Իրանական ճգնաժամ (2019-2020)

Իրանական ճգնաժամ, նաև Պարսից ծոցի ճգնաժամ (անգլ.՝ Persian Gulf crisis), լարված քաղաքական, դիվանագիտական և ռազմական դիմակայություն մի կողմից Իրանի և նրա դաշնակից խմբավորումների, մյուս կողմից՝ ԱՄՆ-ի և տարածաշրջանում նրանց ռազմավարական դաշնակիցների միջև։ Նրանց միջև հարաբերությունները սրվել են «միջուկային գործարքից» Թեհրանի և Վաշինգտոնի դուրս գալուց հետո (պաշտոնական անվանումը՝ գործողությունների համատեղ համապարփակ ծրագիր)։

Նախապատմություն

2015 թվականի հուլիսի 15-ին Իրանն ու «վեցնյակի» երկրները (ԱՄՆ, Ֆրանսիա, Մեծ Բրիտանիա, Գերմանիա, Չինաստան և Ռուսաստան) Իրանի դեմ պատժամիջոցների չեղարկման դիմաց համաձայնության են եկել Իրանի միջուկային ծրագրի շուրջ։ Ըստ համաձայնագրի, Իրանը պետք է թույլ տա ՄԱԳԱՏԷ-ի տեսուչներին իրենց միջուկային օբյեկտներում, Արևմուտքի երկրները, իրենց հերթին, աստիճանաբար հանեն Իրանի դեմ պատժամիջոցները։ Համաձայնագիրը պետք է վավերացվի բոլոր կողմերի կողմից և հավանության արժանանա ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կողմից^[1]։

2017 թվականի հոկտեմբերին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հայտարարել էր, որ այլևս Կոնգրեսին չի հավաստիացնի, որ «Գործողությունների համատեղ համապարփակ ծրագիրը» համապատասխանում է երկրի շահերին^[2]։

2018 թվականի մայիսի 8-ին Թրամփը հայտարարել էր Իրանի միջուկային ծրագրի շուրջ համաձայնագրից երկրի դուրս գալու մասին։ ԱՄՆ նախագահը հայտարարել է, որ ԱՄՆ-ն ապացույցներ ունի, որ Իրանը շարունակում է միջուկային զենքի մշակումը՝ դրանով իսկ խախտելով գործողությունների ընդհանուր համապարփակ ծրագիրը։ Նա նաև հայտարարել Է Թեհրանի դեմ պատժամիջոցների վերականգնման մասին^[3]։

2019 թվականի մայիսի 8-ին (պայմանագրից ԱՄՆ-ի դուրս գալու տարելիցին) Իրանը, ի պատասխան ԱՄՆ-ի գործողությունների, հայտարարել Է միջուկային գործարքի մի շարք կետերի (հարստացված ուրանի և ծանր ջրի պաշարների մասով) կատարման դադարեցման առաջին փուլի մասին։ Մասնավորապես, Իրանը գերազանցել է ցածր հարստացված ուրանի պաշարների նշանակությունը, որը սահմանվել է 300 կիլոգրամ նիշով։ 2019 թվականի հուլիսի 7-ին Թեհրանը հայտարարել է պարտավորությունների կրճատման երկրորդ փուլի մասին։ Իրանը հայտարարել է, որ սկսում է ուրանի հարստացման գործընթացը միջուկային համաձայնագրից բարձր մակարդակով՝ 3.67 %^[4]։

