Մասնակից:TamaraSargsyan/Ավազարկղ

1948 թվականին անկախություն ձեռք բերելուց հետո պետության համար պաշտոնապես ընդունվեց «Իսրայելի Պետություն» անվանումը, իսկ պատմական և կրոնական անունների առաջարկները, ներառյալ «Իսրայելական հող» ("Eretz Israel"), Սիոն և Հուդա, մերժվեցին^[40]: Անկախության առաջին շաբաթներին կառավարությունն ընտրեց «իսրայելցիներ» բառը՝ Իսրայելի քաղաքացիներին անվանելու համար, որի մասին պաշտոնապես հայտարարեց արտաքին գործերի նախարար Մոշե Շարեթը^[41]:

(եբր.՝ מְדִינַת יִשְׂרָאֵל Medīnat Yisrā'el (օգնություն • ինֆո) [[Միջազգային հնչյունական այբուբեն|[mediˈnat jisʁaˈʔel]]]; արաբ․՝ دَوْلَة إِسْرَائِيل‎‎ Dawlat Isrāʼīl Կաղապար:IPA-ar)

«Իսրայելի հող» և «Իսրայելի զավակներ» անվանումները պատմականորեն օգտագործվել են աստվածաշնչյան «Իսրայելի թագավորությունը» և համապատասխանաբար ողջ հրեա ժողովրդին նշելու համար^[42]: «Իսրայել» անվանումը (Hebrew: Yisraʾel, Isrāʾīl; Septuagint հուն․՝ Ἰσραήλ Israēl; 'El(God) persists/rules', though after Hosea 12:4 {{{3}}} հաճախ մեկնաբանվում է որպես «պայքար Աստծո հետ»)^{[43][44][45][46]} այս արտահայտությունների մեջ վերաբերում է Հակոբ պատրիարքին, որին, ըստ հրեական Աստվածաշնչի, անուն տրվեց Աստծո հրեշտակի հետ հաջողությամբ պայքարելու համար^[47]:

Հակոբի 12 որդիները դարձել են իսրայելցիների նախնիները, որոնք հայտնի են նաև որպես Իսրայելի տասներկու ցեղերը կամ Իսրայելի զավակներ: Հակոբը և նրա որդիներն ապրել են Քանաանում, սակայն սովից դրդված չորս սերունդ ստիպված են եղել գնալ Եգիպտոս: Դա տևել է 430 տարի^[48], մինչև Մովսեսը՝ Հակոբի թոռան թոռը^[49], որը իսրայելցիներին հետ բերեց Քանաան՝ Եգիպտոսից հրեաների հեռանալու ժամանակ: Հավաքական իմաստով «Իսրայել» բառի հայտնի ամենավաղ հնագիտական վկայությունը հին Եգիպտոսի Մերնեպտայի սեպագիր արձանագրությունում (թվագրվում է մ.թ.ա. 13-րդ դար)^[50]:

Տարածաշրջանը հայտնի է նաև որպես Սուրբ հող, որը սուրբ է Աբրահամյան բոլոր կրոնների համար՝ ներառյալ Հուդայականությունը, Քրիստոնեությունը, Իսլամը և Բահայի հավատը: Բրիտանական մանդատին ենթակայության տարիներին (1920-1948 թվականներ) ողջ տարածաշրջանը հայտնի է եղել որպես Պաղեստին (եբրայերեն՝ פלשתינה [א״י]‎)^[51]. Դարերի ընթացքում տարածաշրջանը հայտնի է եղել տարբեր անվանումներով, ներառյալ՝ Քանաան, Դջահի, Սամարիա, Հուդա, Եհուդ, Իուդեա, Քոելե-Սիրիա, Սիրիական Պաղեստին և Հարավային Սիրիա:

Նախապատմություն

Ժամանակակից Իսրայելի տարածքում նախամարդու մասին հնագույն վկայությունը, որը 1.5 միլիոն տարի առաջվա թվագրություն ունի, գտնվել է Գալիլեյան ծովի մոտակայքի Ուբեիդիայի վայրում^[52]: Հին քարեդարյան այլ նշանավոր հղումներ պարունակում են Տաբուն, Քեսեմ և Մանոթ քարանձավները: Կազմախոսական առումով ժամանակակից մարդու ԱՖրիկայից դուրս գտնված հնագույն բրածոները Քաֆզեհ և Սխուլ քարանձավների նախամարդիկ են, որոնք ապրել են ժամանակակից հյուսիսային Իսրայելի տարածքում 120.000 տարի առաջ^[53]: Մ.թ.ա. 10-րդ հազարամյակում այս տարածաշրջանում գոյություն է ունեցել Նաթուֆյան մշակույթը^[54]:

Հնադար

Տարածաշրջանի վաղ պատմությունն հստակ չէ^[55]:104: Ժամանակակից հնագիտությունը զգալիորեն անտեսել է Թորայի պատմությունը պատրիարքների, Եգիպտոսի հրեաների վտարման և Ջոշուայի գրքում Քանաանի նվաճման նկարագրությունները, փոխարենը դիտարկում է իսրայելցիների ազգային առասպելում վկայագրված պատմությունները^[56]: Ուշ բրոնզի դարում (մ.թ.ա. 1550-1200 թվականները) Քանաանի մեծ մասից ձևավորվել են ենթակա պետություններ, որոնք Գազայում վարչական ղեկավարման կենտրոն ունեցող Եգիպտոսի թագավորությանը տուրք էին վճարում^[57]: Ենթադրաբար իսրայելցիների նախնիները եղել են այս տարածքում բնիկ հնադարյան սեմիտախոս ժողովուրդները^[58]:78–79: Ժամանակակից հնագիտության համաձայն Իսրայելցիները և նրանց մշակույթը ուժով չեն տիրացել տարածքին, այլ քանաանյան ժողովուրդներից և նրանց մշակույթներից առանձնացել են նախ հստակ բազմաստվածային, հետո նաև Յահվեի շուրջ միաստվածային կրոնի զարգացման միջոցով^{[59][60][61][62][63][64]}: Հնագիտական վկայություններ կան գյուղանման կենտրոններ ունեցող հասարակության մասին, որն ավելի սահմանափակ ռեսուրսներ և փոքրաթիվ բնակչություն ուներ^[65]: Գյուղերը 300-400-ից բնակչություն ունեին^[66][67], որոնք զբաղվում էին երկրագործությամբ և անասնապահությամբ և հիմնականում ինքնուրույն էին^[68], տարածված էր տնտեսական փոխանակությունը^[69]: Գիրը հայտնի և հասանելի էր անգամ ոչ մեծ վայրերում^[70]:

Հայտնի չէ, թե երբևէ միասնական միապետություն եղել է, թե ոչ^{[71][55][72][73]}. «Իսրայելին» վերաբերող ընդունված հնագիտական վկայություն կա Մենպտայի սեպագիր արձանագրությունում, որը թվագրվում է մ.թ.ա. 1200 թվականով^[74][75][76] և քանաանյանները հնագիտորեն վկայվել են Միջին բրոնզի դարում (մ.թ.ա. 2100-1550 թվականներ)^[10][77]: Վիճաբանություններ կան Իսրայելի և Հուդայի թագավորության վաղ գոյության և նրանց իշխանության չափի մասին, սակայն պատմաբանները համաձայնում են, որ Իսրայելի թագավորությունը գոյություն է ունեցել մոտավորապես մ.թ.ա. 700 թվականին^[78]: Իսրայելի թագավորությունը կործանվել է մ.թ.ա. մոտ 720 թվականին Ասորեստանի կայսրության նվաճումից հետո^[11]:

Մ.թ.ա. 586 թվականին Բաբելոնի Նաբուգոդոնոսոր II արքան գրավեց Հուդան: Ըստ հրեական Աստվածաշնչի նա կործանել է Սողոմոնի տաճարը և հրեաներին վտարել է Բաբելոնից: Պարտությունը ևս գրանցվել է Բաբելոնի ժամանակագիրների մոտ^[12][79]: Հրեաների վտարումն ավարտվել է մ.թ.ա. մոտ 538 թվականին պարսից Կյուրոս Բ Մեծ տիրապետության ընթացքում Բաբելոնը գրավելուց հետո^[80][81]: Երկրորդ տաճարը կառուցվել է մ.թ.ա մոտ 520 թվականին^[80]: Որպես Պարսկական կայսրության մաս, Հուդայի նախկին թագավորությունը դարձավ Հուդայի գավառ (Յեհուդ Մեդինաթա) տարբեր սահմաններով՝ ավելի փոքր տարածություն գրավելով^[82]: Գավառի բնակչությունը զգալիորեն փոքր էր թագավորության ցուցանիշներից, հնագիտական ուսումնասիրությունները մ.թ.ա. 5-4-րդ դարերում մոտավորապես 30,000 բնակչություն են ցույց տալիս^[55]:308:

Դասական շրջան

Պարսից հաջող իշխանության ընթացքում Յեհուդ Մեդինաթա ինքնավար գավառը աստիճանաբար քաղաքային հասարակության զարգացում ձեռք բերեց` մեծապես բնակեցված հրեաներով: Հույն նվաճողները շրջանցեցին տարածաշրջանը առանց որևէ դիմադրության կամ հետաքրքրության: Ընդգրկված լինելով Պտղոմեոսյան Եգիպտոսի և վերջիվերջո Սելևկյանների կայսրության կազմում, հարավային Լևանտը լրջորեն հելլենիզացվել է՝ լարվածություն ստեղծելով հրեաների և հույների միջև: Հակամարտությունը բռնկվեց մ.թ.ա. 167 թվականին Մաքքաբիի ապստամբությամբ, որն ավարտվեց Հուդայում անկախ Հասմոնյան թագավորության հռչակմամբ: Վերջինս ավելի ուշ ընդգրկեց ժամանակակից Իսրայելի զգալի տարածքը, քանի որ Սելևկյաններն աստիճանաբար կորցրեցին տարածաշրջանի վերահսկողությունը:

Հռոմեական կայսրությունը տարածաշրջանը գրավեց մ.թ.ա. 63 թվականին՝ նախ տիրանալով Սիրիային, ապա միջամտելով Հասմոնյան քաղաքացիական պատերազմին: Հուդայում հռոմեական և պարթևական բանակների ճակատամարտն ի վերջո հանգեցրեց Հերովդես I Մեծի թագադրմանը և Հերովդյան արքայատոհմի դիրքերի ամրացմանը որպես Հռոմի ենթակա Հուդայական գավառ: Հերովդյան արքայատոհմի անկումով Հուդան, հռոմեական գավառի վերածվելով, հունահռոմեացիների դեմ հրեաների արյունահեղ պայքարի տեղ դարձավ, որի գագաթնակետը եղան հրեա-հռոմեական պատերազմները և ավարտվեց լայնածավալ ավերածություններով, արտաքսումներով և ցեղասպանությամբ: Հրեական ներկայությունը տարածաշրջանում էականորեն նվազեց Հռոմեական կայսրության դեմ մ.թ. 132 թվականին Բար-Կոխբայի ապստամբության ձախողումով^[83]:

Այնուամենայնիվ, այնտեղ շարունակվում էր հրեաների սակավաթիվ ներկայությունը և Գալիլեյը դարձավ դրա կրոնական կենտրոնը^[84][85]: Միշնան^[86] և Թալմուդի մի մասը, կենտրոնական հրեական տեքստերը գրվել են մ.թ. 2-4-րդ դարերի ընթացքում Տիբերիայում և Երուսաղեմում^[87]: Տարածաշրջանի ծովափնյա հատվածն առավելապես բնակեցվել է հունահռոմեացիներով, իսկ լեռնային կողմը՝ սամարիտացիներով: Քրիստոնեությունն աստիճանաբար գերակայություն ձեռք բերեց Հռոմեական հեթանոսության նկատմամբ, երբ տարածաշրջանը գտնվում էր Բյուզանդիայի իշխանության ներքո: Ողջ 5-6-րդ դարերում սամարիտացիների կրկնվող ապստամբությունների ողբերգական իրադարձությունները ձևափոխեցին տարածքի սահմանները՝ բյուզանդական քրիստոնյաների և սամարիտական հասարակությունների զանգվածային ոչնչացումով և հանգեցրեց բնակչության թվաքանակի նվազման: Մ.թ. 614 թվականին պարսկական նվաճումից և կարճաժամկետ հրեական համագործակցությունից հետո Բյուզանդական կայսրությունը վերագրավեց երկիրը 628 թվականին:

Միջին դարեր և նորագույն պատմություն

Մ.թ. 634-641 թվականներին տարածաշրջանը, ներառյալ Երուսաղեմը, գրավվեց արաբների կողմից, որոնք նոր էին ընդունել իսլամը: Տարածաշրջանի վերահսկողությունը հաջորդաբար փոխանցվեց Բարեպաշտ խալիֆայությանը, Օմմայան խալիֆայությանը, Աբբասյան խալիֆայությանը, Սելջուկյան սուլթանությանը, խաչակիրներին և Այյուբյան սուլթանությանը հաջորդ երեք դարերի ընթացքում^[89]:

1099 թվականին Առաջին խաչակրաց արշավանքին Երուսաղեմի պաշարման ժամանակ քաղաքի հրեա բնակիչները կողք-կողքի կռվում էին Ֆաթիմյան կայազորի և մուսուլման ժողովրդի հետ, որոնք փորձում էին քաղաքը պաշտպանել խաչակիրներից: Երբ քաղաքը պաշարվեց, մոտ 60,000 մարդ կոտորվեց, ներառյալ 6,000 հրեաներ, որոնք պաշտպանություն էին փնտրում Սինագոգում^[90]: Այդ պահին, հրեական պետության անկումից ամբողջ հազար տարի անց, հրեական համայնքներ կային ողջ երկրով մեկ: Դրանցից հիսունը հայտնի են և ներառում էին Երուսաղեմը, Տիբերիան, Ռամլա, Աշկելոն, Կեսարիա և Գազա^[91]: Ըստ Ալբերտ Աախենացու, Հայֆայի հրեա բնակիչները քաղաքի հիմնական մարտնչող ուժն էին և «սարակինոսյան (Ֆաթիմյան) զորքերի հետ» արիաբար կռվում էին մոտավորապես մեկ ամիս, մինչև խաչակիրների նավատորմի և ցամաքային բանակի ուժի ազդեցությամբ հարկադրված եղան նահանջել^[92][93]:

1165 թվականին Մայմոնիդն այցելեց Երուսաղեմ և աղոթեց Տաճարի լեռան վրա, «մեծ, սուրբ տանը»^[94]: 1141 թվականին իսպանահրեական պոետ Եհուդա Հալևին հրեաներին կոչ արեց գաղթել Իսրայելի երկիր, ճամփորդություն, որը ինքն էլ էր կատարել: 1187 թվականին Սալադին սուլթանը՝ Այյուբյան սուլթանության հիմնադիրը, հաղթեց խաչակիրներին Հաթթինի ճակատամարտում՝ հետագայում գրավելով Երուսաղեմը և գրեթե ողջ Պաղեստինը: Այդ ժամանակ Սալադին հայտարարություն տարածեց՝ հրեաներին հրավիրելով վերադառնալ և բնակվել Երուսաղեմում^[95]: Ըստ Հուդա ալ-Հարիզու, նրանք կատարեցին դա. «Այն օրվանից, ինչ արաբները գրավել են Երուսաղեմը, իսրայելցիները ապրել են այնտեղ»^[96]: Սալադինի հրամանագիրը, որը հրեաներին թույլ էր տալիս վերահաստատվել Իսրայելում, ալ-Հարիզին համեմատել է պարսից արքա Կյուրոս Բ Մեծի հայտարարության հետ, որն արվել էր մոտ 1600 տարի ավելի վաղ^[97]:

1211 թվականին պետության հրեական հանրությունը ամրապնդվեց Ֆրանսիայից և Անգլիայից եկած 300 ռաբբիների գլխավորած խմբի ժամանումով^[98], ռաբբիների մեջ էր Սամսոն բեն Աբրահամը Սանսից^[99]: 13-րդ դարի իսպանացի ռաբբի և հրեաների ճանաչված առաջնորդ Նախմանիդեսը (Ռամբան) գովերգել է Իսրայելի երկիրը և դրա բնակեցումը համարել դրական պատվիրան բոլոր հրեաների համար: Նա գրել է. «Եթե հեթանոսները խաղաղություն են ուզում, մենք պետք է ստեղծենք այն հստակ պայմաններ պահպանելով, բայց ինչ վերաբերում է երկրին, ապա այն չպետք է թողնենք ո՛չ նրանց, ո՛չ որևէ այլ ազգի, ո՛չ էլ որևէ այլ սերնդի ձեռքերում»^[100]:

1260 թվականին իշխանությունն անցավ Եգիպտոսի Մամլուք սուլթանին^[101]: Երկիրը տեղակայված էր Մամլուքի տիրապետության տակ գտնվող երկու կենտրոնների՝ Կահիրեի և Դամասկոսի միջև և որոշակի զարգացում ունեցավ երկու քաղաքներն իրար կապող փոստային ճանապարհի կառուցումից հետո: Երուսաղեմը 1219 թվականից մնացել է քաղաքի պատերի առանց որևէ պաշտպանության, ինչպես նաև ականատես է եղել Տաճարի լեռան վրա, Ալ-Ակսա մզկիթի շրջակայքում տեղի ունեցող նոր շինարարական աշխատանքների խառնափոթին: 1266 թվականին Մամլուքյան սուլթան Բեյբարս I-ը Հեբրոնի Պատրիարքների քարանձավը փոխակերպեց բացառիկ իսլամական սրբավայրի և արգելեց քրիստոնյաների և հրեաների մուտքը, որոնք նախկինում իրավունք ունեին ներս մտնել որոշակի վճարով: Այդ վայրի վրա արգելքը մնաց այնքան, մինչև 1967 թվականին Իսրայելը կառույցը վերցրեց իր վերահսկողության տակ^[102][103]:

1470 թվականին Իտալիայից ժամանած Իսահակ բ. Մեյր Լատիֆը Երուսաղեմում 150 հրեա ընտանիք հաշվարկեց^[104]: Ջոզեֆ Սարագոսացու շնորհիվ, որը եկել էր 15-րդ դարին մոտ թվականներին, ցֆաթը և դրա շրջակայքը դարձավ Պաղեստինում հրեաների կենտրոնացման մեծագույն վայրը: Իսպանիայից Սեֆարդյան ներգաղթի շնորհիվ 16-րդ դարին հրեական բնակչության թիվն աճեց՝ հասնելով 10,000^[105]:

