Lingua paxta
O paxto[3], noutras fontes tamén chamado pashtu[4] ou pashto[5], é un idioma que pertence ás linguas iranias, dentro do seu grupo oriental e á súa vez do sub-grupo meridional e falado pola etnia paxta. Está emparentado coas linguas do Pamir e un pouco máis afastado do iagnobí e das linguas osetas: o digorés e o iriano. É a lingua máis numerosa en número de falantes do grupo de linguas iranias orientais.
| Paxto پښتو | ||
|---|---|---|
| Pronuncia: | paʂto | |
| Falado en: |  Afganistán Paquistán | |
| Rexións: | Asia Central, Asia Meridional | |
| Total de falantes: | 40 millóns[1] | |
| Familia: | Indoeuropea Indoiranias Irania Orientais Orientais meridionais Paxto | |
| Escrita: | Escrita nasgh (nasx) | |
| Estatuto oficial | ||
| Lingua oficial de: | Afganistán | |
| Regulado por: | Academia das Ciencias do Afganistán | |
| Códigos de lingua | ||
| ISO 639-1: | ps | |
| ISO 639-2: | pus | |
| ISO 639-3: | varios:pus — Paxto (xenérico)pst — Paxto centralpbu — Paxto setentrionalpbt — Paxto meridionalwne — Dialecto Waneci | |
| Mapa | ||
 | ||
| Status | ||
 | ||
É a lingua oficial de Afganistán (xunto co dari) e falada en Paquistán e na diáspora dos paxtos. Fálana preto de 40 ou 50 millóns de persoas.[6] Fálase ademais no occidente de Paquistán.
Está escrito cunha versión modificada do alfabeto persa-arábico chamada nash (nasgh).
Estatuto oficial
O paxto desde o 1936 é unha das dúas linguas oficiais de Afganistán, sendo a outra o Dari (Persa)[7]. Nese ano déronselle todos os dereitos a respecto do uso no goberno e na educación, cando ata daquela fora o Persa a lingua empregada[8]. En 1964 este estado reafírmase cando a asemblea constitucional cando o persa afgán se lle deu o nome de Dari[9][10].
En Paquistán, o urdú e o inglés son as dúas linguas oficiais e alí o paxto carece de recoñecemento oficial a nivel federal. A nivel provincial, o paxto é lingua rexional do Khyber Pakhtunkhwa, Áreas tribais administradas federalmente e o Baluchistán no norte[11]
O sistema de escrita
O paxto emprega o alfabeto paxto, unha variación do alfabeto persa, e que á súa vez deriva en parte do alfabeto árabe. Ten letras adicionais para sons específicos do paxto. Desde o século XVII, o paxto escribiuse principalmente coa sistema Nashk e non co sistema Nasta'liq das lindeiras linguas persas e urdú.
O alfabeto paxto componse de 44 letras e catro marcas diacríticas. Na seguinte táboa dánse as formas illadas das letras xunto coas súas equivalentes do sistema latino e os valores da IPA:
| Nome | Transliteración | AFI | Final | Media | Inicial | Illada |
|---|---|---|---|---|---|---|
| alef | ā / aa / ʼ / ʾ / ’ | varios, incluíndo [ɒ] | ﺎ | ﺎ * | آ / ا * | ﺍ |
| be | b | [b] | ﺐ | ﺒ | ﺑ | ﺏ |
| pe | p | [p] | ﭗ | ﭙ | ﭙ | پ |
| te | t | [t] | ﺖ | ﺘ | ﺗ | ﺕ |
| se | s | [s] | ﺚ | ﺜ | ﺛ | ﺙ |
| jim | j | [ʤ] | ﺞ | ﺠ | ﺟ | ﺝ |
| che | c / č / ch | [ʧ] | ﭻ | ﭽ | ﭼ | ﭺ |
| he | h | [h] | ﺢ | ﺤ | ﺣ | ﺡ |
