Quim Monzó

Estudou deseño gráfico na Escola Massana de Barcelona. A súa andaina profesional iniciouna como traballador nas artes gráficas e, máis tarde, como deseñador gráfico, debuxante de cómics, autor de letras de cancións e guionista de televisión. Na década de 1970 pasouse ao xornalismo, con colaboracións como correspondente de guerra e columnista de opinión en xornais.^[1] En colaboración con Albert Abril escribiu reportaxes sobre Vietnam, Camboxa, Irlanda do Norte e a África do Índico para Tele/eXprés. Colaborou en Ajoblanco. En xaneiro de 1982 acadou unha bolsa para ir estudar a Nova York, onde viviu ata 1983. Ten diagnosticada a síndrome de Tourette.^[2]

Deuse a coñecer ao gañar o premio Prudenci Bertrana coa novela L’udol del griso al caire de les clavegueres (1976) e dende entón construíu unha moi persoal obra narrativa onde predomina o xénero do relato breve. Recoñecido con galardóns como o Nacional de Literatura, o Premio de Narrativa Ciutat de Barcelona, o Lletra d’Or, o dos lectores de El Temps e, en varias ocasións, o Premio da Crítica, a súa narrativa está traducida a máis de vinte idiomas.

Comezou a colaborar en Catalunya Ràdio en 1983. Na radio forma tándem primeiro con Sergi Pàmies e logo con Empar Moliner. É columnista habitual no xornal La Vanguardia desde 1996.^[3]

Colaborou no programa de TV3 Persones humanes, dirixido por Persones humanes, que presentaba Miquel Calzada, "Mikimoto" con monólogos humorísticos. O seu monólogo do 30 de xaneiro de 1994 sobre a monarquía, no que se parodiaba a vida sexual da infanta Elena de Borbón, provocou unha grande polémica. A Casa Real protestou, o presidente da Generalitat de Catalunya, Jordi Pujol viuse obrigado a pedir desculpas, e vetouse a aparición do escritor no programa presentado por El Gran Wyoming, "El peor programa de la semana", emitido por TVE.^[4][5] Quim Monzó, nunha entrevista no programa Jamais sans mon livre (Jamás sin mi libro) en France 3, considerou que a polémica era un acto de censura sobre os programas de televisión de humor político dunha monarquía aínda non afeita á esfera pública:

Creíamos que la censura había desaparecido después de la muerte de Franco, pero no es así. En el programa de TV-3 que desencadenó el conflicto no nos reíamos del Rey ni de la Monarquía. Nos limitábamos a ironizar, de manera sútil y suave, sobre la institución. Nuestros comentarios eran mucho más moderados que los que ofrecen los Guignols franceses sobre el presidente de la República o Spitting Image sobre la familia real británica. Parece que el problema estriba en que nuestros reyes no están habituados a este tipo de cosas.^[6]

En 2007 escribiu e leu o discurso inaugural da Feira do Libro de Frankfurt, ano en que a cultura catalá foi a convidada. Monzó deseñou un aplaudido escrito en forma de conto que difería totalmente dos discursos tradicionais.^[7] De decembro de 2009 a abril de 2010 tivo lugar na sala Arts Santa Mònica de Barcelona unha grande exposición retrospectiva sobre a súa vida e a súa obra, que levaba por título Monzó. Acadou diversos premios, nacionais e internacionais, como o Premi d'Honor de les Lletres Catalanes, no que ofreceu un discurso sobre a súa relación na infancia cos libros, a lingua catalana e os presos e presas políticas independentistas; de feito o presidente de Òmnium Cultural, Jordi Cuixart, non puido entregar o premio porque estaba no cárcere de Soto del Real.^[8]

Quim Monzó é un dos escritores cataláns que contan con personaxe no programa de humor político "Polònia", de TV3.