1956 թվականին տարածաշրջանը նվաճվեց Օսմանյան կայսրության կողմից, այն թուրքական տիրապետության տակ մնացել է մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը, երբ բրիտանացիները պարտության մատնեցին Օսմանյան ուժերին և ռազմական կառավարչություն սահմանեց նախկին Օսմանյան Սիրիայի ողջ տարածքով: 1660 թվականին դրուզների ապստամբությունը հանգեցրեց ցֆաթի և Տիբերիայի կործանման^[106]: 18-րդ դարի վերջերին Զահիր ալ-Ումար շահը ստեղծեց Գալիլեի դե ֆակտո անկախ էմիրություն: Շահին ճնշելու օսմանյան փորձերը ձախողվեցին, բայց նրա մահից հետո տարածաշրջանի վերահսկողությունը վերականգնվեցին: 1799 թվականին Ահմեդ ալ-Ջազարը հաջողությամբ հետ մղեց Նապոլեոնի զորքերի հարձակումը Ակրի վրա՝ ֆրանսիացիներին հարկադրելով հրաժարվել սիրիական արշավից^[107]: 1834 թվականին Պաղեստինի արաբ գյուղացիներն ապստամբություն բարձրացրին եգիպտական զորակոչի և հարկման քաղաքականության դեմ, որը վարում էր Մուհամմադ Ալի փաշան: Չնայած ապստամբությունը ճնշվեց, Մուհամմադ Ալիի զորքը նահանջեց, և 1840 թվականին բրիտանական աջակցությամբ վերականգնվեց օսմանյան իշխանությունը^[108]: Կարճ ժամանակ անց Օսմանյան կայսրությունում իրականացվեցին Թանզիմաթի բարեփոխումները: 1920 թվականին, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Անտանտի կողմից Լևանտի գրավումից հետո բնակավայրը բաժանվեց Բրիտանիայի և ֆրանսիայի միջև որպես մանդատային տարածք, և բրիտանահպատակ տարածքի, որը ներառում է ժամանակակից Իսրայելի Մանդատային Պաղեստին տարածքը^{[101][109][110]}:

Սիոնիզմ և Բրիտանական մանդատ

Թեպետ վաղ հրեական սփյուռքի գոյությանը, շատ հրեաներ ձգտում էին վերադառնալ Սիոն և «Իսրայելի հող»^[111], մինչդեռ այդ նպատակի իրագործման համար անհրաժեշտ ջանքերի չափը քննարկման առարկա էր^[112][113]: Արտաքսման մեջ ապրող հրեաների հույսերն ու կարոտը հրեական հավատքի համակարգի կարևոր կետերից է^[112]: 1492 թվականին Իսպանիայից վտարվելուց հրեական որոշ համայնքներ բնակվեցին Պաղեստինում^[114]: 16-րդ դարի ընթացքում հրեական համայնքներն արմատներ գցեցին չորս սուրբ քաղաքներում՝ Երուսաղեմ, Տիբերիա, Հոբրոն և Ցֆաթ, և 1967 թվականին ռաբբի Յեհուդա Հասիդը 1500 հրեաների ուղղորդեց Երուսաղեմ^[115]: 18-րդ դարի երկրորդ կեսին Հասիդական հուդայականության արևելաեվրոպական հակառակորդները, որոնք հայտնի են որպես Պերուշիմ, բնակվեցին Պաղեստինում^{[116][117][118]}:

«Ուստի ես հավատում են, որ հրեաների հրաշալի սերունդ կստեղծվի: Մաքքաբեացիները նորից վերելք կապրեն: Թույլ տվեք նորից կրկնել իմ նախաբանի խոսքերը. «Հրեաները երազում են պետություն ունենալ, և նրանք պետք է ունենան»: Մենք, ի վերջո, պետք է որպես ազատ մարդիկ ապրենք մեր սեփական հողի վրա և խաղաղությամբ մահանալ մեր հայրենիքում: Աշխատը կազատվի մեր ազատությամբ, կհարստանա մեր հարստությամբ, կմեծանա մեր մեծությամբ: Եվ ինչ էլ մենք փորձենք անենք մեր բարեկեցության համար բարերար ազդեցություն կունենա մարդկության համար»:

 Տեքստ՝ TamaraSargsyan/Ավազարկղ Վիքիդարանում

Դեպի Օսմանյան կայսրության իշխանության տակ գտնվող Պաղեստին ժամանակակից հրեաների ներգաղթի առաջին ալիքը, որը հայտնի է որպես առաջին ալիա, սկսվել է 1881 թվականին, երբ հրեաները փախչում էին արևելաեվրոպական ջարդերից^[119]: Չնայած սիոնական շարժման փորձն արդեն կար, ավստրո-հունգարացի լրագրող Թեոդոր Հերցլին վերագրում են քաղաքական սիոնիզմի հիմնադրումը^[120]: Դա շարժում էր, որը նպատակ ուներ հրեական պետություն ստեղծել Իսրայելի հողի վրա, դրանով լուծում առաջարկելով եվրոպական երկների այսպես կոչված հրեական հարցին՝ ժամանակի այլ ազգային նախագծերի նպատակներին և ձեռքբերումներին համապատասխան^[121]: 1896 թվականին Հերցլը հրապարակեց «Հրեական պետություն» գիրքը՝ առաջարկելով ապագա հրեական պետության իր տեսլականն. հաջորդ տարի նա նախագահում էր Առաջին սիոնիստական համաժողովը^[122]:

Երկրորդ ալիան (1904-1914 թվականներ) սկսվեց Քիշնևի ջարդերից հետ, մոտ 40,000 հրեա բնակեցվեց Պաղեստին, չնայած նրանց գրեթե կեսը ի վերջո հեռացան^[119]: Ներգաղթողների և՛ առաջին, և՛ երկրորդ ալիքները հիմնականում ուղղափառ հրեաներն էին^[123], չնայած երկրորդ ալիայի ժամանակ սոցիալիստական խմբեր կային, որոնք հիմնադրեցին Կիբուցի շարժումը^[124]: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Բրիտանիայի արտգործնախարար Արթուր Ջեյմս Բալֆուրը 1917 թվականին Բալֆուրի հռչակագիրն ուղարկեց Բրիտանիայի հրեական հանրության առաջնորդին, որը հայտարարեց, որ Բրիտանիան մտադիր է հրեական «հայրենիք» ստեղծել Մանդատային Պաղեստինի ներսում^[125][126]:

1918 թվականին հրեական լեգեոնը՝ կազմված հիմնականում սիոական կամավորներից, աջակցեց բրիտանացիների կողմից Պաղեստինի նվաճմանը^[127]: Բրիտանական իշխանության արաբական ընդդիմությունը և հրեական ներգաղթը հանգեցրեց 1920 թվականի Պաղեստինի անկարգություններին և հրեական ոստիկանության՝ Հագանայի ձևավորմանը (եբրայերեն նշանակում է «պաշտպանություն»), որոնցից ավելի ուշ առանձնացան Իրգուն և Լեհի (Ստերնի ավազակախումբ) կիսառազմական խմբերը^[128]: 1922 թվականին Ազգերի լիգան Բրիտանիային Պաղեստինի մանդատ տվեց՝ ներառելով Բալֆուրի հռչակագրի պայմանները, հրեաներին տրված խոստումները և արաբական պաղեստինցիների վերաբերյալ նմանատիպ դրույթները^[129]: Այս ժամանակաշրջանի տարածաշրջանի բնակչությունն առավելապես արաբ և մուսուլման էր, հրեաները բնակչության 11% էին կազմում^[130], իսկ արաբ քրիստոնյաները՝ մոտ 9,5%-ը^[131]:

