از آنجا که زبان لیتوانیایی هنوز بسیاری از ویژگیهای زبان هند و اروپایی را در خود نگهداشتهاست، پس مورد توجه زبانشناسان برای پژوهش بر روی زبان یادشدهاست. آنچنان که آنتوان میه زبانشناس نامدار فرانسوی گفتهاست: «هر کس که آرزوی شنیدن شیوه سخنراندن هندواروپاییان را دارد باید بیاید و به یک روستایی لیتوانیایی گوش فرا دهد.»
بخش شدن به دو گروه خاوری و باختری در میان زبانهای بالتیک میان سالهای ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلادی رخدادهاست. جدایش میان دو زبان لیتوانیایی و لاتویایی نیز پس از سال ۸۰۰ (میلادی) رخ دادهاست. دو زبان یادشده پیش از آن دیری به صورت دو گویش از یک زبان در کنار هم میزیستهاند. دوره این انتقال از دو گویش به دو زبان را میان سدههای ۱۴ تا ۱۷ میلادی برآورد میکنند. دستیابی آلمانها بر بخشی که امروزه برابر با لاتویاست نیز در سدههای ۱۳ و ۱۴ میلادی بر گسترش این استقلال زبانی اثرگذار بود.
کهنترین نوشتهها به زبان لیتوانیایی سرودههای آیینی برگردانشدهایست از سالهای ۱۵۰۳-۱۵۲۵. کتابهای چاپی به پس از سال ۱۵۴۷ برمیگردند، ولی تا سده ۱۸ این زبان به مرحله ادبی نرسیده بود. پس از شورش ژانویه در ۱۸۶۴ میخائیل مورافیوف روس فرماندار کل لیتوانی آموزش و نشر به زبان لیتوانیایی را ممنوع نمود و بهرهگیری از الفبای لاتین را نیز بازداشت. با این همه چاپ کتاب به زبان لیتوانیایی در بیرون از مرزها در پروس خاوری و آمریکا پی گرفتهشد. قاچاقچیان کتاب با اینکه با تهدید زندان روبهرو بودند ولی کتابها را به درون مرز میرساندند و اینگونه دستمایههای لازم را برای ملیگرایان فراهم مینمودند تا اینکه سرانجام در ۱۹۰۴ منع پیشین برداشته شد.
یوناس یابلونسکیس(۱۸۶۰–۱۹۳۰) همیاریهای شایانی برای ساماندادن و استانداردسازی زبان لیتوانیایی انجامداد. از ۱۹۱۸ لیتوانیایی زبان رسمی لیتوانی شد. در زمان چیرگی شوروی بر لیتوانی زبان لیتوانیایی در کنار زبان روسی که زبان رسمی شوروی بود، زبان رسمی لیتوانی ماند، ولی همواره روسی بر لیتوانیایی پیشی داشت.
برپایه سرشماری سال ۱۹۹۸ هشتاد درصد مردمان لیتوانی لیتوانیاییزبانند، البته دیگر ملیتهای باشنده این کشور نیز تا اندازهای به این زبان سخن میگویند. بر پایه آمار سال ۱۹۹۳ در گستره جهان ۴ میلیون تن به زبان لیتوانیایی سخن میرانند.
زبان لیتوانیایی دو گویش دارد: اوکشتایتیا(لیتوانیایی: Aukštaitija, تلفظ لیتوانیایی: [ɐukʂˈtɐǐ:tʲɪjɐ]) و ژمایتیا (به لیتوانیایی: Žemaitija) (زبان ساموگیتی هم گفته میشود). تفاوتهای بسیاری بین لیتوانیایی استاندارد و گویش ساموگیتی وجود دارد و به این خاطر، برخی از زبان شناسان ساموگیتی را زبانی جدا برای خود میدانند. گویش کنونی ساموگیتی میان سدههای ۱۳–۱۶ میلادی با تأثیر زبان کوری شکل گرفت. گویشهای لیتوانیایی با مناطق لیتوانی مرتبط اند.
هر گویشی خود زیر شاخه گویشهای دیگری است. گویش ساموگیتی به گویشهای غربی، شمالی و جنوبی، و اوکشتایتیا به جنوبی، شرقی و غربی تقسیم میشوند.
لیتوانیایی استاندارد از گویشهای اوکشتایتیای غربی نشات گرفتهاست.
لیتوانیایی قدیمی
زبان اولین نوشتههای لیتوانیایی، در قرون ۱۶ و ۱۷، به لیتوانیای قدیمی معروف است و از لحاظ جنبههای قابل توجهی با لیتوانیاییهای امروزی متفاوت است.
علاوه بر تفاوتهای مشخص شده در زیر، اسامی، افعال و صفات هنوز انتهای جداگانه ای برای عدد دوگانه دارند. دوگانه امروز در برخی از گویشها ادامه دارد. بهطور مثال:
Case
"دو دوست خوب"
Nom-Acc
dù gerù draugù
Dat
dvı̇́em gerı̇́em draugám
Inst
dviem̃ geriem̃ draugam̃
تلفظ
حروف صداداری مانند ą, ę, į, ų همچنان به صورت بلند خوانده میشدند[۳] برخلاف لیتوانیایی امروزی که به صورت حروف طولانی دهانی خوانده میشوند.