Nos dous primeiros libros de Monzó percíbese a influencia do textualismo, un movemento que procuraba abolir a herdanza literaria recorrendo á innovación lingüística e a experimentación formal. Porén, Monzó, e mais outros nomes desta corrente, de seguida foi consciente das limitacións de seguir esa vía experimental e a súa prosa virou cara a formas máis lexibles. A maior parte dos contos escritos desde finais da década de 1970, o escritor leva ao absurdo todos os aspectos da vida cotiá no mundo urbano contemporáneo, nunha combinación de caricatura, humor, retranca e angustia existencial. O autor defende a miúdo a súa aposta polo humor como un ingrediente funtamental na ficción. Así o fixo nunha estadía en Santiago de Compostela:

O sentido do humor é un método para entender a vida dun xeito máis serio. Fago humor sempre, como cando digo que quero mexar nos muros da catedral. Esa é a miña maneira de entender o mundo e tamén a literatura. Un escritor pode crerse a si mesmo, e crer que o que está a facer ten algún valor, pero se o diviniza, se o entroniza, cagouna. É unha opinión persoal. Unha novela seria, daquelas nas que o escritor se toma tan en serio a si mesmo que non hai nin miguiña de humor, desa navela en vinte anos no vai falar ninguén. O humor é angustiante. As películas de terror sen un puntiño de humor non mete medo.^[9]

Nas escolmas de contos publicados entre 1878 e 1999 Monzó explora factores tan humanos como o desexo sexual, a amargura das relacións ou os círculos viciosos que imposibilitan as decisións persoais. Abundan na súa obra as historias lineais, de ritmo ágil, protagonizados por personaxes correntes e anódinos. Monzó ofrece fórmulas ficcionais para un novo costumismo urbano. Co tempo Monzó tende cara á depuración formal. Os relatos parten de situacións prototípicas que, debidamente reenfocadas, conseguen crear un efecto de ridículo. O escritor sabe termar da demora co obxectivo de condicionar a lectura e, a miúdo, de levalo cara a unha resolución insospeitada e anticlimática.^[1]

Na súa literatura sempre hai máis reflexión, máis densidade moral, máis intención crítica e máis capacidade de transformar o lector do que poida parecer a simple vista. Por detrás do humor e a imaxinación diáfana de Monzó hai unha pulsión tráxica e tras a aparente transparencia da súa escrita agóchase un traballo miúdo de matices, sombras e efectos calculados. Se lle sumamos a esixencia con que avalía, rexeita e traballa as frases, os argumentos e os máis mínimos detalles empezan a achegarnos á medida do seu talento.^[10]

Téñense apuntado entre os seus modelos e referentes literarios a narrativa minimalista norteamericana, como Robert Coover, John Barth e Donald Barthelme; nomes representativos da narrativa de avangarda en Latinoamérica, como Guillermo Cabrera Infante, Julio Cortázar e Adolfo Bioy Casares; e, sobre todo nos seus primeiros textos, a influencia teórica de Raymond Queneau. Adóitase citar tamén entre as súas influencias, a narrativa de Francesc Trabal e Pere Calders. Con estes autores comparte temas comúns, particularmente unha paisaxe que abala, inestable, entre o baleiro e o desexo, entre a utopía e o escepticismo.^[1]

Un dos recursos máis característicos da ficción de Monzó é a parodia dos usos convencionais da linguaxe e dos xéneros literarios.

Guións

• Hic digitur Dei (1979), de Antoni Martí i Gich. Coguionista con Roser Fradera, Antoni Martí i Gich.
• Pa d'àngel (1984), de Francesc Bellmunt. Coguionista con Jordi Balló, Francesc Bellmunt e Juanjo Puigcorbé.
• Jamón, jamón (1992), de Bigas Luna. Guión de Bigas Luna e diálogos de Cuca Canals e Quim Monzó.
• És tard (1994), curtametraxe de Marc Recha. Coguionista con Marc Recha.
• Arsenal (1986), guión dun capítulo da serie de TV.
• L'amor és etern (2008), curtametraxe de Heidy Cañaveral, Norma Martínez e Janina Vilana.
• The Trip (2012), curtametraxe de Nina Orlandina. Coguionista con Nina Orlandina.