| khe | x / kh | [x] | ﺦ | ﺨ | ﺧ | ﺥ |
| dāl | d | [d] | ﺪ | ﺪ * | ﺩ * | ﺩ |
| zāl | z | [z] | ﺬ | ﺬ * | ﺫ * | ﺫ |
| re | r | [ɾ] | ﺮ | ﺮ * | ﺭ * | ﺭ |
| ze | z | [z] | ﺰ | ﺰ * | ﺯ * | ﺯ |
| zhe | ž / zh | [ʒ] | ﮋ | ﮋ * | ژ * | ژ |
| sin | s | [s] | ﺲ | ﺴ | ﺳ | ﺱ |
| šin | š / sh | [ʃ] | ﺶ | ﺸ | ﺷ | ﺵ |
| sād | s | [s] | ﺺ | ﺼ | ﺻ | ﺹ |
| zād | z | [z] | ﺾ | ﻀ | ﺿ | ﺽ |
| tā | t | [t] | ﻂ | ﻄ | ﻃ | ﻁ |
| zā | z | [z] | ﻆ | ﻈ | ﻇ | ﻅ |
| eyn | ʻ / ‘ | [ʔ] | ﻊ | ﻌ | ﻋ | ﻉ |
| qeyn | q / gh | [ɣ] / [ɢ] | ﻎ | ﻐ | ﻏ | ﻍ |
| fe | f | [f] | ﻒ | ﻔ | ﻓ | ﻑ |
| qāf | q / gh | [q] / [ɢ] | ﻖ | ﻘ | ﻗ | ﻕ |
| kāf | k | [k] | ﮏ | ﮑ | ﮐ | ک |
| gāf | g | [g] | ﮓ | ﮕ | ﮔ | گ |
| lām | l | [l] | ﻞ | ﻠ | ﻟ | ﻝ |
| mim | m | [m] | ﻢ | ﻤ | ﻣ | ﻡ |
| nun | n | [n] | ﻦ | ﻨ | ﻧ | ﻥ |
| vāv | v / u / ow | [v] / [u] | ﻮ | ﻮ * | و * | و |
| he | h | [h] | ﻪ | ﻬ | ﻫ | ﻩ |
| ye | y , i | [j] , [i] | ﯽ | ﻴ | ﻳ | ﻯ |
Dialectos
| Meridional occidental: | [ts] | [dz] | [ʂ] | [ʐ] | [ʒ] |
|---|---|---|---|---|---|
| Meridional oriental: | [ts] | [dz] | [ʃ] | [ʒ] | [ʒ] |
| Setentrional occidental: | [s] | [z] | [ç] | [j] | [ʒ] |
| Setentrional oriental: | [s] | [z] | [x] | [g] | [d͡ʒ] |
Fonoloxía
Vogais
| Anterior | Central | Posterior | |
|---|---|---|---|
| Pechada | i | u | |
| Media | e | ə | o |
| Aberta | ɑ |
O paxto ten tamén os ditongos: /aj/, /əj/, /aw/
Consoantes
| Labial | Dental | Retroflexa | Post- alveolar | Palatal | Velar | Uvular | Glotal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasal | m | n | ɳ | |||||
| Oclusiva | p b | t d | ʈ ɖ | k g | q | ʔ | ||
| Fricativa | f v | s z | ʂ ʐ | ʃ ʒ | x ɣ | h | ||
| Africada | ts dz | tʃ dʒ | ||||||
| Aproximante | l | ɻ | j | w | ||||
| Rótica | r | ɺ̡ |
Exemplos
- Asalam u alaikum - Ola
- Ho - Si
- Na - Non
- Manana - Graciñas
- Wobaxa - Síntoo
- Stanum tse dæi? - Como te chamas?
- Zema num... dæ - Chámome ...
- Tha tsanga yei? - Como estás?
- kala? - Onde?
- Tso bajy dhi? - Que hora é?
- Sahar - mañá (substantivo)
- Saba - mañá (adverbio)
- Pir/doshambá - luns
- Naha/Mangle - martes
- Yakshambá/atwar - domingo
Notas
Véxase tamén
Outros artigos
Bibliografía
- Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Pashto Reader Passages in Transcription, 1992. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C.
- Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Beginning Pashto Textbook and (Revised Editions), 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C.
- Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Pashto Conversation Manual and Tapescript, 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C., Department of Education, Washington D.C.
- Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Intermediate Pashto Textbook and Workbook (Revised Editions), 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C.
- Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Pashto-English Glossary for the CAL Pashto Materials, 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C.