Назди машоихи ҳанафӣ – имом Абӯҳанифа (рҳ) ва имом Абӯюсуф (рҳ) фарзи вақти намози ҷумъа дар асл ҳамон фарзи пешин аст, вале касе шароити баргузории намози ҷумъа барояш фароҳам омада бошанд, ба таври ҳатмӣ амр шуда, ки намози пешинро фурӯ гузорад ва ба ҷои он намози ҷумъаро барпо дорад ва касе он шароит барояш фароҳам нагардида бошанд, бар асли фарзи вақт – намози пешин боқӣ мемонад, вале ба тариқи рухсат ба адои намози ҷумъа низ хитоб шудааст, вақте онро бо вуҷуди фароҳам набудани шартҳои вуҷуб ба ҷой оварад, намозаш дуруст ва фарзи пешин аз вай соқит мегардад.
Назди ҷумҳури аимма – имом Молик (рҳ), имом Шофеъӣ (рҳ) дар мазҳаби ҷадидаш ва имом Аҳмад (рҳ) намози ҷумъа фарзи мустақил ва фарзи вақт дар рӯзи ҷумъа аст, ки бо насси қуръонӣ фарз шуда ва ба ивази фарзи пешин нест.
Шартҳое, ки барои намози ҷумъа пешбинӣ шудаанд, ба таври умумӣ бар се навъанд:
шартҳои вуҷуб – фарз гардидан,
шартҳои сиҳҳат – дуруст гардидан,
шартҳои вуҷуб ва сиҳҳат ҳарду.
Фарқи навъҳои сегона аз якдигар дар он аст, ки
он чизе ки шарти вуҷуби намози ҷумъа ба шумор меравад, дар ҳолати мавҷуд набуданаш адами тааллуқи талаб – таклиф лозим меояд, дар ҳоле ки сиҳҳати амал собит аст, яъне дар ҳолати фароҳам набудани он шарт барои шахсе намози ҷумъа бар вай шаръан воҷиб – фарз нагаштаст, вале бо ин вуҷуд агар намозро ҳамроҳи одамони дорои шароит бигузорад, намозаш саҳеҳ аст;
он чизе ки шарти сиҳҳати намози ҷумъа ба шумор меравад, дар сурати мавҷуд набуданаш бутлони намоз лозим меояд, вале мутолаба ба он – таклиф ҳамчунон боқӣ аст, ҳаргоҳ он шарт дар канори шартҳои дигар фароҳам шавад, таклиф ба ҳоли худ боқист ва бояд намоз аз нав ба ҷой оварда шавад.
он чизе ки шарти вуҷуб ва сиҳҳати намози ҷумъа ҳарду ба шумор меравад, дар сурати мавҷуд набуданаш ду амр лозим меояд, яке бутлони намоз, дигаре адами тааллуқи талаб ба он, яъне ҳам вуҷуби намоз аз шахс соқит мегардад ва ҳам намози гузоридааш саҳеҳ нагаштааст – ботил аст.
Ислом – мусалмон будан ва имон даштан сарнахи тамоми шартҳо барои тааллуқи таклиф ва вуҷуби аҳкоми ибодӣ аст. Бинобар ин, шахси кофир аввал ба қабули ислом ва имон овардан ба он даъват мешавад, на ба анҷоми аҳком ва пойбандӣ ба онҳо. Ақл ва булуғ аз шартҳои аҳлият барои таклиф ва вуҷуби аҳкоми ибодӣ ҳастанд. Бинобар ин, таклиф аз шахси девона – беақл ва ноқисулақл бардошта – соқит ва ноболиғ ҳанӯз ба марҳалаи синнусолии аҳлият ва ё тааллуқи таклиф нарасидааст. Ин се шарт аз шартҳои вуҷуб ба шумор мераванд ва бақияи шартҳои вуҷуб – фарз гардидани намози ҷумъа иборатанд аз:
зукурат – мард будан
ҳуррият – озод будан
тандурустӣ
бино будан
муқим будан
Бинобар ин, намози ҷумъа бар шахси девона, ноболиғ, зан, ғулом, бемор, нобино ва мусофир фарз нест, вале агар шахсони мазкур дар ҷамоат ҳозир ва намози ҷумъаро бо мардум бихонанд, ин намозашон дуруст ва ба ҷои фарзи пешин ҳисоб мешавад, ба истиснои шахси девона.
