Ռադոն

1899 թվականին ամերիկացի ֆիզիկոս Ռ․ Օուենսը հայտնաբերեց, որ Th-ի քայքայման հետևանքով առաջանում է օդի հոսանքով հեռացվող նյութ^[3]։ Է․ Ռեզերֆորդը ցույց տվեց, որ այն ռադիոակտիվ^[4] գազ է և անվանեց էմանացիա (լատին․՝ emano - արտահոսում եմ)։

Նույն թվականին հայտնաբերվեցին ռադիումը (Է․ Դոռն, Գերմանիա և Ա․ Դեբիեռն, Ֆրանսիա)^[5], ուրանը, թորիումը, ռադիումը և պոլոնիումը^{[6][7][8][9][10]}, իսկ 1903 թվականին ակտինիումի էմանացիաները^[11]՝ «ռադոնը» և «ակտինոնը»։ 1908 թվականին Ուլիամ Ռամսելը և Ռոբերթ Գրեյը այն անվանեցին նիտոն (Nt)^[12]։ Այն ռադոն անվամբ սկսել է կոչվել 1923 թվականից սկսած։

Առաջին անգամ հայտնաբերվեցին միևնույն՝ քիմիական տարրի ատոմների տարատեսակները, որոնք հետագայում անվանվեցին իզոտոպներ (Ֆ․ Սոդդի, 1910)։ Է․ Ռեզերֆորղը, Ու․ Ռամզայը, Ֆ․ Սոդդին և ուրիշներ ցույց տվեցին^[13], որ ռադիումի էմանացիան իներտ գազերի^[14] շարքին պատկանող նոր քիմիական տարր է։ Առաջարկվեց 86-րդ տարրն անվանել նիտոն (հեղուկ վիճակում այն լուսարձակում է, լատին․՝ nitens - շողացող)։ Ռադոն անվանումը ընդունվեց 1923 թվականին։

Ռադոնի հայտնաբերման պատմության առաջնահերթ հարցերը դիտարկվել են Ջեյմս և Վիրջինի Մարշալի աշխատանքներում^[15]։ 1900 թվականին Դոռնը բացահայտեց ²²²Rn ռադոնի իզոտոպը, որի կիստրոհման պարբերությունը 3,823 օր է, և հրատարակեց հոդված այդ մասին^[16][17]։

Ռադոնի պարունակությունը երկրակեղևում 7 -10⁻¹⁶ զանգված % է (տարածվածությամբ 84-րդ տարրն է), մթնոլորտում՝ 6• 10⁻¹⁷։ Աննշան քանակներով պարունակվում է բնական ջրերում (ծովաջրում 10⁻³ պկյուրի/լ)։

Բնության մեջ ռադոնը հանդես է գալիս երեք իզոտոպների տեսքով.

• ռադոն ²²²Rn
• տորոն ²²⁰Rn
• ակտինոն ²¹⁹Rn

Ռադոնի պարունակությունը համեմատաբար մեծ է ռադիոակտիվ հանքանյութերով հարուստ շրջաններում։

Ռադոնը՝ ²²²Rn առաջանում է ուրան ²³⁸U–ի ռադիոակտիվ ընտանիքում, ռադիումի ²²⁶Ra տրոհման արդյունքում։ Նրա կիստրոհման պարբերությունը համեմատած իր "քույր" իզոտոպների հետ ամենամեծն է՝ 3.825 օր։ Հայտնի է ռադոնի վնասակար ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի վրա, այն կարող է թափանցել մարդու օրգանիզմ շնչառական ուղիներով, որից հետո նրա տրոհման արդյունքում առաջացած տարրերը կարող են հանդիսանալ ուռուցքահարուցիչ («ռակ») միջոց։

Ռադոնի առկայությունը մեր բնակարաններում բացատրվում է նրանով, որ ցանկացած նյութ իր մեջ պարունակում է ռադիոակտիվ մասնիկներ, հետևաբար այն շինարարական նյութերը, որոնք չեն անցել համապատասխան հետազոտությունները, կարող են շատ դեպքերում իրենց մեջ պարունակել անթույլատրելի բարձր աստիճանի ռադիոակտիվ նյութեր (²²⁶Ra), որոնք էլ կհանդիսանան ռադոնի «անսպառ» աղբյուր։ Եվրոպայի շատ երկրներում ռադոնի թույլատրելի քանակությունը բնակարաններում ընդունված է մինչև 200 Bq/m³^[18]։ Ռադոնի և տորոնի գլխավոր աղբյուր են հանդիսանում ապարները և գրունտերը ինչպես նաև շինանյութերը։

