistoj ne kaŭzu bedaŭrindaĵojn.
La insulo estis aligita al la kantono Puntarenas kiel ĝia dekunua distrikto la 12-an de majo de 1970.[40] Oni starigis balotejon por la parkogardistoj unuafoje por la Kostarika ĝenerala balotado de 2006. Ili tamen ne estas permanentaj loĝantoj de la distrikto, do la popolnombrado kalkulas ĝin neloĝata.[41]
En fikcio
Iuj supozas, ke la skota verkisto Robert Louis Stevenson inspiriĝis de Kokosa Insulo por sia romano Trezorinsulo, publikigita en 1881.[42] Ankaŭ estas proponite, ke Kokosa Insulo estis la inspiro por la fikcia insulo Isla Nublar, loko de Ĵurasia Parko en la samnoma romano de la usona verkisto Michael Crichton kaj ĝia filma adaptaĵo.[43].