Тамоми мазоҳиби фиқҳӣ дар бораи шартҳои вуҷуб иттифоқи назар доранд ва дар фароянди онҳо масоили фаръие марбут ба ҳар шарте аз онҳо матраҳ мешаванд, ки ба таври хулоса аз ин қароранд:
Манзур аз озод будан – дар қайди ғуломӣ набудан ин аст, ки мард ғуломи риқ набошад, агар чунин бошад, намози ҷумъа аз вай соқит аст, вале агар мукотаб ва ё мубааз – нимаозод бошад, намози ҷумъа бар вай воҷиб аст. Агар мавло ба ғуломи риқ иҷозати ҳузур дар намозро диҳад, намози ҷумъа бар вай низ воҷиб мегардад.
Намози ҷумъа бар шахси иҷоракор ва коргари қарордодӣ низ воҷиб аст ва шахси иҷорадеҳ ва корфармо ҳаққи манъи ӯро аз намоз надорад. Агар масҷиди ҷумъа дуртар ва рафту омад барои намози ҷумъа вақти бештареро гирад, иҷорадеҳ ва корфармо метавонад аз миқдори музди муқарраргардида ба ҳамон миқдор кам намояд.
Манзур аз тандурустӣ солим будани бадан аз дарду беморие аст, ки рафтан ба масҷидро барои ширкат дар намоз мушкил нагардонад. Тимордор – парастори бемор низ вақте касеро наёбад, ки чанд муддате аз вай парасторӣ кунад, ҳамин ҳукмро дорад.
Фиқраи бино будан тамоми аворизи вомондагӣ ва офатҳои ҷисмонии музминеро, ки ҳаракат ва гардиши одии шахсро ба гунае мушкил ва ё муаттал гардонанд, дар бар мегирад. Бинобар ин, намози ҷумъа аз нобино ва пири аз помонда соқит аст, вале агар нобино асокаши мутабарреъ ва ё бо музди муносиб пайдо кунад, назди ҷумҳури уламо, бар хилофи имом Абӯҳанифа (рҳ), намози ҷумъа бар вай воҷиб аст. Ду сурати дигаре дар ин масъала вуҷуд доранд, ки намози ҷумъа дар онҳо бар нобино воҷиб аст, яке ин ки вай бо таҳорат ва покӣ дар вақти намоз дар масҷид ҳузур дошта бошад, дигар он ки маҳорати ёфтани роҳ ва ҳаракат дар кӯчаву бозорро бе асокаш дошта бошад.
Манзур аз муқим будан он аст, ки дар миср – он ҷо ки намози ҷумъа барпо дошта мешавад, ба таври аслӣ ватандор ва сокин бошад ва ё бо сукунати муваққат, ки муддати он назди машоихи ҳанафӣ бештар аз 15 рӯз аст, дар он нияти иқомат карда бошад. Аммо касе дар беруни миср – дар ободиҳо, заминҳо ва деҳоти атрофи он ба сар барад ва ҷои сукунаташ ба қадре ба миср наздик бошад, ки садои азони намози ҷумъаро аз болои миъзанаҳо ва дар ҳавои муносиб бишунавад, намози ҷумъа ва ҳузур дар масҷиди миср бар вай воҷиб мебошад, вале агар дуртар аз ин бошад, бино бар назари бузургони ҳанафӣ барпо доштани намози ҷумъа аз вай соқит аст ва бояд фарзи вақт – намози пешинро бигузорад[8].
Шарти дуюми сиҳҳати намози ҷумъа бо ҷамоат баргузор гардидани он аст ва ҳадди ақалли шумораи афроди ҷамоат се нафар ба ғайри имом аст. Бузургони шофеъӣ ва ҳанбалӣ бо истинод ба ҳадиси Каъб ибни Молик (р) дар бораи намози ҷумъаи Асъад ибни Зурора (р) ҳузури чиҳил нафар намозгузореро, ки ҷумъа бар онҳо воҷиб аст ва моликиён ҳузури дувоздаҳ нафар намозгузори аҳли ҷумъаро барои сиҳҳати намози ҷумъа шарт донистаанд.