Երրորդ (1919-23) և Չորրորդ (1924-29) ալիաները ևս 100,000 հրեա բերեցին Պաղեստին^[119]: Նացիզմի վերելքը և հրեաների ահագնացող հալածանքները 1930-ական թվականների Եվրոպայում հանգեցրեց հինգերորդ ալիային և քառորդ միլիոն հրեայի ներհոսքի: Սա 1936-39 թվականները արաբական ապստամբության գլխավոր պատճառն էր, որի ընթացքում Բրիտանական մանդատի ղեկավարները սիոնական Հագանայի և Իրգունի զինված ուժերի հետ միասին սպանեցին 5032 և վիրավորեցին 14,760 արաբ բնակչություն^[132][133]. արդյունքը եղավ Պաղեստինի արաբ չափահաս տղամարդկանց մոտ տասը տոկոսի մահը, վիրավորումը, բանտարկումը կամ արտաքսումը^[134]: Բրիտանացիները ներկայացրին դեպի Պաղեստին հրեական ներգաղթի սահմանափակումները «1939 թվականի սպիտակ գիրք» հաշվետվությամբ: Երբ ողջ աշխարհի երկրները երես էին թեքում Հոլոքոստից փրկվել փորձող հրեա փախստականներից, կազմակերպվեց Ալիա բետ անվանումով հայտնի գաղտնի շարժումը՝ հրեաներին Պաղեստին հասցնելու համար^[119]: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին հրեաները կազմեցին Պաղեստինի բնակչության 33%-ը^[135]:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Բրիտանիան սուր հակամարտության մեջ հայտնվեց հրեական հանրության հետ հրեական ներգաղթի սահմանափակումների հետ կապած, ինչպես նաև շարունակեց արաբական կողմի հետ հակամարտությունը սահմանափակումների սահմանների վերաբերյալ: Հագանան միացավ Իրգունին և Լեհիին Բրիտանական տիրապետության դեմ զինված պայքարում^[136]: Միևնույն ժամանակ Հոլոքոստից փրկված հարյուր հազարավոր հրեա փախստակաները նոր կյանքի էին ձգտում Եվրոպայի իրենց կործանված համայնքներից հեռու: Իշուվը փորձեց այդ փախստականներին Պաղեստին բերել, սակայն շատերը հեռացել էին կամ շրջափակվել Ատլիտի և Կիպրոսի կալանավորների ճամբարներում բրիտանացիների կողմից^[137][138]:

1946 թվականի հուլիսի 22-ին Իրգունը հարձակում գործեց Պաղեստինի համար Բրիտանական վարչական շտաբի վրա,^[139] որը տեղակայված էր Երուսաղեմի Դավիթ արքա հյուսանոց հարավային թևի վրա^{[140][141][142]}: Տարբեր ազգության 91 մարդ զոհվեց և 46-ը վիրավորվեց այդ հարձակման արդյունքում^[143]: Հյուրանոցը Պաղեստինի կառավարության քարտուղարության և Պաղեստինում և Անդրհորդանանում Բրիտանիայի զինված ուժերի շտաբի տեղակայման վայրն էր^[143][144]: Հարձակումն ուներ Հագանայի նախնական համաձայնությունը: Այն «Ագաթա» գործողության պատասխանն էր (դա լայանածավալ արշավանքների շարք էր, որը ներառում էր հրեական գործակալություններից մեկը և իրականացվել էր բրիտանական իշխանությունների կողմից) և Մանդատի ժամանակահատվածում ամենամահաբերը բրիտանացիների համար^[143][144]: Այն բնութագրվում է որպես «20-րդ դարի ամենասարսափելի ահաբեկչական միջադեպերից» մեկը^[145]: 1947 թվականին բրիտանական կառավարությունը հայտարարեց, որ դուրս կգա Պաղեստինից՝ նշելով, որ ի վիճակի չի եղել և՛ արաբների, և՛ հրեաների համար ընդունելի լուծման գալ:

1947 թվականի մայիսին նոր ձևավորրված Միավորված ազգերի Գլխավոր ասամբլեան որոշեց ստեղծել Միավորված ազգերի Պաղեստինի հատուկ հանձնաժողով «Վեհաժողովի հաջորդ նստաշրջանի համար Պաղեստինի հարցով զեկույց նախապատրաստելու համար»^[146]: 1947 թվականի սեպտեմբերի 3-ի Հանձնաժողովի զեկույցում^[147] մեծամասնությունը գլուխ VI-ում առաջարկեց Բրիտանական մանդատը փոխարինել «անկախ Արաբական պետությամբ և անկախ Հրեական պետությամբ, իսկ Երուսաղեմ քաղաքն ընդգրկել միջազգային պաշտպանության համակարգում»^[148]: 1947 թվականի նոյեմբերի 29-ին Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց 181 (II) բանաձևը, որով առաջարկվում էր Տնտեսական միության ստեղծման ծրագրի ընդունում և կիրառում^[18]: Բանաձևին կից նախագիծն, ըստ էության նույնն էր, ինչ առաջարկվել էր Հանձնաժողովի մեծամասնության կողմից սեպտեմբերի 3-ի հաշվետվությունում: Հրեական գործակալությունը, որը ընդուվում էր որպես հրեական համայնքի ներկայացուցիչ, ընդունեց ծրագիրը^[149][150]: Արաբական լեգեոնը և Պաղեստինի արաբական բարձրագույն կոմիտեն մերժեցին այն և հայարարեցին, որ մերժելու են ցանկացած նախագիծ, որը կենթադրի բաժանում^[151][152]: Հաջորդ օրը՝ 1947 թվականի դեկտեմբերի 1-ին, Արաբական բարձրագույն հանձնաժողովը եռօրյա մարտ հայտարարեց, և արաբական զորքերը սկսեցին գրոհել հրեական թիրախները^[153]: Հրեաները սկզբում պաշտպանվում էին, քանի որ քաղաքացիական պատերազմ էր սկսվել, սակայն 1948 թվականի ապրիլի սկզբներին անցան հարձակման^[154][155]: Արաբական Պաղեստինի տնտեսությունը փլուզվեց և 250,000 պաղեստինյան արաբներ փախան կամ արտաքսվեցին^[156]:

1948 թվականի մայիսի 14-ին, բրիտանական մանդատի ժամկետի լրանալուց մեկ օր առաջ Դավիդ բեն Գուրիոն, հրեական գործակալության ղեկավարը հայտարարեց «հրեական պետության հռչակումը Իսրայելի հողի վրա, որը կոչվեց Իսրայելի պետություն» ^[22][157]: Հռչակագրի տեքստում նոր պետության սահմանների մասին միակ հղումը Իսրայելի հող արտահայտության գործածումն էր^[158]: Հաջորդ օրը չորս արաբական պետության՝ Եգիպտոսի, Սիրիայի, Անդրհորդանանի և Իրաքի զորքերը ներխուժեցին բրիտանական մանդատի Պաղեստինի տարածք՝ սկիզբ տալով 1948 թվականի արաբա-իսրայելական պատերազմին^[159][160]. Եմենի, Մարոկոյի, Սաուդյան Արաբիայի և Սուդանի զորքերը միացան պատերազմին^[161][162]: Ներխուժման ակնհայտ նպատակը հենց սկզբից հրեական պետության հռչակումը կանխելն է, իսկ որոշ արաբ ղեկավարներ խոսում էին հրեաներին ծով տանելու մասին^{[163][21][164]}: Ըստ Բեննի Մորիսի, հրեաները կարծում էին, որ արաբական զորքերի նպատակը հրեաներին կոտորելն է^[165]: Արաբական լեգեոնը նշում էր, որ ներխուժմամբ պետք է վերականգնվի օրենքն ու կարգը և կանխվեն հետագա արյունահեղությունները^[166]:

Մեկ տարվա մարտերից հետո հրադադարի պայմանագիր կնքվեց և հաստատվեցին ներկա սահմանները, որոնք հայտնի են որպես Կանաչ գիծ^[167]: Հորդանանը գրավեց Հորդանան գետի արևմտյան ափ անվանումով հայտնի տարածքը՝ ներառյալ արևելյան Երուսաղեմը, Եգիպտոսը վերահսկողություն վերցրեց Գազայի հատվածի նկատմամբ: ՄԱԿ-ի գնահատմամբ ավելի քան 700,000 պաղեստինցի արտաքսվեց կամ փախուստը դիմեց հակամարտության ընթացքում իսրայելյան զորքերի առաջընթացի հետևանքով. այն հետագայում արաբերենում հայտնի դարձավ որպես «նաքբա» (աղետ)^[168]: 156,000 մարդ մնաց և դարձավ Իսրայելի արաբ քաղաքացի^[169]:

Իսրայելի Պետության վաղ տարիները

Իսրայելը ՄԱԿ-ի անդամ պետություն է դարձել 1949 թվականի մայիսի 11-ին ձայների մեծամասնությամբ: Ե՛վ Իսրայելը, և՛ Հորդանանը շահագրգռված էին խաղաղության համաձայնագրով, սակայն Բրիտանիան կասեցրեց Հորդանանի ջանքերը, որպեսզի խուսափի Եգիպտոսում բրիտանական շահերի վնասումից^[170]: Պետության ստեղծման առաջին տարիներին վարչապետ Դավիդ բեն Գուրիոյի գլխավորած սոցիալիստական սիոնական շարժումը տիրապետող դարձավ Իսրայելի քաղաքական գործիչների շրջանում^[171][172]: Կիբուցը կամ կոլեկտիվ գյուղատնտեսական համայնքները առանցքային դերակատարում ունեցան նոր պետության ստեղծման գործում^[173]: 1940-ական թվականների վերջերին և 1950-ական թվականների սկզբներին դեպի Իսրայել ներգաղթին օժանդակեց Իսրայելի ներգաղթի վարչությունը և կառավարական հովանավորչություն չունեցող Մոսսադ լե-Ալիա Բեթը (բառացիորեն՝ «Անօրինական ներգաղթի կազմակերպություն»)^[174]: Երկու կազմակերպությունն էլ նպաստում էին կանոնավոր ներգաղթի գործընթացին, ինչպես օրինակ տեղափոխության հարցերին, սակայն վերջինը նաև ներգրավված էր ծայրահեղական գործողությունների մեջ տարբեր երկրներում, հատկապես Միջին արևելքում և Արևելյան Եվրոպայում, որտեղ բնակվող հրեաների կյանքին, ենթադրաբար, վտանգ էր սպառնում և այդ վայրերից դուրս գալը բարդ էր: Մոսսադ լե-Ալիա Բեթը հեռացվել է 1953 թվականին^[175]: Ներգաղթը համապատասխանեցված էր «Մեկ միլիոն ծրագրին»: Ներգաղթյալները գալիս էին տարբեր պատճառներով. ոմանք սիոնական հավատի կրողներ էին կամ գալիս էին Իսրայելում ավելի լավ կյանքի խոստման համար, մինչդեռ մյուսները՝ հալածանքներից խուսափելու կամ արտաքսվելու պատճառով^[176][177]:

Հոլոքոստի վերապրած և արաբական ու մուսուլմանական երկրներից հրեաների ներհոսքը դեպի Իսրայել առաջին երեք տարիների ընթացքում աճել է` 700,000-ից մինչև 1,400,000: 1958 թվականին Իսրայելի բնակչության թիվը հասավ 2,000,000^[178]: 1948 և 1970-ական թվականների ընթացքում մոտավորապես 1,150,000 հրեա փախստական հաստատվեց Իսրայելում^[179]: Որոշ ներգաղթյալներ գալիս էին որպես փախստականներ, առանց որևէ ունեցվածքի, և բնակվում էին ժամանակավոր ճամբարներում, որոնք կոչվում էին «մաաբարա». 1952 թվականին մոտ 200,000 մարդ էր ապրում այդ վրանային քաղաքներում^[180]: Եվրոպայից ներգաղթած հրեաներին հաճախ ավելի հարգալից էին վերաբերվում, քան Միջին արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի երկներից եկածներին. վերջինների համար նախատեսված բնակարանային միավորները հաճախ վերաբաշխվում էին առաջինները միջև, ինչի արդյունքում արաբական երկրներից նոր եկած հրեաները ավելի երկար ժամանակով էին մնում անցումային ճամբարներում^[181]: Երկու խմբերի միջև այս խտրականության պատառով առաջացած լարվածությունները կան մինչ օրս^[182]: Այս ժամանակահատվածում սնունդը, հագուստը և կահույքը պետք է չափավոր բաշխվեին, ինչը հայտնի է տնտեսական կոշտ քաղաքականության ժամանակաշրջան անվանումով: Ճգնաժամը հաղթահարելու անհրաժեշտությունը Բեն Գուրիոյին մղեց փոխհատուցման համաձայնագիր կնքել Արևմտյան Գերմանիայի հետ, ինչը զանգվածային բողոքի ցույցեր առաջացրեց Իսրայելում. հրեաները զայրացած էին այն մտքից, որ Իսրայելը կարող է դրամական փոխհատուցում ստանալ Հոլոքոստի համար^[183]:

1950-ական թվականների ընթացքում Իսրայելը հաճախակի հարձակումների էր ենթարկվում պաղեստինցի ֆիդայիների կողմից: Հարձակումները գրեթե միշտ ուղղված էին քաղաքացիական անձանց դեմ^[184], առավելապես եգիպտահպատակ Գազայի տարածքում^[185], որոնք բազմաթիվ իսրայելցիների հակահարվածների պատճառ էին դառնում: 1956 թվականին Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան նպատակ էին դրել վերստանալ Սուեզի ջրանցքի վերահսկողությունը, որը եգիպտացիները ազգայնացրել էին: Իսրայելի նավատորմի համար Սուեզի ջրանցքի և Տիրանիայի շարունակվող շրջափակումը, Իսրայելի հարավային բնակչության դեմ ֆիդայական հարձակումների թվի աճի, արաբական լուրջ և սպառնալից հայտարարությունների հետ մեկտեղ, Իսրայելին դրդեց հարձակվել Եգիպտոսի վրա^{[186][187][188][189]}: Իսրայելը Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի հետ գաղտնի դաշինք կնքեց և գրավեց Սինայի թերակղզին, բայց ՄԱԿ-ը պարտադրեց դուրս գալ՝ փոխարենը երաշխիքներ տալով Կարմիր ծովում բեռնափոխադրումների Իսրայելի իրավունքի վերականգնման համար (Տիրանիայով և ջրանցքով)^{[190][191][192]}: Սուեզի ճգնաժամ անունով հայտնի պատերազմի արդյունքում զգալիորեն նվազեցին Իսրայելի սահմանի ներթափանցումները^{[193][194][195][196]}: 1960-ական թվականներին Իսրայելը կալանավորեց նացիստական պատերազմի հանցագործ Ադոլֆ Այքմանին Արգենտինայում և նրան տարավ Իսրայել դատավարության համար^[197]: Դատավարությունը ահռելի ներգործություն ունեցավ Հոլոքոստի հրապարակային ճանաչման համար^[198]: Այքմանը մնում է միակ անձը, որն Իսրայելում մահապատժի է ենթարկվել Իսրայելի քաղաքացիական դատարանի որոշմամբ^[199]:

1964 թվականին արաբական երկրները, մտահոգված լինելով Հորդանան գետի ջրերը դեպի ափամերձ հարթավայր շեղելու Իսրայելի ծրագրերով^[200], փորձում էին շեղել ջրերի ակունքները և Իսրայելին զրկեն ջրային ռեսուրսներից, լարվածություն առաջացնելով մի կողմից Իսրայելի, իսկ մյուս կողմից Սիրիայի և Լիբանանի միջև: Արաբ ազգայնականները, Եգիպտոսի նախագահ Գամալ Աբդեր Նասերի գլխավորությամբ, հրաժարվեցին ճանաչել Իսրայելը և կոչ արեցին կործանել այն^{[23][201][202]}: 1996 թվականին Իսրայելա-Արաբական հարաբերությունները վատթարացան մինչև փաստացի Իսրայելի և արաբական ուժերի միջև տեղի ունեցող փաստացի կռիվներ^[203]: 1967 թվականի մայիսին եգիպտական բանակը կուտակվեց Իսրայելի սահմանների մոտ, դուրս մղեց ՄԱԿ-ի խաղաղապահ ջոկատներին, որոնք տեղակայված էին Սինայի թերակղզում 1957 թվականից, և արգելափակեց Իսրայելի մուտքը Կարմիր ծով^{[204][205][206]}: Մյուս արաբական երկրները մոբիլիզացրին իրենց ուժերը^[207]: Իսրայելը հաստատեց, որ այդ գործողությունները կազուս բելլի էին, և հունիսի 5-ին նախազգուշական հարված հասցրեց Եգիպտոսին: Հորդանանը, Սիրիան և Իրաքը պատասխանեցին և հարձակվեցին Իսրայելի վրա: Վեցօրյա պատերազմում Իսրայելը հաղթեց Հոդրանանին և գրավեց Հորդանան գետի արևմտյան ափը, հաղթեց Եգիպտոսին և գրավեց Գազայի հատվածը և Սինայի թերակղզին, հաղթեց Սիրիային և գրավեց Գոլանի բարձունքները^[208]: Երուսաղեմի սահմաններն ընդլայնվեցին՝ ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը, և 1949 թվականի կանաչ գիծը դարձավ Իսրայելի և բռնազավթված տարածքների միջև վարչական սահմանը:

1967 թվականի պատերազմից և արաբական լեգեոնի Խարթումի «Երեք ոչ»-երի հայտնի հռչակագրից հետո և 1967-1970-ական թվականների հյուծող պատերազմի ընթացքում, Իսրայելը եգիպտական հարձակումների ենթարկվեց Սինայի թերակղզում, իսկ պաղեստինյան խմբերի կողմից թիրախավորվեցին բռնազավթված տարածքների տարածքների իսրայելցիները, Իսրայելն ընդհանրապես և իսրայելցիներն ամբողջ աշխարհում: Պաղեստինյան և արաբական տարբեր խմբերի շարքում էր Պաղեստինի ազատության կազմակերպությունը, որը ստեղծվել էր 1964 թվականին, որն ի սկզբանե հռչակել էր «զինված հարձակումը որպես հայրենիքն ազատելու միակ ճանապարհ»^[209][210]: 1960-ական թվականների վերջերին և 1970-ական թվականների սկզբներին պաղեստինյան խմբերը հարձակումների ալիք սկսեցին^{[211] [212]}Իսրայելի և ամբողջ աշխարհում հրեական թիրախների դեմ^[213], ներառյալ 1972 թվականի Մյունխենի ամառային օլիմպիական խաղերին հրեա մարզիկների կոտորածը: Իսրայելի կառավարությունը սպանությունների արշավ սկսեց կոտորածի կազմակերպիչների դեմ՝ ռմբակոծելով և հարձակվելով ՊԱԿ-ի լիբանանյան գրասենյակի վրա:

1973 թվականի հոկտեմբերի 6-ին, երբ հրեաների պաշտպանում էին Յոմ Կիպուրը, եգիպտական և սիրիական զորքերն անակնկալ հարձակում գործեցին Սինայի թերակղզում և Գոլանի բարձունքում տեղակայված իսրայելական ուժերի դեմ, որը սկիզբ դրեց Յոմ Կիպուրի պատերազմին: Պատերազմն ավարտվեց հոկտեմբերի 25-ին՝ եգիպտական և սիրիական ուժերի հաջող ետ մղումով, սակայն այդ օրը մոտ 2,500 զինվորի կորուստ տվեց, իսկ ամբողջ 20-րյա պատերազմի ընթացքում 10-35,000 զինվորի սպանվեց^[214]: Ներքին հարցաքննությամբ կառավարությունը ազատվեց պատերազմից առաջ և դրա ընթացքում թույլ տված սխալների պատասխանատվությունից, սակայն հանրային զայրույթը վարչապետ Գոլդա Մեիրին ստիպեց հրաժարական տալ^[215]: 1976 թվականի հուլիսին Իսրայելից Ֆրանսիա թռչող ինքնաթիռն առևանգվեց պաղեստինյան պարտիզանների կողմից և վայրէջք կատարեց Ուգանդայում՝ Էնտաբում: Իսրայելի հրամանատարները մի գործողություն իրականացրին, որում 106 իսրայելցի պատանդներից 102-ը հաջողությամբ փրկվեցին:

Հակամարտության շարունակությունը և խաղաղության հաստատումը

1977 թվականի Քնեսեթի ընտրություններն էական շրջադարձ մտցրեցին Իսրայելի քաղաքական պատմության մեջ, երբ Մենախեմ Բեգինի Լիկուդ կուսակցությունը հաղթեց ազատական կուսակցությանը^[216]: Նույն տարվա վերջերին Եգիպտոսի նախագահ Անվար Սադաթը գնաց Իսրայել և խոսեց Քնեսեթում, որը արաբական երկրի ղեկավարի կողմից Իսրայելի ճանաչման առաջին դեպքն էր^[217]: Հաջորդ երկու տարիներին Սադաթը և Բեգինը ստորագրեցին Քեմփ Դեյվիդի համաձայնագրերը (1978 թվական) և եգիպտա-իսրայելական խաղաղության պայմանագիրը (1979 թվական)^[218]: Ի պատասխան, Իսրայելը նահանջեց Սինայի թերակղզուց և համաձայնեց բանակցություններ սկսել Հորդանան գետի արևմտյան ափին և Գազայի հատվածում պաղեստինիցների ինքնավարության հարցի վերաբերյալ^[219]:

1978 թվականի մարտի 11-ին Պակիստանի ազատության կազմակերպության պարտիզանները Լիբանանից հարձակում գործեցին և իրականացրեցին մերձափնյա ճանապարհի կոտորածը: Իսրայելը սրան պատասխանեց հարավային Իսրայել ներխուժելով՝ Լիտանի գետից հարավ տեղակայված ՊԱԿ կառույցները ոչնչացնելու նպատակով: ՊԱԿ շատ մարտիկներ նահանջեցին, սակայն Իսրայելը հարավային Լիբանանն ի վիճակի եղավ պաշտպանել այնքան, մինչև ՄԱԿ-ի ուժերը և լիբանանյան զորքը վրա հասան: ՊԱԿ-ը շուտով վերսկսեց Իսրայելի դեմ իր հարձակումների քաղաքականությունը: Հետագա մի քանի տարիներին ՊԱԿ-ը ներխուժեց հարավ և շարունակում էր պարբերական հրաձգությունը սահմանի երկայնքով: Իսրայելը բազմաթիվ օդային և ցամաքային հակահարվածներով է պատասխանել:

Միևնույն ժամանակ Բեգինի կառավարությունը հորդորում էր իսրայելցիներին բնակվել Հորդանան գետի արևմտյան ափին, դրանով իսկ ավելացնելով այդ տարածքում պաղեստինցիների հետ ընդհարումները^[221]: 1980 թվականին ընդունված հիմնական օրենքը, որ Երուսաղեմը Իսրայելի մայրաքաղաքն է, ոմանք համարում էին Իսրայելի կառավարության 1967 թվականի Իսրայելի միավորման հռչակագրի վերահաստատումը. այն վերածվել էր քաղաքի կարգավիճակի վերաբերյալ միջազգային հակասությունների: Իսրայելի որևէ օրենսդրությամբ չեն սահմանվում Իսրայելի տարածքները, և որևէ որոշմամբ դրա մեջ ներառված չէ արևելյան Երուսաղեմը^[222]: ՄԱԿ-ի անդամ պետությունների մեծամասնության դիրքորոշումն արտացոլված է բազմաթիվ բանաձևերում, որոնք հռչակում են, որ Իսրայելի քայլերը՝ ուղղված իր քաղաքացիներին Հորդանան գետի արևմտյան ափին բնակեցնելուն, և իր իշխանությունն ու օրենքները արևմտյան Երուսաղեմում տարածելու փորձերը անօրինական են և վավերականություն չունեն^[223]: 1981 թվականին Իսրայելը միացրեց Գոլանի բարձունքները, թեպետ այդ միավորումը միջազգային ճանաչում չունեցավ^[224]: 1980-ական և 1990-ական թվականներ Իսրայելի բնակչության բազմազանությունն ընդլայնվեց: 1980-ական թվականներից սկսած Եթովպիայի հրեաների մի քանի ալիք ներգաղթեց Իսրաայել, իսկ 1990-1994 թվականներին հետխորհրդային երկրներից հրեաների ներգաղթը 12 տոկոսով ավելացրեց Իսրայելի բնակչությունը^[225]:

1981 թվականի հունիսի 7-ն Իսրայելի օդային ուժերը ոչնչացրին Բաղդադի մոտակայքում կառուցվող Իրաքի միակ միջուկային ռեակտորը՝ վերջինիս միջուկային զենքի ծրագիրը չեզոքացնելու նպատակով:

• Index of Israel-related articles
• Outline of Israel
• Կաղապար:Books-inline

Կաղապար:Sister project links

Government

• Government services and information website
• About Israel at the Israel Ministry of Foreign Affairs
• Official website of the Israel Prime Minister's Office
• Official website of the Israel Central Bureau of Statistics
• GoIsrael.com by the Israel Ministry of Tourism

General information

• Կաղապար:CIA World Factbook link
• TamaraSargsyan/Ավազարկղ-ը Բրիտանիկա հանրագիտարանում
• Israel at the Jewish Virtual Library
• Israel at the OECD
• Key Development Forecasts for Israel from International Futures
• Կաղապար:Curlie

Maps

• Վիքիմեդիայում TamaraSargsyan/Ավազարկղ տեղանքի քարտեզը
• Կաղապար:OSM relation

Կաղապար:Israel topics