Escrita dramática

• El tango de Don Joan (1987), musical de Quim Monzó e Jérôme Savary.

Tradución

Traduciu unha ampla nómina de escritores do inglés ao catalán: John Barth, Eric Bogosian, Ray Bradbury, Truman Capote, Roald Dahl, Harvey Fierstein, Thomas Hardy, Ernest Hemingway, Arthur Miller, Dorothy Parker, J.D. Salinger, Mary Shelley, Javier Tomeo.

Hai tres libros en galego de Quim Monzó e forman parte do que Dolores Vilavedra considera unha viraxe na tradución seguindo criterios non só testemuñais senón comerciais, procurando un público actual.^[12] A magnitude da traxedia, traducida por Manuel Cortés (Edicións Positivas, 1989; reedición en 1991). Vinte e nove contos é unha selección de contos traducida por María Xesús Lama (Sotelo Blanco, 2008). Mil cretinos, traducida por Helena González Fernández, publicouse en 2008, ao mesmo tempo que o libro Se comes un limón sen facer xestos, de Sergi Pàmies, os dous con ilustración na cuberta do artista Fran Herbello, para reforzar a aposta de Edicións Xerais pola literatura en catalán contemporánea.

A recepción dos títulos traducidos de 2008 foi moi positiva e considerouse que marcaba un fito na traxectoria de tradución literaria ao galego. Ramón Nicolás salienta que Monzó é un escritor heterodoxo e gaba os contos da primeira parte de Mil cretinos.^[13] O escritor Samuel Solleiro valora de maneira positiva a tradución do autor catalán, rexeita a cota periférica que fai que o sistema literario español reducise na década de 1990 a un só nome os autores en catalán, éuscaro e galego, tal como explicou Helena González:

Nun primeiro momento incluírono no grupo de escritores do que se deu en chamar "a España periférica" e na que estaban tamén Manuel Rivas e Bernardo Atxaga. Monzó desmarcouse de contado porque dicía que non tiña nada que ver, malia o respecto entre os tres [..]. E daquela en Galicia empezouse a dicir que Monzó era o equivalente catalán de noso Suso de Toro, por moitas razóns.^[14]

Por iso salienta que Monzó debe ser lido alén diso polo seu experimentalismo formal, a súa frialdade e a capacidade para escribir sobre a morte sen cruzar as fronteiras do pathos.^[15] O narrador Mario Regueira, súmase á crítica á cota periférica e subliña o estilo deshumanizado, un estilo que denomina de "realismo vacilante" e o desenlace anticlimático.^[16] Un dos contos máis gabados nas críticas anteriores son "O señor Benesset", que se localiza nun xeriátrico no que a vellez e a demencia levan a unha inversión dos roles, como sinala Rafael Fernández Lorenzo.^[17] Montse Pena, ao tempo que reclama traducir de maneira sistemática a Monzó, salienta nos relatos a tensión, unha linguaxe coidada e un estilo que se basea na "lucidez brutal e unha tranquilidade inesperada".^[18]

Fílmicas

• El perquè de tot plegat (1995), longametraxe de Ventura Pons (director e guionista).
• Primats (1997), de Carles Jover (director e coguionista). Adaptación de La magnitud de la tragèdia.
• Redacció (1988), curtametraxe de Francisco Sánchez.
• Mil cretins (2011), de Ventura Pons (director e guionista).
• Dogadjaj (2014), curtametraxe de Danilo Nikolic (director e guionista).
• Die Willenskraft (2017), curtametraxe de Justus Hanfland (director e guionista).

