Կենտրոնական Ասիայի միություն
Կենտրոնական Ասիայի միություն (անգլ.՝ The Central Asian Union, CAU, the Central Asian Economic Union), տնտեսական ինտեգրացիոն միջկառավարական կազմակերպություն Կենտրոնական Ասիայի հետխորհրդային հանրապետությունների՝ Ղազախստանի, Ղրղզստանի և Ուզբեկստանի միջև 1994-2004 թվականներին։
.png)
Տաջիկստանը միացել է Միությանը 1996 թվականին որպես դիտորդ[1][2]։
Պատմություն
Հին միությունը
Կենտրոնական Ասիայի միության հայեցակարգը ի հայտ եկավ 1991 թվականին ԽՍՀՄ փլուզումից անմիջապես հետո։ Չնայած բոլոր պետությունները միացան նոր ձևավորված Անկախ Պետությունների Համագործակցությանը (ԱՊՀ), զգացվում էր, որ ավելի շատ տարածաշրջանային համագործակցություն է անհրաժեշտ[2]։ 1992 թվականի սկզբին Տաջիկստանում սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ (1992–1997 թթ.) կառավարական ուժերի և տարբեր իսլամիստ ապստամբների խմբավորումների միջև, որոնց աջակցում էին թալիբները, ուստի նրանք չէին կարող մասնակցել ինտեգրացիոն գործընթացին։ Թուրքմենստանը նախընտրեց չեզոքություն պահպանել և որոշեց չմասնակցել ԱՊՀ կամ Կենտրոնական Ասիայի ինտեգրմանը։
Մնացած երեք հանրապետությունները՝ Ղազախստանը, Ղրղզստանը և Ուզբեկստանը 1993 թվականի սեպտեմբերի 23-ին պայմանագիր ստորագրեցին տնտեսական միություն ստեղծելու մասին, որին հաջորդեց «մեկ տնտեսական տարածքի» հռչակումը 1994 թվականի փետրվարի 10-ին և ստեղծվեց Միջպետական խորհուրդ՝ գործադիր մարմնով[3]։
Միությանը տրվել է նաև ռազմական նշանակություն։ Դեռևս քաղաքացիական պատերազմի մեջ Տաջիկստանը միացավ Կենտրոնական Ասիայի միությանը որպես դիտորդ 1996 թվականին։ Ստեղծվեց Պաշտպանության նախարարների խորհուրդ, և Միավորված ազգերի կազմակերպության հովանու ներքո ստեղծվեց խաղաղապահ ուժեր, որոնք առաջին ուսումնական վարժանքներն անցկացրեցին Ղազախստանի տարածքում, իսկ Ուզբեկստանում՝ 1997 թվականի սեպտեմբերին։
Նոր միությունը
2007 թվականի ապրիլի 26-ին Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևը առաջարկել է Եվրոպական միության նման տնտեսական և քաղաքական միություն ստեղծելու գաղափար, որը ներառում է նախկին ԽՍՀՄ Կենտրոնական Ասիայի հինգ հանրապետությունները՝ Ղազախստանը, Ղրղզստանը, Տաջիկստանը, Թուրքմենստանը և Ուզբեկստանը։
Մինչ այդ Ղազախստանի և Ղրղզստանի նախագահները համաձայնագիր են ստորագրել երկու պետությունների միջև «Միջազգային բարձրագույն խորհուրդ» ստեղծելու մասին։ Բացի այդ, Ղազախստանը, Ուզբեկստանը և Ղրղզստանը հավերժական բարեկամության պայմանագիր են ստորագրել։ Ազատ առեւտրի գոտի ստեղծելու որոշում են կայացրել նաեւ Ղազախստանն ու Ուզբեկստանը։
Թեև առաջարկվող նոր միությունն ուներ Ղազախստանի, Ղրղզստանի և Տաջիկստանի նախագահների աջակցությունը մինչև 2008 թվականը, այն ուղղակիորեն մերժվեց Ուզբեկստանի նախկին նախագահ Իսլամ Քարիմովի կողմից։ 2016 թվականին Քարիմովի մահից հետո, սակայն, ինտեգրման գաղափարը վերածնվեց։