Агар ҷамоате ба имом иқтидо карда, дар вақти намоз баъд аз саҷда онро тарк намоянд, имом ҷумъаро такмил намояд, вале агар пеш аз саҷда онро тарк кунанд, намози ҷумъа ботил мегардад ва имом бояд намози пешинро бихонад. Зеро ҷамоат дар намози ҷумъа назди имом Абӯҳанифа (рҳ) шарти (сиҳҳати) адо аст ва адо таҳаққуқ намеёбад, магар бо фароҳам шудани тамоми рукнҳо ва шартҳо, ба монанди қиём, қироат, рукуъ, суҷуд ва ғайра. Вақте имом ва қавм намозро то саҷдаи ракъати дуюм ба ҷой оварданд, тамоми аркон ва шартҳои он ба ҷой меоянд ва он дуруст мегардад, бинобар ин, агар қавм пас аз саҷда пароканда гарданд ва имом танҳо бимонад, онро такмил менамояд, вале агар пеш аз саҷдаи ракъати дуюм пароканда гарданд, намози ҷумъаи ҳам имом ва ҳам қавм ботил мегардад ва ҳама бояд фарзи пешинро бигузоранд. Назди Соҳибайн ҷамоат дар намози ҷумъа шарти (сиҳҳати) инъиқод – барпо шудан аст ва он бо духули саҳеҳ дар намоз таҳаққуқ меёбад. Бинобар ин, агар ҷамоат – қавм пас аз инъиқоди саҳеҳ ва пеш аз саҷдаи ракъати дуюм пароканда гарданд ҳам, намози ҳама дуруст гардидааст ва имом бояд онро такмил намояд. Соҳиби «Танвиру-л-абсор» қавли Абӯҳанифа (рҳ)-ро саҳеҳ гуфтааст.
Ҳузури се нафар намозгузор ба ҳангоми шурӯъи хутба низ назди аиммаи ҳанафӣ шарти сиҳҳати он ба шумор меравад, агар ба вақти хондани хутба камтарин ҳадди ҷамоат ҳузур надошта бошад ва намоз пас аз он барпо дошта шавад, он намоз саҳеҳ намегардад[10].
Шарти дигари вуҷуб ва сиҳҳати намози ҷумъа ҳузур ва ё иҷозати султон – ҳоким ва ё ҳузури ноиб ва намояндаи вай аст, ба ин маъно ки намози ҷумъа бояд тавассути ҳоким ё ноиб ва намояндаи вай ва ё касе барпо гардад, ки аз сӯи вай ба имоматии мардум ва адои намози ҷумъа амр шудааст, яъне ҳаққи барпо намудани намози ҷумъаро танҳо ҳокими шаръ ё ноиб ва намояндаи вай дорад ва ё хатиб ва касе, ки ҳокими шаръ ӯро барои ин кор иҷозат додааст, зеро равиши баргузории намозҳои ҷумъа дар замони расули Худо (с) ва дар даврони хулафои рошид бар ин минвол буда. Ин амр вақтест, ки дар макони баргузории намози ҷумъа султон, ноиб ва ё намояндаи вай ва ё касе ки барои ин кор амр шудааст, мавҷуд бошанд, вале агар бо сабабе касе аз онҳо дар он ҷо мавҷуд набошад, пас намозгузорон аз байни худ касеро пеш мегузаронанд, то намозро барояшон барпо дорад.
Хатиби ҷумъа ва касе ки ба иқомаи он амр мешавад, дар тамоми вилоятҳо, шаҳрҳо, ноҳияҳо ва деҳоти дорои шароит бояд бо амр ва иҷозати ҳокими шаръ, ноиби вай ва ё мақоми салоҳиятдори давлатӣ таъйин шавад ва таъйини худи мардуми маҳал хатиберо аз пеши худ шаръан эътиборе надорад, магар дар ҳолати зарурат – зери по шудани ҳуқуқҳои маънавии мардум ва ё фалаҷи ҳокимият. Бинобар ин, агар султон – ҳокими шаръ аҳли миср ва ё деҳотеро аз боби тааннут ва ворид намудани зиёнҳои маънавӣ бар онҳо аз баргузории намози ҷумъа боз дорад, онҳо метавонанд мардеро аз байни худ пеш гузаронанд, то намози ҷумъаро барояшон бигузорад. Сарзаминҳои исломие, ки ба даст – истилои кофирон афтодаанд (манзураш шояд сарзаминҳои Шом, Ироқ ва шимоли Африқо бошад), сарзаминҳои ислом ба шумор мераванд, на билоди ҳарб, зеро ҳанӯз ҳукми куфрро дар онҳо ба иҷро надаровардаанд ва қозиёну волиён – коргузорони идорӣ мусалмон ҳастанд, вале аз боби зарурат ва ё бе зарурат аз онҳо итоат мекунанд, ҳар шаҳре, ки дар он коргузоре аз тарафи худи мусалмонон вуҷуд дошта бошад, вай метавонад намози ҷумъа, идҳо ва ҳудуди шаръро барпо дорад ва қозиёнро ба кор гирад... Агар коргузорони он сарзаминҳо кофирон ҳам бошанд, барои мусалмонон ҷоиз аст, ки намози ҷумъаро барпо доранд[12].
Ин шарт ва назароти фиқҳӣ ба мисли шарти қаблӣ назди машоихи мазҳаби ҳанафӣ муътабар аст ва аз шартҳои иҷтиҳодӣ ба шумор меравад. Бузургони ҳанафӣ дар эътибори ин шартҳо равиши кор дар садри исломро мустанади шаръии хеш қарор дода ва таъмини комили амнияти иҷтимоӣ ва равонии намозгузоронро ба назар гирифтаанд.
Бузургони мазоҳиби дигари фиқҳӣ ҳеч чизе мутааллиқ ба султонро, на ҳузур ва ё иҷозати вай, на ҳузури ноиб ва намояндааш ва на иҷозат ва таъйини хатиб ва ё касееро аз сӯи вай барои вуҷуб ва ё сиҳҳати намози ҷумъа шарт надонистаанд, зеро ин бандагӣ, ибодат ва фаризаи илоҳист ва онро ба ҳар шакле, ки буда, бояд анҷом дод, барои анҷоми ибодати Худо иҷозат ва ё ҳузури султон шарт ва зарур нест.
Ҷавқ ва ё ҷӯқ вожаи арабишуда аз асли туркӣ ба маънои даста, ҷамоат ва гурӯҳ аст ва манзур аз азони ҷавқ азон гуфтани дастае аз муаззинон бо як садо ва ё пайи ҳам дар як масҷид ва дар як вақт намоз аст. Азони ҷавқ дар сарзамини Ҳиҷоз, Шом ва баъзе манотиқи дигар то чанде қабл роиҷ буда ва соҳиби Радд ба нақл аз Суютӣ овардааст, ки аввалин касе, ки азони дунафара бо як садоро ба вуҷуд овард, банӣ Умайя буданд. Ба назар мерасад дар масҷиди набавӣ дар Мадинаи мунаввара дар адвори гуногуни таърих то аҳди наздик дар замони ҳокимияти Оли Суъуд азони ҷавқ вуҷуд дошта ва пас аз роҳандозии ислоҳоти динӣ дар он кишвар ва корбурди баландгӯ (микрофон) ба азони ягона ва муаззини воҳид табдил дода шудааст. Кумитаи доимамалкунандаи пажӯҳишҳои илмӣ ва ифто муташаккил аз ҳайати кибори уламои мамлакати Суъудӣ дар нишасти давраи даҳуми худ, ки дар моҳи рабиъулаввали соли 1397 ҳ. дар шаҳри Риёз баргузор гардид, ба баррасии мавзӯъи азони ҷавқ ва назари мактабҳои фиқҳӣ ва аҳли ҳадис дар бораи он пардохта, дар китоби Буҳуси илмӣ (Ҷ. 4. – С. 5-32) фаслеро бо номи Тавҳиди азон дар масҷиди набавӣ дар Мадина ба ин мавзӯъ бахшидааст.
Ҷумҳури аимма ва мактабҳои чаҳоргонаи фиқҳӣ азони ҷавқро вақте ба он ниёз пайдо шавад – шаҳр бузург ва намозгузорон зиёд бошанд, барои нашри беҳтари садои азон ба атрофи шаҳр ва расидани садои он ба мардум ҷоиз ва хуб гуфтаанд. Соҳиби Ҳидояи шариф онро амри мутаворис – маъмул ва маврусӣ аз замони Усмон (р) ба ин сӯ гуфта ва афзуда, ки дар замони расули Худо (с) танҳо ҳамин яке азон буда.
Азони ҷавқро агар вақт бештар буда бошад, муаззинон пайи ҳам ва дар манораҳои гуногун ва ё дар атрофи масҷид мегӯянд ва ин беҳтар аст, вале агар фурсат танг ва хавфи фавти фазилати аввали вақт пеш омада бошад, онро якҷоя ва бо як садо мегӯянд, ба сурате ки садои онҳо аз ҳам мутафовит набошад ва шунавандагонро мушавваш насозад, ки он кароҳият дорад. Имрӯз корбурди баландгӯ (микрофон) ҷои онро пур ва мардумро аз он бениёз месозад.
Баъзе аҳли илм, ба монанди соҳибони Авну-л-маъбуд ба сабаби адами вуҷуди он дар замони расули Худо (с) ва ба сиҳҳат нарасидани ривоятҳои собитшуда (назди онҳо) дар ин бора аз садри аввал онро нодуруст ва бидъат донистаанд.