Dramáticas

En galego

• O porqué das cousas, con dirección e dramaturxia de Roberto Cerdá, da compañía Nove-Dous, interpretada por Josi Lage, quen xa participara na versión teatral en español da compañía ITAE en 1994, Jouse García e Lois Seoane, foi estreada na Mostra de Teatro de Chantada o 19 de agosto de 2003.^[19][20]
• Os suicidas da compañía de teatro amador Aula de Teatro Municipal de Pontevedra, sobre textos de Manuel Rivas, Manuel Lourenzo e Quim Monzó, estreada en Pontevedra en 2014.^[21]

En catalán

• Malas (2004), de Nas Teatre. Pepe Viyuela (dirección). Adaptación do conto El determini.
• El millor dels móns (2010), de Teatre esSeLa. Pep Tines e Cacu Prat (dirección e adaptación). Adaptación dos contos: "El nen que s’havia de morir"; "Vacances d’estiu"; "El meu germà"; "Quan la dona obre la porta"; "La vida perdurable" e "La venedora de mistos".^[22]
• L'illa del monzons (2010). Jordi Faura
 (dirección e dramaturxia). Adaptación de Vuitanta- sis contes.
• La força de voluntat i altres contes de Quim Monzó (2017), recital-concerto de Assumpta Mercader.

Monólogos no programa "Persones humanes"

Intervencións no programa emitido por TV3, presentado e dirixido por Miquel Calzada

• A educación (en catalán)
• A realeza, monólogo que provocou a censura do escritor en TVE, 1994 (en catalán e castelán)
• A vellez (en catalán)
• As modelos, con Xavier Sardà
• ¿Cando findan as cousas? (en catalán)
• O acoso sexual (en catalán)
• O himno catalán, "Els segadors" (en catalán)

Discursos

• 2007 "Senyores i senyors, els explicaré un conte", discurso-conto pronunciado na Feira do Libro de Frankfurt.
• 2010 Per què no vaig al teatre, conferencia co gallo do Día Mundial do Teatro no Teatre Romea.
• 2018 "El bibliobus", discurso-conto pronunciado co gallo do Premi d'Honor de les Lletres Catalanes.

• 1976 — Premio Prudenci Bertrana de novela por L'udol del griso al caire de les clavegueres
• 1981 — Premio Crítica Serra d'Or por Olivetti, Moulinex, Chaffoteaux et Maury
• 1986 — Premio Crítica Serra d'Or por L'illa de Maians
• 1989 — Premio de Novela El Temps por La magnitud de la tragèdia
• 1993 — Premio Ciutat de Barcelona por El perquè de tot plegat
• 1994 — Premio Crítica Serra d'Or por El perquè de tot plegat
• 1997 — Premio Crítica Serra d'Or por Guadalajara
• 2000 — Premio Nacional de Literatura por Vuitanta-sis contes
• 2000 — Premio Lletra d'Or por Vuitanta-sis contes
• 2002 — Premio dos escriptores cataláns da AELC ao conxunto da súa obra
• 2007 — Premio Traxectoria da Setmana del Llibre en Català
• 2008 — Premio Maria Àngels Anglada de narrativa por Mil cretins
• 2016 — Premio Ràdio Associació de Catalunya
• 2018 — Premi d'Honor de les Lletres Catalanes, de Òmnium Cultural

Entrevistas

• 1984 En "Vostè pregunta", en TVE Catalunya, con Joaquim Maria Pujal.
• 1993 En "Tres senyores i un senyor", en TV3, con Fina Brunet, Gemma Nierga e Susanna Griso.
• 2009 Quim Monzó, Julià Guillamon i Amèrica Sanchez a "L'hora del lector", en TV3, con Emili Manzano.
• 2011 En "El convidat", en TV3, con Albert Om.
• 2016 En "Fora de sèrie", en TV3, con Òscar Dalmau.
• 2018 En "Tot el temps del món", en TV3, con Anna Guitart.

Ligazóns externas

• Páxina de Quim Monzó (en varias linguas)
• Quim Monzó en Twitter (en catalán)
• Artigos de Quim Monzó en La Vanguardia (en catalán e castelán)
• Quim Monzó en LletrA. La literatura catalana a Internet, de la Universitat Oberta de Catalunya