Ամրիտսար (ա.-փենջ.` ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, հինդի՝ अमृतसर), քաղաք Հնդկաստանի հյուսիսում Փենջաբ (նահանգում)։ Ըստ 2011 թվականի մարդահամարի` բնակչությունը 1 183 705 է^[1]։

Քաղաք
Ամրիթսար
ա.-փենջ.` ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ հինդի՝ अमृतसर
Երկիր	Հնդկաստան
Նահանգ	ՓենջաբՓենջաբ
Հիմնադրված է	1574 թ.
Մակերես	170 կմ²
ԲԾՄ	234 մետր
Բնակչություն	1 132 383 մարդ
Խտություն	5 403 մարդ/կմ²
Ագլոմերացիա	6 458 684
Ժամային գոտի	UTC+5:30
Հեռախոսային կոդ	183
Փոստային դասիչ	143001
Ավտոմոբիլային կոդ	PB02
Պաշտոնական կայք	amritsarcorp.com​(անգլ.)
Ամրիթսար Վիքիպահեստում

Ամրիտսարը համարվում է սիկhերի սուրբ քաղաքը, որը հիմնվել է 1577 թվականին չորրորդ գուրու Ռամ Դասի կողմից։ Քաղաքը իր անվանումը ստացել է սուրբ գետից։ Քաղաքի կենտրոնում է գտնվում Հարիմանդիր սահիբ (Ոսկե տաճար)` սիկհական գլխավոր գուդավարան։ Ամրիտսարի վանական գլխավոր համալիրում է գտնվում Ակալ թախտը։ Այս քաղաքում են տեղի ունեցել ու մինչ օրս տեղի են ունենում սիկհական պատմության մի շարք նշանավոր իրադարձություներ։

Պատմություն

Քաղաքը հիմնադրվել է 1577 թվականին նախկին Տունգ գյուղի տարածքում, որը գյուղի նախկին տերերից 700 ռուփիով գնվել է սիկհական չորրորդ գուրու Ռամ Դասի կողմից և անվանվել է մոտակայքում տեղակայված լճի պատվին։ Նույն թվականին գուրու Ռամ Դասը տեղափոխել է իր ունեցվածքը Ամրիտսար։ Ամրիտսարի կենտրոնական նեղ փողոցները հիմնականում վերակառուցվել են 17-18-րդ դարերում։ Քաղաքը քաղաքաշինության Կատրասյան հիանալի օրինակ է։ Կատրասը իրենից ներկայացնում փակ թաղամասերի շինարարության տեսակ, որոնցից յուրաքանչյուրը կարող է դառնալ ինքնուրույն պաշտպանական հատված` հանկարծակի հարձակումների ժամանակ։

Ջալիանվալա պուրակի սպանդը

1919 թվականի ապրիլի 13-ին Ամրիտսարում իրկանացվեց ցուցարար խաղաղ բնակչության զանգվածային գնդակահարություն Ջալիանվալա պուրակում։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ամրիտսարում զանգվածային անկարգություններ էին` հատկապես սիկհերի շրջանում։ 1919 թվականի ապրիլի 10-ին Սատյա Պոլը և Սայֆուդին Կիտչլևը, որոնք խաղաղ ցույցերի կողմնակիցներ էին, կանչվում են ոստիկանապետի օգնականի կալվածք, կալանավորվում, բանտարկվում և աքսորվում Դհարամսալ, ներկայիս Հիմաչալ-Պրադեշ նահանգ։ Դա առիթ է դառնում համընդհանուր խռովության և 50 000-անոց բողոքի ցույցի։ Բողոքի ցույցը կանգնեցվում է։ Համաձայն պաշտոնական տվյալների զոհվել է 12 և վիրավորվել 20 կամ 30 մարդ։ Համաձայն Հնդկական ազգային ժողովի՝ այդ ժամանակ զոհվել է 20-ից 30 հոգի։Երեք օր անց` ապրիլի 13-ին, Ջալիանվալա պուրակում Բայսակհի ազգային փառատոնի ժամանակ հավաքվել էին հազարավոր մուսուլմաններ, սիկհեր և հինդուսներ։ Ցույցից մեկ ժամ անց` 16:30-ին, բրիտանական զինվորական զորախմբի հրամանատարի տեղակալի` Դայերի կողմից, առանց զգուշացնելու փակվում են հիմնական ելքերը և սկսում են կրակ բացել ամբոխի վրա։ Կրակահերթը տևում է մոտ 10 րոպե։ Ըստ բրիտանական տվյալների՝ զոհերի ընդհանուր թիվը կազմել է 379։ Ըստ Հնդկական ազգային ժողովի գնահատականների` մահացել է գրեթե 1000 մարդ։