Սովորական պայմաններում ռադոնն իրենից ներկայացնում է անհոտ, անհամ, անգույն անտեսանելի իներտ գազ, մոտ 7,6 անգամ ծանր է օդից, որի խտությունը զրո աստիճանում (ըստ Ցելսիուսի) մոտ ութ անգամ մեծ է օդի խտությունից։

Խտությունը՝ 9,73 կգ/մ³, 0 °C 1 մթն)։ Հալման ջերմաստիճանը՝ 71 °С, եռմանը՝ -61,8 °C։ Լավ է լուծվում ջրում (510 սմ³/լ, 0 °C, 1 մթն),ավելի լավ՝ սպիրտներում, կարբոնաթթուներում։ Հեղուկ ռադոնը անգույն է, խտությունը՝ 4400 կգ/մ³։ Պինդ ռադոնը ունի վառ երկնագույն լուսարձակում։

Քիմիապես պասսիվ է։ Առաջացնում է ֆտորիդ (հավանորեն՝ RnF₂^[19]), որը վերականգնվում է ջրածնով (500 °C-ում)։ Բացի ֆտորից, ռադոնը թթվածնի^[20]։

Առաջացնում է կլատրատներ՝ Rn•6H₂O, Rn•2C₆H₅OH, Rn•3C₆H₅OH, Rn•C₅H₄ClOH և այլն։

Ռադոնը խիստ թունավոր է՝ հիմնականում ռադիոակտիվության պատճառով։ Նրա քայքայումից ստացվում են չցնդող ռադիոակտիվ իզոտոպներ (Po, Bi, Те, Pb), որոնք կուտակվում են օրգանիզմում։ Ռադոնի հետ աշխատելիս պահանջվում է անվտանգության կանոնների խստագույն պահպանում։

Ռադոնը (²²²Rn) ստանում են ռադիումի աղերի ջրային լուծույթով գազի (N₂, Ar և այլն) հոսանք բաց թողնելով։ Ստացվում է ~ 10⁻⁵ % ռադոն պարունակվող գազ, որտեղից այն կլանում են «չոր սառույցով» ակտիվացրած ածխով կամ այլ կլանիչներով։

Հայտնի են ռադոնի 201-222 զանգվածային թվերով ռադիոակտիվ իզոտոպները։ Կայուն իզոտոպները հայտնի չեն։ Բնության մեջ հանդիպում են ²¹⁹Rn («ակտինոն» T_1/2 = 3,92 վրկ, ակտինաուրանի շարք), ²²⁰Rn («թորոն», T_1/2 = 54,5 վրկ, թորիումի շարք) և ²²²Rn («ռադոն», ամենաերկարակյաց իզոտոպն է, T_1/2 = 3,8229 օր, ուրան-ռադիումի շարք) իզոտոպները, որոնք առաջանում են որպես բնական ռադիոակաիվ շարքերի անդամներ։

Տորոն

Տորոնը՝ ²²⁰Rn առաջանում է թորիումի՝ ²³⁰Th ռադիոակտիվ ընտանիքում։ Նրա կիսատրոհման պարբերությունը 55,6 վայրկյան է։ Ուսումնասիրվում է ռադոնի հետ միասին։

Ակտինոն

Ակտինոնը՝ ²¹⁹Rn առաջանում է ուրան ²³⁵U–ի ռադիոակտիվ ընտանիքում։ Նրա կիստրոհման պարբերությունը 3,96 վայրկյան է։Համարյա հետաքրքրություն չի ներկայացնում՝ կարճ կյանք ունենալու պատճառով։

Ռաոնը օգտագործվում է բժշկության մեջ։ Օդի մերձերկրյա շերտում ռադոնի կոնցենտրացիայի որոշումը երկրաբանության մեջ օգտագործվում է ընդերքում գտնվող Ս-ը և Th-ը հայտնաբերելու, նրանց պարունակությունը որոշելու համար։

• Պարբերական աղյուսակ
• Ռադոնաբուժություն

• Ռադոնը Webelements-ում
• Ռադոնը քիմիական տարրերի հայտնի գրադարանում Արխիվացված 2007-10-15 Wayback Machine
• Ռադոնի ազդեցությունը մարդու օրգանիզմում
• Radon and radon publications at the United States Environmental Protection Agency
• National Radon Program Services hosted by Kansas State University
• Radon Information from Public Health England
• Frequently Asked Questions About Radon at National Safety Council
• Radon at The Periodic Table of Videos (University of Nottingham)
• Radon and Lung Health from the American Lung Association

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 9, էջ 577)։