Ժամանակագրություն

2019

Մայիսի 5-ին՝ ԱՄՆ ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Ջոն Բոլթոնը հայտարարել Է, որ ԱՄՆ-ն հարվածային խումբ է բացում «Աբրահամ Լինքոլն» ավիակրի և Մերձավոր Արևելքում B-52 չորս ռմբակոծիչների դեմ, որպեսզի «հստակ և անսխալ հաղորդագրություն ուղարկի» Իրանին Իսրայելի հետախուզության հաղորդագրություններից հետո ենթադրվող իրանական դավադրության մասին՝ տարածաշրջանում ԱՄՆ-ի դիրքերի թուլացման նպատակով^[5]^[6]։
Մայիսի 7-ին՝ ԱՄՆ պետքարտուղար Մայք Պոմպեոն անսպասելի գիշերային այց է կատարել Բաղդադ Գերմանիայի կանցլեր Անգելա Մերկելի հետ հանդիպման չեղարկումից հետո։ Պոմպեոն Իրաքի նախագահ Բարհամ Սալիհին և վարչապետ Ադիլ Աբդուլ-Մահդիին հայտարարել է, որ իրենք պատասխանատու են Իրաքում ամերիկացիների պաշտպանության համար։
Մայիսի 8-ին խորհրդական, այաթոլլահ Ալի Խամենեին հայտարարել է, որ Իրանը վստահ է, որ ԱՄՆ-ն չի ցանկանում և չի կարող պատերազմ սկսել Իրանի հետ։ Մինչդեռ ԱՄՆ-ի ռազմաօդային ուժերի կենտրոնական հրամանատարությունը հայտարարել է, որ F-15C Eagle-ի մի քանի կործանիչներ տեղափոխվել են Մերձավոր Արևելք՝ «տարածաշրջանում ԱՄՆ-ի շահերը պաշտպանելու համար»^[7]։
Մայիսի 10-ին Միացյալ Նահանգները տեղակայել է USS Arlington ծովային տրանսպորտային նավը և «Patriot» ԶՀՀ-ն տարածաշրջանում։ Պենտագոնը հայտարարել է, որ ռազմական ուժի ավելացումը պայմանավորված է եղել «հարձակողական գործողություններ իրականացնելու Իրանի բարձր պատրաստվածությամբ»^[8]։
Հունիսի 13-ին ամերիկյան երկու նավթային տանկեր հարձակման են ենթարկվել Հորմուզի նեղուցի մոտ, ինչի հետևանքով նրանցից մեկը բռնկվել է և կորցրել կառավարումը։ ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը տեղի ունեցածի համար մեղադրել Է Իրանին, որը հերքում է տանկերների վրա հարձակումներին իր մասնակցությունը և Վաշինգթոնին մեղադրել «իրանաֆոբական» ընկերություն քարոզելու մեջ։
Հունիսի 20-ին ամերիկյան ռազմական անօդաչու թռչող սարքը խոցվել է իրանական ՌՕՈՒ-ի կողմից։ Իրանի նախագահ Ռոհանին հայտարարել է, որ նա խախտել է իր օդային տարածքը։ Այնուհետև Թրամփը չեղարկել Է Իրանի ուղղությամբ հարվածները. Նրա խոսքով՝ իրեն զեկուցել են, որ կարող է 150 մարդ զոհվել^[9]։
Հուլիսի 4-ին «42 Commando» հատուկ նշանակության ջոկատի թագավորական ծովային հետևակայինները գրավել են Ջիբրալթարի ափերի մոտ գտնվող գերերթանկերը, որը իրանական նավթը տեղափոխում Էր Սիրիա։ Իրանի կառավարությունը խոստացել է պատասխանել նավթային տանկերի գրավմանը^[10]։
Հուլիսի 4-ին «42 Commando» հատուկ նշանակության ջոկատի թագավորական ծովային հետևակայինները գրավել են Ջիբրալթարի ափերի մոտ գտնվող գերերթանկերը, որը իրանական նավթը տեղափոխում Էր Սիրիա։ Իրանի կառավարությունը խոստացել է պատասխանել նավթային տանկերի գրավմանը։
Հուլիսի 11-ին Ջիբրալթարի ոստիկանությունը հայտարարել է, որ ձերբակալել Է իրանական «Գրեյս-1» սուպերթանկերի կապիտանին և սթարպոմին Սիրիայի նկատմամբ ԵՄ պատժամիջոցների խախտման կապակցությամբ։ Երկու օր անց ոստիկանության ներկայացուցիչները հայտնել են, որ կապիտանը, սթարփը և նավի կապիտանի երկու երկրորդ օգնականները գրավի դիմաց ազատ են արձակվել առանց մեղադրանք առաջադրելու։
Հուլիսի 13-ին Իրանի արտաքին գործերի նախարար Մոհամմադ Ջավադ Զարիֆիի հետ հեռախոսազրույցում Մեծ Բրիտանիայի արտաքին գործերի նախարար Ջերեմի Հանթն առաջարկել է զիջումների գնալ «Գրեյս-1»-ի ազատ արձակման հարցում՝ երաշխիքի դիմաց, որ Թեհրանը չի խախտի Սիրիայում Ասադի կառավարության նկատմամբ ԵՄ-ի պատժամիջոցները։
Հուլիսի 17-ին ԱՄՆ-ի ներկայացուցիչները հայտարարել են, որ Իրանին կասկածում են պանամական նավթային տանկերի գրավման մեջ, որը հետևում էր Արաբական Միացյալ Էմիրություններից և անցնում Հորմուզի նեղուցով։ Ավելի ուշ Իրանը հայտարարել էր, որ իր հեղափոխական գվարդիան ձերբակալել է արտասահմանյան նավթային տանկերին և 12 հոգանոց իր թիմին՝ երկրից վառելիքի մաքսանենգության համար։
Հուլիսի 18-ին Թրամփը հայտարարել է, որ ԱՄՆ ՌԾՈՒ «Boxer» նավը խոցել Է իրանական անօդաչու թռչող սարք, որը ռազմական նավից անցել է հազար բակերով (մեկ կիլոմետրից պակաս)՝ անտեսելով նախազգուշական ազդանշանները։ Իրանցի զինվորականները հերքել են, որ կորցրել են իրենց անօդաչու սարքը Հորմուզի նեղուցում։
Հուլիսի 19-ին ԻՀՊԿ-ի մարտիկները ձերբակալել են բրիտանական Stena Impero նավթային տանկերին, որը պատկանում է Հորմուզի նեղուցում Stena Bulk & Northern Marine Management ընկերությանը։ Որոշումը կայացվել է դատարանի կողմից միջազգային նորմերի խախտման պատճառով։
Օգոստոսի 16-ին Լեհաստանի արտաքին գործերի նախարար Յացեկ Չապուտովիչը հայտարարել է, որ Վարշավան աջակցում է Պարսից ծոցում ԱՄՆ-ի ռազմական առաքելությանը և պատրաստ է օգնություն ցուցաբերել^[11]։
Օգոստոսի 25-ին հայտնի դարձավ, որ Մեծ Բրիտանիայի ռազմածովային ուժերի HMS Defender նորագույն հրթիռային Էսկադրային ականակիրը ուղևորվում է Պարսից ծոցի շրջան։ Նավը միացել է Kent և Montrose ֆրեգատներին, որոնք տարածաշրջանում էին գտնվում Իրանին ահաբեկելու նպատակով։
Սեպտեմբերի 3-ին ԱՄՆ-ն պատժամիջոցներ է սահմանել Իրանի տիեզերագնացության հետազոտական ինստիտուտի, տիեզերական գործակալության և տիեզերքի հետազոտման կենտրոնի դեմ^[12]։
Սեպտեմբերի 14-ին Իրանի գաղափարական դաշնակիցները հուսիթները ԱԹՍ-ի օգնությամբ հարձակում են իրականացրել Աբկայքում Սաուդյան նավթավերամշակման գործարանների վրա։ Հարձակումը Սաուդյան նավթի արդյունահանման ժամանակավոր անկում է առաջացրել երկու անգամ (9,8 մլն բարելից մինչև 4,1 մլն բարել), ինչը համապատասխանում է համաշխարհային արդյունահանման 5 %-ին^[13]։ ԱՄՆ-ն հայտարարել է, որ միջադեպի հետևում կանգնած Է Թեհրանը, սակայն ոչ մի ապացույց չի ներկայացրել^[14]։
Սեպտեմբերի 21-ին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը հավանություն Է տվել Մերձավոր Արևելք լրացուցիչ զորքեր ուղարկելուն։ Մինչդեռ Պենտագոնի ղեկավար Մարկ Էսպերը հայտարարել է, որ Բահրեյնի ռազմածովային բազայում տեղակայված ամերիկյան բոլոր ուժերը կկենտրոնանան հակահրթիռային պաշտպանության վրա^[15]։
Հոկտեմբերի 11-ին՝ Կարմիր ծովի Ջիդդա նավահանգստային քաղաքից 60 մղոն հեռավորության վրա Սաուդյան երկու հրթիռներով հարձակման է ենթարկվել իրաքյան նավթային տանկերը։ Պայթյուն է տեղի ունեցել, ինչի հետևանքով վնասվել են նավթի երկու ռեզերվուարներ։ Զոհեր և վիրավորներ չկան^[16]։
Նոյեմբերի 7-ին ԱՄՆ-ի ղեկավարությամբ ռազմածովային կոալիցիան Բահրեյնում սկսել է իրանական խնդրահարույց տարածքային ջրերի մոտ նավարկելի երթուղիների պահպանության գործողությունը^[17]։
Դեկտեմբերի 27-ին Իրաքում տեղի ունեցավ ամերիկյան K-1 ռազմաբազայի գնդակոծությունը։ ԱՄՆ-ն պատասխանատվությունը դրել է «Կատաիբ Հեզբոլլահի» գրոհայինների վրա։
Դեկտեմբերի 31-ին հարձակում է տեղի ունեցել Բաղդադում ԱՄՆ դեսպանատան վրա։ Դոնալդ Թրամփը դրա պատասխանատվությունը դրել Է Իրանի վրա։ Միջադեպից մի քանի օր առաջ ամերիկյան ՌՕՈՒ-ն ռմբակոծել էր Սիրիայում և Իրաքում «Կատաիբ Հեզբոլլահի» և շիական այլ շարժումների հինգ օբյեկտներ, ինչն էլ առիթ էր հանդիսացել շիաների կողմից դիվանագիտական առաքելության վրա հարձակման համար։

2020

Հունվարի 3-ին տեղի ունեցավ ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերի ավիահարվածը Բաղդադի միջազգային օդանավակայանին, որի հետևանքով զոհվել են Քասեմ Սուլեյմանին՝ Իրանի Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի «Քուդս» ջոկատի հրամանատարը, և Աբու Մահդի ալ Մուհանդիսը՝ «ժողովրդական մոբիլիզացիայի ուժեր» աշխարհազորայինների իրաքյան խմբավորման հրամանատարը։
Հունվարի 4-ին ԱՄՆ դեսպանատան մոտ պայթյուն է տեղի ունեցել։ Զոհերի և վիրավորների մասին տեղեկություններ չկան։ Դրա հետ մեկտեղ Իրաքի անվտանգության ուժերի շտաբի մոտակա տարածքները ենթարկվել են ականանետային գնդակոծության։ Միջադեպը տեղի է ունեցել երկրի հյուսիսում՝ Նայնավա նահանգում։ Նշվում էր, որ անհայտ անձինք գնդակոծել են ԱՄՆ զինվորականների կողմից օգտագործվող շտաբի մոտ գտնվող կառավարական շենքերը։ Բացի այդ, հրթիռային հարվածի է ենթարկվել Ալ Ջադրիա թաղամասը և հյուսիսում տեղակայված է նաև «Բալլադա» ռազմական բազան, որն օգտագործել են ամերիկյան ուժերը^[18]։
Հունվարի 5-ին Իրանի կառավարությունը հայտարարել է, որ հրաժարվում է միջուկային գործարքի վերաբերյալ վերջին սահմանափակումներից, որը կատարվել է 2015 թվականին Իրանի և միջազգային միջնորդների վեցյակի կողմից։ Թեհրանը հայտարարում է, որ պատրաստ է վերադառնալ պարտավորությունների կատարմանը պատժամիջոցների չեղարկման դեպքում, ինչպես նաև իր որոշումը անմիջականորեն կապում է Սուլեյմանիի սպանության հետ։ Իրանի իշխանությունները հավելել են, որ կշարունակեն համագործակցել ՄԱԳԱՏԷ-ի հետ և վերադառնալ միջուկային գործարքի վերաբերյալ իրենց պարտավորությունների կատարմանը, Եթե երկրի նկատմամբ պատժամիջոցները հանվեն, իսկ երկրի շահերը հաշվի առնվեն^[19]։ Դրա հետ մեկտեղ Իրաքում Անբար նահանգում շիաների կողմից խոցվել Է Boeing ScanEagle 2-ը։
Հունվարի 6-ին այն բանից հետո, երբ Իրաքի խորհրդարանում սկսվեց օտարերկրյա զորքերի դուրսբերման հարցի քննարկումը, Դոնալդ Թրամփը հայտարարեց, որ ԱՄՆ բանակը չի լքի երկիրը, քանի դեռ Իրաքի իշխանությունները չեն վճարել։
Հունվարի 7-ին Իրանի խորհրդարանը Պենտագոնին ահաբեկչական կազմակերպություն է ճանաչել, ինչպես նաև բոլոր հրամանատարներին, գործակալներին և այլ անձանց, որոնք առնչություն ունեն Քասեմ Սուլեյմանիի մահվան հետ։ Փաստորեն, ԱՄՆ ողջ բանակը ճանաչվել է ահաբեկչական կազմակերպություն։
Հունվարի 8-ին Իրանը բալիստիկ հրթիռներով հարված է հասցրել Այն ալ-Ասադի ռազմաօդային բազային և Իրաքի հյուսիսում գտնվող Էրբիլում, որտեղ տեղակայված են ամերիկյան զորքերը։ Ռմբակոծությունը տեղի է ունեցել երկու ալիքներով։ Երկրորդ անգամ տուժել Է ԱՄՆ երրորդ բազան՝ Քեմփ Քուքը։ Պատասխանատվությունը ստանձնել է Իրանի հեղափոխության պահապանների կորպուսը։ Նշվում է, որ սկզբում արձակվել է ավելի քան տասը հրթիռ, իսկ հետո՝ ևս հինգ հրթիռ^[20]։ Իրանական կողմի վարկածով՝ զոհվել է 80 ամերիկացի զինծառայող, ևս ավելի քան 200-ը վիրավորվել են^[21]։ ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը իր ելույթում հստակեցրել է, որ ամերիկացիների և իրաքցիների շրջանում զոհեր և վիրավորներ չկան^[22]։

Ծանոթագրություններ

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

Search