2018 թվականի մարտի 15-ին Աստանայում տեղի ունեցավ Կենտրոնական Ասիայի նոր գագաթնաժողովը Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևի (հյուրընկալող), Ուզբեկստանի նախագահ Շավքաթ Միրզիյոևի (նախաձեռնող), Ղրղզստանի նախագահ Սոորոնբայ Ժեենբեկովի, Տաջիկստանի նախագահ Էմոմալի Ռահմոնի և Թուրքմենստանի խորհրդարանի խոսնակ Ակջա Նուրբերդիևայի միջև։ Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևը հյուրընկալել է գագաթնաժողովը Աքորդայի նախագահական պալատում։ Սա Կենտրոնական Ասիայի ղեկավարների առաջին գագաթնաժողովն էր մոտ մեկ տասնամյակի ընթացքում։ Նրանք որոշեցին այսուհետ գումարվել ամեն տարի մարտին՝ Նովրուզի (Ամանոր) տոնից առաջ[4][5][6][7]։
Երկրորդ գագաթնաժողովը տեղի է ունեցել 2019 թվականի նոյեմբերի 29-ին Աստանայում։
Անդամներ
| Country | Բնակչություն | Տարածք (կմ2) | ՀՆԱ (անվանական) | ՀՆԱ ըստ կապիտալի (անվանական) | ՀՆԱ (PPP) | ՀՆԱ ըստ կապիտալի (PPP) |
|---|---|---|---|---|---|---|
 Ղազախստան | 20,000,000 (62nd) | 2,724,900 (9th) | $259.292 billion (53rd) | $12,968 (69th) | $654.050 billion (41st) | $32,712 (57th) |
 Ղրղզստան | 7,037,590 (112th) | 199,951 (85th) | $12.681 billion (151st) | $1,829 (166th) | $44.623 billion (134th) | $6,438 (148th) |
 Ուզբեկստան | 36,024,000 (40th) | 448,978 (56th) | $90.392 billion (75th) | $2,509 (147th) | $371.646 billion (58th) | $10,316 (124th) |
 Տաջիկստան | 9,750,065 (94th) | 142,326 (94th) | $11.816 billion (151st) | $1,180 (167th) | $53.679 billion (119th) | $5,360 (148th) |
 Թուրքմենստան | 7,057,841 | 491,210 (52nd) | $81.822 billion | $12,934 | $126.132 billion (93nd) | $19,938 (80th) |
| Total | 79,869,496 (20th) | 4,007,275 (7th) | $456.003 billion (33rd) | $5,709.4 (106th) | $1,250.13 (30th) | $15,652 (100th) |
Կենտրոնական Ասիայի առաջնորդների գագաթնաժողովների ցանկ
- Աշխաբադ, Թուրքմենստան (1991)[1]
- Տաշքենդ, Ուզբեկստան (1993)[1]
- Դաշօղուզ, Թուրքմենստան (1995)[1]
- Աշխաբադ, Թուրքմենստան (1998)[1]
- Աշխաբադ, Թուրքմենստան (1999)[1]
- Ալմաթի, Ղազախստան (2009)[7]
Կենտրոնական Ասիայի պետությունների ղեկավարների խորհրդակցական հանդիպում.
Տես նաև
Խնդիրներ
Առաջարկվող Միությունը հիմնականում պետք է զբաղվեր միջպետական սահմանների, առևտրի, վիզային ռեժիմի, զբոսաշրջության և անվտանգության հարցերով։ Եթե իրագործվեր, Կենտրոնական Ասիայի միությունը հակակշիռ կհանդիսանար Ռուսաստանի գերակշռությամբ գործող Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությանը և չին-ռուսական գլխավորությամբ Շանհայի համագործակցության կազմակերպությանը[11]։ Ղազախստանի նախագահն իր առաջարկության մեջ ասել է.
«Տարածաշրջանում մենք կիսում ենք տնտեսական շահերը, մշակութային ժառանգությունը, լեզուն, կրոնը և բնապահպանական մարտահրավերները, և բախվում ենք ընդհանուր արտաքին սպառնալիքների։ Եվրամիության հիմնադիր հայրերը միայն կցանկանային, որ այդքան ընդհանուր բան ունենային։ Մենք պետք է մեր ջանքերն ուղղենք դեպի ավելի սերտ տնտեսական ինտեգրում, ընդհանուր շուկա և միասնական արժույթ»[12]։