1947 թվականի խռովություններըԲրիտանական Հնդկաստանի բաժանումը Հնդկաստանի և Պակիստանի` մեծ ազդեցություն թողեց Ամրիտսարի ժողովրդավարական, տնտեսական, մշակութային, քաղաքական և սոցիալական կառույցների վրա:Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև Փենջաբ (նահանգ) նահանգի բաժանման պատճառով Ամրիտսարը զբաղեցրեց սահմանային դիրք։ Նախքան նահանգների բաժանումը, իսլամական լիգան ցանկանում էր Ամրիտսարը ներառել Պակիստանի կազմի մեջ, հիմնվելով այն փաստի վրա, որ այն մոտ է գտնվում Լահորին (մոտ 30 մղոն ) և որ բնակչության գրեթե 50%-ը մուսուլման էին, սակայն քաղաքը մտավ Հնդկաստանի կազմի մեջ։ Հնդկաստանի Ազգային ժողովն ուներ իր նպատակները` պնդելով, որ Լահորը մնա Փենջաբի մշակութային, տնտեսական և քաղաքական կենտրոն, սակայն Լահորը դարձավ Պակիստանի մի մասը։ Արդյունքում, Ամրիտսարում և Լահորում տեղի ունեցան մարդկության պատմության ամենաողբերգական սոցիալական ցնցնումներն ու զանգվածային անկարգությունները։ Ամրիտսարի իսլամական բնակչությունը ստիպված եղավ հապճեպ հավաքել իրերը, թողնել ողջ ունեցվածքը և դուրս գալ տներից` վախենալով զանգվածային հակաիսլամական խռովություներից։ Հակառակ տեսարանն էլ դիտվում էր Լահորում։

Օպերացիա Երկնագույն աստղ«Երկնագույն աստղ» օպերացիան տեղի է ունեցել 1984 թվականին հունիսի 3-ից 6-ը Ամրիտսարում Ինդիրա Գանդիի հրամանով, որն այդ ժամանակվա վարչապետն էր^[2]։ Զինված ուժեր էին ուղարկվել սիկհական ռազմիկների հետևից, որոնք թաքնվում էին Ամրիտսարի Ոսկե տաճարում։ Համաձայն պաշտոնական տվյալների հատուկ օպերացիայի ընթացքում զոհվել է 83 զինծառայող^[3][4]։ Ռազմական օպերացիայի անցկացման մեթոդներն ու արդյունքները լայնածավալ քննարկման տեղիք տվեցին։ Օպերացիայից 4 ամիս անց` 1984 թվականի հոկտեմբերի 31-ին, Ինդիրա Գանդին սպանվեց իր իսկ սիկհ թիկնապահի կողմից։ Որից հետո ավելի քանի 3000 սիկհեր զոհվեցին հակասիկհական զանգվածային անկարգություների ժամանակ^[5]։

Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիր

Ծովի մակարդակից գտվնում է -234 մետր բարձրության վրա։

ԿլիմանՔաղաքի կլիման բնութագրվում է որպես կիսաանապատային, ինչը բնորոշ է հյուսիսարևմտյան Հնդկաստանին։ Կարելի է առանձնացնել 4 հիմնական եղանակներ` ձմեռ (նոյեմբերից մարտ), երբ ջերմաստիճանները փոփոխվում են 4-ից 19 °C է։ Ամառը (ապրիլից հունից), երբ ջերմաստիճանը կարող է հասնել 45°С, մուսսոն (հուլիսից մարտ) և հետմուսսոնային (սեպտեմբերից նոյեմբեր)։ Տարեկան տեղումների քանակը կազմում է 681 մմ։ Վերջին տասնամյակներում ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է 1996 թվականի դեկտեմբերի 9-ին -7,6 °C^[6]: Ամենաբարձր ջերմաստիճանը գրանցվել է 2013 թվականի մայիսի 22-ին և կազմել է 48,1°С^[7]: