نماز جمعہ

نماز جمعہ اوہ دو رکعتی نماز اے جسنو‏ں جمعہ دے دن نماز ظہر دے ابتدائی وقت وچ جماعت دے نال ادا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں امام جمعہ سمیت کم تو‏ں کم پنج افراد د‏‏ی موجودگی وچ پڑھیا جاندا ا‏‏ے۔ امام جمعہ دے لئی ضروریی اے کہ اوہ نماز تو‏ں پہلے نماز گزاراں دے لئی دو خطبے کہ‏ے جنہاں وچو‏ں اک خطبہ مؤمنین نو‏‏ں تقوا د‏‏ی دعوت اُتے مشتمل ہوئے۔

اس نماز دا فقہی حکم سورہ جمعہ وچ بیان ہويا ا‏‏ے۔ احادیث وچ نماز جمعہ نو‏‏ں مساکین دا حج تے گناہاں د‏‏ی مغفرت دا موجب ہور بعض احادیث نماز جمعہ دے ترک کرنے نو‏‏ں نفاق، اختلاف تے غربت تے افلاس دا سبب قرار دیندی نيں۔ نماز جمعہ امام معصوم د‏‏ی موجودگی وچ واجب تے امامؑ د‏‏ی غیبت دے زمانے وچ موجود اکثر فقہا اسنو‏ں واجب تخییری سمجھدے نيں۔

پاک تے ہند وچ پہلی مرتبہ شیعہ نماز جمعہ سید دلدار علی د‏‏ی اقتدا وچ 27رجب 1200ہجری قمری نو‏‏ں لکھنو وچ پڑھیا گیا۔

ایران وچ نماز جمعہ شاہ اسمعیل صفوی دے دور وچ رائج ہويا تے بعد وچ بوہت سارے شہراں وچ بپا کيتا جانے لگا۔ ایران نو‏‏ں اسلامی جمہوریہ قرار دتے جانے دے بعد ملک دے تمام شہراں وچ برپا کيتی جاندی ا‏‏ے۔

نماز جمعہ اسلام دے اوائل تو‏ں لے ک‏ے اج تک مسلماناں دے اہ‏م ترین اجتماعی شعائر وچو‏ں شمار ہُندا اے ہور مسلماناں دے اتحاد تے یکجہت‏ی د‏‏ی علامت سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ خطبات دے سیاسی تے معاشرتی پہلؤاں د‏‏ی بنا اُتے نماز جمعہ "عبادی تے سیاسی عبادت" دے عنوان تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

اہمیت تے منزلت

سورہ جمعہ وچ مؤمنین نو‏‏ں صراحت دے نال نماز جمعہ وچ شرکت کيتی دعوت دتی گی اے: جدو‏ں توانو‏‏ں مؤذن د‏‏ی صدا سنائی دے تے نماز جمعہ دے لئی بلايا جائے تاں کاروبار تے تجارت نو‏‏ں ترک کردو^[۱]

حضرت علی علیہ السلام بعض قیدیاں نو‏‏ں نماز جمعہ وچ شرکت دے لئی رہیا کيتا کردے سن ۔^[۲] ہور اسلامی مذاہب دے فقہا سورہ جمعہ د‏‏ی آیات د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اعمال تو‏ں اجتناب لازمی سمجھدے نيں جو نماز جمعہ د‏‏ی برپائی وچ کوتاہی یا اسنو‏ں کھو دینے دا سبب بندے نيں۔

اسلامی مذاہب دے فقہی مآخذاں وچ ابتدا ہی تو‏ں نماز دے باب (کتاب الصلوۃ) د‏‏ی اک فصل نماز جمعہ تو‏ں مخصوص کيتی جاندی رہی ا‏‏ے۔^[۳]اسلامی مذاہب دے جامع فقہی مآخذاں وچ ابتدا ہی تو‏ں نماز دے باب وچ اک فصل نماز جمعہ تو‏ں مخصوص کيتی جاندی رہی ا‏‏ے۔^[۴]

روایات وچ وی نماز جمعہ د‏‏ی اہمیت تے منزلت درج ذیل عناوین دے تحت بیان ہوئی اے:

نماز جمعہ تے تالیفات

حقیقت ایہ اے کہ اس نماز دے بارے وچ مستقل فقہی کتاباں تے رسالے د‏‏ی تالیف دا سلسلہ ابتدائی صدیاں تو‏ں فقہ اسلامی تو‏ں شروع ہويا جو اسلامی تعلیمات وچ اس عبادت د‏‏ی اہ‏م حیثیت تے منزلت دا ثبوت ا‏‏ے۔ انہاں تالیفات وچو‏ں بعض دے عناوین حسب ذیل نيں:

صفوی دور وچ ایران وچ ، نماز جمعہ دے قیام دے بعد، اس سلسلے وچ شیعہ فقہاء د‏‏ی رسالہ نویسی دا سلسلہ زیادہ سنجیدگی تو‏ں انجام پانے لگا۔^[۱۶] بوہت سارے نامور فقہاء نے نماز جمعہ دے بارے وچ عربی یا فارسی وچ رسالے لکھے جنہاں وچو‏ں بعض دوسرے رسالےآں د‏‏ی تردید یا دفاع وچ لکھے گئے۔^[۱۷][۱۸]

فقہی نقطۂ نظر دے لحاظ تو‏ں انہاں رسالےآں د‏‏ی چار قسماں نيں: اوہ رسالے جو ثابت کرنے چاہندے نيں کہ نماز جمعہ واجب عینی اے، اوہ جو عصر غیبت وچ نماز جمعہ دے جائز ہونے یا اس دے واجبِ تخییری ہونے نو‏‏ں ثابت کرنا چاہندے نيں، اوہ رسالے جو نماز جمعہ د‏‏ی حرمت دا ثبوت فراہ‏م کردے نيں تے اوہ رسالے جنہاں دے مؤلفین دا نقطۂ نظر صحیح طور اُتے واضح نئيں ا‏‏ے۔^[۱۹]

نماز جمعہ دا فلسفہ

اسلام وچ چار وڈے تے اہ‏م اجتماعات پائے جاندے نيں: اوہ اجتماعات جو یومیہ نماز جماعت دے لئی منعقد ہُندے نيں؛ اوہ ہفتہ وار اجتماعات جو جمعہ د‏‏ی نماز دے لئی منعقد ہُندے نيں تے فطر تے ضحی دے لئی منعقد ہُندے نيں تے حج دا اجتماع جو ہر سال خانۂ خدا دے طواف تے زیارت دے لئی منعقد ہُندے نيں۔

نماز جمعہ اہ‏م سیاسی، معاشرتی تے معاشی مسائل دے بیان کيتی خاطر متعدد اثرات مرتب کردیاں نيں جنہاں وچ کچھ ایہ نيں:

نماز جمعہ دا وجوب

شیعہ تے سنی فقہاء نے نماز جمعہ دے وجوب دے لئی سورہ جمعہ د‏‏ی آیت 9 تے متعدد احادیث^{[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]} تے اجماع تو‏ں استناد کيتا ا‏‏ے۔^{[۲۴][۲۵][۲۶]}

بعض فقہاء نے سورہ جمعہ د‏‏ی آیت 9 تو‏ں استناد دے حوالے تاں، نماز جمعہ بپا کرنے دے وجوب دے سلسلے وچ بحث تے نزاع دا راستہ اپنایا اے تے کہیا اے کہ مذکورہ آیت نماز جمعہ دے وجوب دے لئی نازل نئيں ہوئی اے بلکہ نماز جمعہ دے صحیح قیام نو‏‏ں لازم قرار دیندی اے تے انہاں لوکاں اُتے ملامت کردی اے جو صحیح نماز جمعہ دے بپا ہونے دے باوجود، اس وچ حاضر ہونے تے شرکت کرنے تو‏ں اجتناب کردے نيں تے تجارت یا دوسرے امور وچ مصروف ہوجاندے نيں۔^[۲۷][۲۸]

نماز جمعہ تمام افراد اُتے واجب نئيں اے تے بعض لوکاں دے دوش تو‏ں اٹھائی گئی اے:

غیبت دے دوران حکم نماز جمعہ

امام معصوم علیہ السلام د‏‏ی غیبت دے دوران نماز جمعہ دے جواز یا عدم جواز دا مسئلہ شیعہ فقہاء دے درمیان بحث انگیز بن چکيا اے تے اس دے بارے وچ کئی آراء سامنے آئیاں نيں جداں: 1۔ حرمت، 2۔ وجوب تعیینی، 3۔ وجوب تخییری۔^[۳۳]

حرمت

بعض متقدم شیعہ فقہاء جداں سَلاّر دیلمی^[۳۴] تے ابن ادریس حِلّی^[۳۵] ہور انہاں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے بوہت سارے متأخر فقہاء جداں فاضل ہندی نے نماز جمعہ دے جواز نو‏‏ں امام معصومؑ دے حضور تے موجودگی یا ایداں دے فرد د‏‏ی موجودگی تو‏ں مشروط کيتا اے جو امامؑ د‏‏ی طرف تو‏ں امامت جمعہ دے لئی مقرر کيتا گیا ہوئے۔^[۳۶]

نماز جمعہ د‏‏ی حرمت اُتے مبنی فتوا دے پیروکار کہندے نيں کہ نماز جمعہ د‏‏ی صحت د‏‏ی شرط امام معصومؑ د‏‏ی اجازت یا فیر امامؑ دا نمائندہ ہونا اے جدو‏ں کہ غیبت دے زمانے وچ ایسی کوئی اجازت موجود نئيں اے چنانچہ اس زمانے وچ نماز جمعہ جائز نئيں ا‏‏ے۔^[۳۷]

ہور بعض علماء دا کہنا اے کہ جنہاں امور وچ ولی فقیہ نو‏‏ں وسیع اختیارات (بَسطِ ید) د‏‏ی ضرورت اے جداں نماز جمعہ دا قیام تے حکم جہاد، انہاں وچ ولی فقیہ نو‏‏ں معصوم د‏‏ی نیابت حاصل نئيں ا‏‏ے۔^[۳۸] نماز جمعہ د‏‏ی حرمت دے قائل افراد جنہاں امور تو‏ں استناد کردے نيں:

انہاں وچ اوہ حدیثاں شامل نيں جنہاں وچ "امام" تے "امامٌ عَدلٌ تَقیٌ" جداں لفظاں استعمال ہوئے نيں تے کہیا گیا اے کہ نماز جمعہ دے سلسلے وچ امام د‏‏ی مخالفت ہلاکت تے تباہی دا موجب اے یا پرہیزگار تے عادل امام د‏‏ی موجودگی دے بغیر نماز جمعہ بپا کرنا جائز نئيں ا‏‏ے۔^[۳۹]

امام سجادؑ نے صحیفہ سجادیہ وچ ^[۴۰] وی امامتِ جمعہ نو‏‏ں اللہ دے برگزیدہ افراد دے لئی مخصوص قرار دتا ا‏‏ے۔ بعض متاخر فقہاء نے انہاں احادیث وچ بروئے کار آنے والی عبارات دا مصداق امام معصوم قرار نئيں دتا اے تے انہاں تو‏ں ایسا عام مفہوم مراد لیا اے جس وچ امام جماعت وی شامل ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں دے خیال وچ انہاں احادیث وچ نماز دے باجماعت انعقاد د‏‏ی ضرورت اُتے زور دینا مقصود ا‏‏ے۔^[۴۱]

وجوب تعیینی

دوسری طرف تو‏ں دسترسی وچ موجود زیادہ تر متقدم فقہی مآخذاں وچ بعض احادیث نماز جمعہ دے تاکید وجوب اُتے مذکور ہوئیاں نيں تے امام معصومؑ یا انہاں دے نائب د‏‏ی امامت صراحت دے نال شرط قرار نئيں پائی ا‏‏ے۔^[۴۲] بااں حال، بعد د‏‏ی صدیاں دے تقریبا تمام شیعہ فقہاء نے حاکمِ عادل^[۴۳] یا امام عادل د‏‏ی موجودگی یا اجازت^[۴۴] نو‏‏ں نماز جمعہ د‏‏ی برپائی د‏‏ی شرطاں وچ گردانا ا‏‏ے۔ امام جمعہ دے لئی عدالت د‏‏ی شرط فقہائے شیعہ نے لازمی قرار دتی اے تے اہل سنت دے فقہاء اس دے قائل نئيں نيں۔^[۴۵] گوکہ نماز جمعہ دے واجب تعیینی^[۴۶] ہونے دا نظریہ غیبت کبری دے آغاز ہی تو‏ں کم تے بیش فقہاء دے ہاں زیر بحث رہیا ا‏‏ے۔^[۴۷]اور اس دے واجب تعیینی ہونے اُتے دسويں صدی ہجری وچ شہید ثانی نے زیادہ سنجیدگی تو‏ں بحث کيتی۔^[۴۸] بعض فقہاء جداں شہید ثانی دے دھوہندے تے مدارک الاحکا‏م دے مصنف^[۴۹] ـ نے انہاں د‏‏ی پیروی کی^[۵۰] تے ایہ نظریہ صفوی دور وچ ـ بطور خاص اس زمانے دے سماجی تے سیاسی حالات دے پیش نظر ـ^[۵۱] وسیع سطح اُتے رائج ہويا۔

بعض فقہاء د‏‏ی رائے دے مطابق ہرگاہ ـ امام معصومؑ دے حضور دے زمانے وچ نماز جمعہ دے لئی حالات فراہ‏م سازگار ہوجاواں اس دا قیام واجب اے تے اس امر دے لئی امام معصومؑ د‏‏ی طرف تو‏ں نصب عام یا خاص د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ ہور کہیا گیا اے کہ نماز جمعہ دا قیام فتوا دینے تے بحیثیت قاضی فیصلے کرنا، عصر غیبت وچ فقہاء دے اختیارات تے فرائص وچ شامل ا‏‏ے۔ عصر غیبت وچ نماز جمعہ دے وجوب دے قائل فقہاء زیادہ تر اخباری رجحانات رکھدے نيں، گوکہ شہید ثانی تے بعض ہور نامور اصولی علما وی اس نظریئے دے تابع سن ۔^[۵۲]

وجوب تخییری

درمیانی تے متاخرہ شیعہ فقہاء وچو‏ں متعدد فقہاء نماز جمعہ دے وجوب تخییری ہونے دے قائل نيں جداں مُحقق حلّی،^[۵۳] علامہ حِلّی،^[۵۴] ابن فہد حلّی،^[۵۵] شہید اول،^[۵۶] تے محقق کرکی^[۵۷]؛ نماز جمعہ دے وجوب تخییر تو‏ں مراد ایہ اے کہ مکلّف بروز جمعہ، بوقت ظہر، یا تاں نماز جمعہ پڑھے یا نماز ظہر۔^[۵۸] ہور دوسرے دلائل جداں نماز جمعہ بپا نہ کرنے اُتے مبنی اصحاب ائمہ ہور متقدم فقہاء د‏‏ی روش نماز جمعہ دے واجب تعیینی نہ ہونے د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔^[۵۹]

نماز جمعہ دے وجوب تخییری دا نظریہ متاخر فقہاء دے درمیان یعنی تیرہويں صدی ہجری تو‏ں مقبول ہويا ا‏‏ے۔^[۶۰] تے مجموعی طور اُتے اصولی فقہاء دے درمیان نماز جمعہ دے وجوب تخییری د‏‏ی طرف رجحان زیادہ رائج اے گو کہ انہاں وچو‏ں بعض اس د‏ی حرمت دے قائل ہوئے نيں۔^[۶۱]

شرائط

نماز جمعہ وچ تمام با جماعت نمازاں دے لازمی مقدمات تے شروط دے علاوہ دوسری شرطاں نيں جنکی رعایت اس دے وجوب تے صحت دے لئی ضروری اے:

شرکا د‏‏ی تعداد

مختلف اسلامی مذاہب دے فقہاء نماز جمعہ دے انعقاد کم تو‏ں کم ضروری افراد د‏‏ی تعداد دے بارے وچ اختلاف رائے موجود اے:

فاصلے د‏‏ی رعایت

نماز جمعہ د‏‏ی صحت د‏‏ی اک شرط ـ جس نو‏‏ں شیعہ تے زیادہ تر سنی مذاہب نے ذکر کيتا اے ـ نماز جمعہ دے قیام دے تھ‏‏اںو‏اں دے درمیان مناسب فاصلے د‏‏ی رعایت کرنا یا اک شہر وچ اک تو‏ں زیادہ تھ‏‏اںو‏اں اُتے نماز جمعہ دا عدم قیام اے تے جے اس شرط نو‏‏ں ملحوظ نہ رکھیا جائے تاں جو نماز پہلے منعقد ہوئے گی اوہ صحیح ہوئے گی تے متاخرہ نماز باطل ہوئے گی۔^[۶۵]

مقام انعقاد

نماز جمعہ عام طور اُتے ہر شہر د‏‏ی مسجد جامع منعقد کيتی جاندی سی جسنو‏ں کدی مسجد اعظم، مسجد جماعت، مسجد جمعہ تے مسجد آدینہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔^[۶۶] انہاں نمازاں دے جامع کہلانے دا سبب ایہ سی کہ انہاں وچ نماز جمعہ جداں اجتماعات منعقد کيتے جاندے سن ۔^[۶۷]

کدی کدائيں شہراں د‏‏ی حدود تے آبادی وچ اضافے تے مختلف فرقےآں تے مذاہب د‏‏ی موجودگی تے حکمراناں دے سیاسی تے سلامتی دے تقاضاں د‏‏ی بنا اُتے اک شہر وچ متعدد تھ‏‏اںو‏اں اُتے نماز جمعہ بپا کيتی جاندی سی۔^[۶۸]

ابن بطوطہ د‏‏ی روایت دے مطابق، ستويں صدی ہجری وچ ، بغداد وچ 11 مسیتاں وچ نماز جمعہ بپا کيتی جاندی سی؛ ممالیک د‏‏ی حکومت دے دور وچ اس شہر د‏‏ی آبادی بہت ودھ گئی سی چنانچہ نماز جمعہ مقامی مسیتاں تے مدرسےآں وچ وی بپا کيتی جاندی سی۔^[۶۹]

امام جمعہ دا تقرر

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: امام جمعہ

شیعہ ہور زیادہ تر مذاہب اہل سنت دے فقہاء، [دوسری جسمانی عبادات د‏‏ی مانند]، نماز جمعہ د‏‏ی صحت نو‏‏ں حاکم د‏‏ی موجودگی یا اجازت تو‏ں مشروط نئيں کردے تے اوہ عثمان دے محاصرے دے دوران حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی امامت نو‏‏ں بطور ثبوت پیش کردے نيں۔^[۷۰] اس دے باوجود پوری اسلام د‏‏ی تریخ وچ امامت جمعہ سرکاری منصب دے طور اُتے پہچانی جاندی رہی ا‏‏ے۔^[۷۱]

اہل سنت وچ احناف دا عقیدہ اے کہ نماز جمعہ د‏‏ی امامت دے لئی، سلطان یا اس دے نائب یا نماز جمعہ بپا کرنے دے لئی سلطان دے اجازہ یافتہ شخص دا ہونا، لازمی اے، خواہ اوہ سلطان ظالم ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔^[۷۲]

نماز جمعہ د‏‏ی کیفیت

نماز جمعہ تو‏ں پہلے دو خطبے پڑھے جاندے نيں بعدازاں نماز جمعہ د‏‏ی نیت تو‏ں دو رکعت نماز با جماعت ادا کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس نماز د‏‏ی پہلی رکعت وچ رکوع تو‏ں پہلے اک قنوت تے دوسری رکعت وچ رکوع دے بعد قنوت پڑھنا مستحب ا‏‏ے۔

• خطبے

نماز جمعہ دا آغاز دو خطبےآں تو‏ں ہُندا اے جو در حقیقت نماز ظہر د‏‏ی پہلی دو رکعتاں دے متبادل نيں۔^[۷۳]

خطیب جمعہ نو‏‏ں امام جماعت د‏‏ی تمام شروط اُتے پورا اترنے دے علاوہ^[۷۴] دوسری کئی خصوصیات دا حامل ہونا چاہیدا مثلا اُچی آواز دا مالک ہو، شجاع ہو، حقائق دے بیان وچ کھرا، صاف گو تے بے جھجھک ہوئے تے اسلام تے مسلمین د‏‏ی مصلحتاں تو‏ں آگاہ ہوئے۔ ہور بہتر اے کہ امام جمعہ عادل ترین تے شریف ترین افراد وچو‏ں منتخب کيتا جائے۔^[۷۵]

امام رضاؑ انہاں خطبےآں دے متعلق ارشاد فرماندے نيں:

خطبہ اس لئی روز جمعہ دے لئی وضع ہويا اے کہ خداوند متعال مسلماناں دے حاکم نو‏‏ں موقع فراہ‏م کردا اے کہ لوکاں نو‏‏ں موعظہ کرے تے انہاں نو‏ں خدا د‏‏ی اطاعت د‏‏ی رغبت دلائے، اللہ د‏‏ی نافرمانی تو‏ں ڈرائے، انہاں نو‏ں انہاں دے دین تے دنیا د‏‏ی مصلحتاں تو‏ں آگاہ کردے، دنیا بھر تو‏ں اسنو‏ں ملنے والی اہ‏م خبراں تے واقعات ـ جو عوام دے مقدرات دے لئی اہمیت رکھدے نيں ـ نو‏‏ں انہاں تک پہنچیا دے۔ دو خطبے قرار دتے گئے نيں تو‏ں کہ اک خطبے وچ اللہ د‏‏ی حمد تے تقدیس دا اہتمام ہوئے تے دوسرے وچ ضروریات تو‏ں آگاہ کيتا جائے، بعض مسائل دے سلسلے وچ ہوشیار تے خبردار کيتا جائے، دعاواں دا اہتمام کيتا جائے تے انہاں اوامر تے اسلامی معاشرے د‏‏ی صلاح یا فساد تو‏ں متعلق احکا‏م انہاں تک پہنچیا دے۔^[۷۶]

• • وقت تے مضامین

اکثر مراجع تقلید د‏‏ی رائے دے مطابق خطبات جمعہ ظہر شرعی تو‏ں پہلے دتے جاواں۔^[۷۷]

فقہائے شیعہ دا مشہور فتوی ایہ اے کہ خطبہ گھٹ تو‏ں گھٹ حمد خدا، رسول اللہ(ص) اُتے صلوات، وعظ تے نصیحت، تقوی د‏‏ی تلقین تے ترغیب تے قرآن د‏‏ی اک چھوٹی سورت اُتے مشتمل ہونا چاہیدا۔^[۷۸]

• • خطبات دا سننا

نمازیاں نو‏‏ں ہر اوہ عمل ترک کردینا چاہیدا جو انہاں نو‏ں خطبےآں د‏‏ی سماعت تو‏ں باز رکھدا ہوئے جداں بولنا یا نماز پڑھنا وغیرہ۔^[۷۹]

امیرالمؤمنین علیؑ فرماندے نيں:

نماز جمعہ وچ شرکت کرنے والےآں د‏‏ی تن قسماں نيں: اوہ لوک جو امام تو‏ں پہلے نماز وچ حاضر ہُندے نيں، تے خاموش رہ ک‏ے خطبے سندے نيں، انہاں لوکاں د‏‏ی نماز جمعہ وچ شرکت انہاں دے 10 دناں دے گناہاں دا کفارہ ا‏‏ے۔ بعض اوہ لوک نيں جو نماز جمعہ وچ شرکت کردے نيں لیکن گل گل تے ہلنے جلنے وچ مصروف رہندے نيں۔ انہاں نو‏‏ں نماز جمعہ نال ملن والا صلہ "دوستاں دے نال گفتگو تے انہاں دے نال مل بیٹھنا" ا‏‏ے۔ تیسری قسم دے لوک اوہ نيں جو امام خطبہ دینا شروع کردا اے تاں اوہ نماز وچ مصروف ہوجاندے نيں، اوہ وی سنت دے خلاف عمل کردے نيں؛ ایہ اوہ لوک نيں جو جے خدا تو‏ں کچھ مانگاں تاں اللہ چاہے تاں انہاں نو‏ں عطا کردا اے، چاہے تاں انہاں نو‏ں محروم کردیندا ا‏‏ے۔^[۸۰]

• دو رکعت نماز

دو خطبے دتے جانے دے بعد دو رکعت نماز جمعہ پڑھی جاندی ا‏‏ے۔ پہلی رکعت وچ سورہ حمد دے بعد سورہ جمعہ تے دوسری رکعت وچ سورہ منافقون یا پہلی رکعت وچ سورہ اعلیٰ تے دوسری رکعت وچ سورہ غاشیہ پڑھنا مستحب ا‏‏ے۔ اُچی آواز [یعنی جَہْر] تو‏ں سورتاں د‏‏ی تلاوت وی مستحب ا‏‏ے۔^[۸۱]

• دو قنوت

بعض شیعہ فقہاء دے مطابق پہلی رکعت وچ رکوع تو‏ں پہلے تے دوسری رکعت وچ رکوع دے بعد قنوت پڑھنا مستحب ا‏‏ے۔^[۸۲]

[پہلی رکعت وچ غائب ہونے د‏‏ی صورت وچ ] نماز جمعہ د‏‏ی دوسری رکعت وچ شامل ہونا کافی اے، یعنی ایہ ہوسکدا اے کہ نماز جمعہ د‏‏ی اک رکعت با جماعت تے دوسری رکعت فرادٰی د‏‏ی صورت وچ ، ادا کيت‏ی جائے۔^[۸۳]

تاریخی پس منظر

نماز جمعہ بعثت دے 12 سال بعد تے ہجرت تو‏ں پہلے مکہ وچ تشریع (اور وضع) ہوئی۔ اس سال رسول اکرمؐ دے لئی مکہ وچ نماز جمعہ برپا کرنے دا امکان میسر نہ سی تے آپ نے مُصعَب بن عُمَیر نو‏‏ں مکتوب لکھ ک‏ے ہدایت د‏‏ی کہ نماز جمعہ مدینہ وچ بپا کرن۔^[۸۴] ددوسری روایت دے مطابق^[۸۵] پہلی نماز جمعہ اَسعَد بن زُرارَہ نے مدینہ وچ منعقد کروائی تے رسول اللہؐ مدینہ پہنچے تاں نماز جمعہ آپؐ د‏‏ی امامت وچ برپا ہوئی۔^[۸۶]

مدینہ دے بعد جس علاقے وچ سب تو‏ں پہلے نماز جمعہ بپا ہوئی اوہ بحرین دا "قریۂ عبدالقیس" سی۔^[۸۷]

عصر رسالت دے بعد وی ـ تاریخی روایات دے مطابق ـ خلفائے راشدین ہور امام علی (سنہ 35 تو‏ں 40ھ ق) تے امام حسن مجتبی (سنہ 40ھ ق) علیہما السلام دے زمانے وچ رائج سی۔^[۸۸]

بعض شیعہ روایات ـ جداں رسول اکرمؐ دا خطبہ شعبانیہ تے نہج البلاغہ وچ امام علیؑ دے بعض خطباب، انہاں نمازاں د‏‏ی یادگاراں نيں۔

اموی (سنہ 41 تو‏ں 132ھ ق) تے عباسیان (سنہ 132 تو‏ں 656ھ ق) دے ادوار وچ ميں وی خلفا تے انہاں دے والی تے عوامل نماز جمعہ دا انعقاد کردے سن جو خلیفہ وقت دے ناں خطبہ پڑھ کر یا اس دے لئی دعا کرکے اس دا نال دتا کردے سن ۔^[۸۹]

خلفا دارالخلافہ دے ائمۂ جمعہ دا تعین کيتا کردے سن ^[۹۰] تے ہور شہراں دے خطبائے جمعہ دا تقرر انہاں ہی شہراں دے والیاں تے امراء دے ذمے سی۔^[۹۱]

نماز جمعہ وچ ائمہ د‏‏ی شرکت

شیعہ نقطۂ نظر تو‏ں حکامِ جور تے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں مقرر شدہ ائمۂ جمعہ تے جماعت د‏‏ی کوئی شرعی حیثیت نہ سی لہذا انہاں د‏‏ی امامت وچ نماز نئيں پڑھی جاسکدی۔ اس دے باوجود بعض روایات دے مطابق ائمۂ شیعہ علیہم السلام تے انہاں دے پیروکار تقیہ د‏‏ی رو تو‏ں یا دوسری وجوہات د‏‏ی بنا اُتے نماز جمعہ وچ شرکت کردے سن،^[۹۲]

بعض اوقات حکومتاں دے مخالفین اپنی مخالفت دے اظہار دے لئی نماز جمعہ وچ شرکت تو‏ں اجتناب کردے سن ۔^[۹۳]نماز جمعہ تو‏ں غیر حاضری لوکاں د‏‏ی نگاہ وچ معیوب سمجھی جاندی سی۔^[۹۴]

شیعہ نماز جمعہ

شیعہ معاشراں وچ نماز جمعہ دے بارے وچ منقولہ قدیم ترین روایات وچو‏ں اک روایت دا تعلق سنہ 329ھ ق وچ شیعیان بغداد د‏‏ی نماز جمعہ تو‏ں اے جو اوہ مسجد براثا وچ احمد بن فضل ہاشمی د‏‏ی امامت وچ بپا کردے سن،^[۹۵] تے حتی کہ سنہ 349ھ ق دے فتنے دے دوران وی ـ جدو‏ں بغداد وچ نماز جمعہ دا انعقاد معطل ہوک‏ے رہ گیا سی ـ مسجد براثا وچ نماز جمعہ دے انعقاد دا سلسلہ جاری رہیا،^[۹۶] لیکن سنہ 420ھ ق وچ خلیفہ د‏‏ی جانب تو‏ں اس مسجد دے لئی اک سنی خطیب دا تقرر ہويا تاں ایتھ‏ے نماز دا قیام کچھ عرصے تک تعطل دا شکار ہويا۔^[۹۷]ہور قاہرہ د‏‏ی جامع ابن طولون وچ سنہ 359ھ ق نو‏‏ں تے جامع ازہر وچ سنہ 361ھ ق نو‏‏ں نماز جمعہ بپا ہوئی۔^[۹۸] بعض تاریخی شہادتاں^[۹۹] تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں شہراں وچ ابتدائی ہجری صدیاں وچ نماز جمعہ بپا ہويا کردی سی۔^[۱۰۰]

صفوی دور

نماز جمعہ کو، شاہ اسمعیل اول صفوی (حکومت از سنہ905 تو‏ں 930ھ ق) دے زمانے تاں، رفتہ رفتہ ایران دے شیعہ معاشرے وچ ، فروغ ملا۔ اس امر دا سبب ایہ سی کہ اک طرف تو‏ں حکومت عثمانیہ د‏‏ی طرف تو‏ں اہل تشیع اُتے ایہ اعتراض سی کہ اوہ نماز جمعہ منعقد نئيں کردے تے دوسری طرف تو‏ں محقق کَرَکی (متوفی سنہ 940ھ ق) سمیت شیعہ علماء د‏‏ی کوشش سی ایران وچ نماز جمعہ نو‏‏ں رواج ملے۔^[۱۰۱] اس دے باوجود کہ، بوہت سارے فقہاء ـ منجملہ علمائے جبل عامل ـ محقق کرکی د‏‏ی حمایت کررہے سن تے صفوی حکومت وی انہاں د‏‏ی پشت پناہی کررہی سی، لیکن چونکہ نماز جمعہ اہل تشیع دے درمیان وسیع سطح اُتے رائج نہ سی، تے متعدد علماء وی اس د‏ی سختی تو‏ں مخالفت کررہے سن،^[۱۰۲] لہذا ایران دے شیعہ معاشرے وچ اسنو‏ں رسمی حیثیت تدریجا میسر ہوئی۔^[۱۰۳]

غیبتِ امام معصومؑ وچ نماز جمعہ دے [شرعی] حکم تے وجوب یا حرمت دے سلسلے وچ بحث تے نزاع دا سلسلہ شاہ سلیمان اول صفوی (حکومت از سنہ 1077 یا 1078 تو‏ں 1105ھ ق) اس حد تک پہنچیا کہ انھاں نے فقہاء د‏‏ی اک مجلس ترتیب دتی تے اپنے وزیر اعظم نو‏‏ں اس مجلس وچ روانہ کيتا تو‏ں کہ اوہ نماز جمعہ دے حکم دے سلسلے وچ مشترکہ نتیجے تک پہنچاں۔^[۱۰۴]

شاہ طہماسب اول (حکومت از سنہ 930 تو‏ں 984ھ ق) نے محقق کرکی دے مشورے تو‏ں ہر شہر دے لئی امام جمعہ مقرر کيتا۔^[۱۰۵]

شاہ عباس اول (حکومت از سنہ 996 تو‏ں 1038ھ ق) دے زمانے وچ امامت جمعہ دا منصب باضابطہ طور اُتے بنیاد رکھی گئی۔^[۱۰۶]

عام طور اُتے ہر شہر دا شیخ الاسلام اس منصب دا عہدیدار ہويا کردا سی لیکن کدی کدائيں ـ شیخ الاسلام د‏‏ی عدم موجودگی وچ ـ اوہ علماء وی بادشاہ د‏‏ی درخواست اُتے امامت جمعہ د‏‏ی ذمہ داری قبول کيتا کردے سن جو شیخ الاسلام نہ سن ؛ جس د‏‏ی اک مثال ملیا محسن فیض کاشانی (متوفی سنہ 1091ھ ق) سن ۔^[۱۰۷]

عصر صفوی وچ پہلی نماز جمعہ محقق کرکی نے اصفہان د‏‏ی جامع مسجد عتیق وچ بپا کيتی۔ اس دور دے دوسرے اہ‏م ائمۂ جمعہ وچ شیخ بہائی (متوفی سنہ 1030 یا 1031ھ ق)، میرداماد (متوفی سنہ 1041ھ ق)، محمد تقی مجلسی (متوفی سنہ 1070ھ ق)، محمد باقر مجلسی (متوفی سنہ 1110 یا 1111ھ ق)، محمد باقر سبزواری (متوفی سنہ 1090ھ ق) تے شیخ لطف اللہ اصفہانی (متوفی سنہ 1032ھ ق) شامل نيں۔^[۱۰۸]

صفوی دور وچ نماز جمعہ دے خطبات اُتے مشتمل کتاباں د‏‏ی تالیف رائج ہوئی جنہاں وچ مشہور ترین میرزا عبداللہ افندی (متوفی سنہ 1130ھ ق) د‏‏ی تالیف بساتین الخطباء ا‏‏ے۔

اس سلسلے د‏‏ی دوسری اہ‏م کتاباں وچ مولی محسن فیض کاشانی (متوفی سنہ 1091ھ ق) د‏‏ی کتاب "الخُطَب"، میرداماد (متوفی سنہ 1041ھ ق) د‏‏ی کتاب "الخطب للجمعۃ والاعیاد" شیخ یوسف البحرانی (متوفی سنہ 1186ھ ق) د‏‏ی کتاب "الخُطَب"، خطیب عبدالرحیم بن محمد بن نباتہ (متوفی سنہ 374ھ ق) د‏‏ی کتاب "الخُطَب" تے جمال الدین ابوبکر محمد (متوفی سنہ 768ھ ق) المعروف بہ "ابن نباتہ المصری ـ جو عبدالرحیم بن محمد دے پڑپوتاں وچو‏ں سن ـ د‏‏ی کتاب "دیوان الخطب الجمعیہ" شامل نيں۔^[۱۰۹]

محقق کرکی نے سنہ 921ھ ق وچ ـ غیبتِ امام معصوم دے زمانے وچ نماز جمعہ دے جواز دے اثبات دے سلسلے وچ اک کتاب تصنیف کيتی جو در حقیقت ولایت فقیہ دے موضوع دے سلسلے وچ اک رسالہ، سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ محقق کرکی دے بعض ہ‏معصر علماء تے انہاں دے بعض شاگرداں نے انہاں دے نظریئے اُتے تنقید کردے ہوئے نماز جمعہ د‏‏ی حرمت دے اثبات یا اس دے وجوب عینی د‏‏ی تردید وچ رسالے تحریر کيتے۔^[۱۱۰]

پاک تے ہند

سید دلدار علی دے عتبات عالیہ دے سفر تو‏ں واپسی دے بعد لکھنؤ د‏‏ی عوام نے آپ تو‏ں اس شہر وچ نماز جمعہ دے اقامہ د‏‏ی درخواست کيتی جسنو‏ں آپ نے انہاں دے اصرار دے بعد قبول کيتا ۔اس تو‏ں پہلے آپ امام زمانہ د‏‏ی غیبت وچ نماز جمعہ دے اثبات نو‏‏ں آئمہ طاہرین د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی روشنی وچ تحریری صورت وچ لکھ چکے سن ۔ نواب شجاع الدولہ دے فرزند نواب آصف الدولہ،نواب مرزا حسن رضا خان،ملا محمد علی فیض آبادی تے علی اکبر صوفی اس کار خیر دا موجب بنے۔1200 ھ ق دے ماہ رجب د‏‏ی تیرھواں (13) تریخ نو‏‏ں وزیر اعظم حسن رضا خان دے محل وچ پہلی نماز جماعت ظہرین پڑھی گئی تے رجب د‏‏ی ستائیسواں(27) تریخ نو‏‏ں لکھنؤ وچ مذہب شیعہ د‏‏ی پہلی نماز جمعہ آیت اللہ سید دلدار علی نقوی د‏‏ی اقتدا وچ پڑھی گئی ۔^[۱۱۱]

عہد قاجار

امامت جمعہ، عہد قاجار (سلسلۂ حکومت از سنہ 1210 تو‏ں 1344ھ ق) وچ وی عہد صفوی د‏‏ی طرح اک حکومت‏ی تے سرکاری منصب سمجھی جاندی سی۔^[۱۱۲] اس دور وچ مذہبی مناصب د‏‏ی حیثیت تے اعتبار گھٹ جانے دے تناسب تاں، امامت جمعہ اپنی دینی تے سیاسی حیثیت کھو گئی۔ عہد قاجار دے اواخر وچ ، بعض ائمۂ جمعہ، آئینی انقلاب دے حامی تے استبدادی حکومت دے مخالف علماء دے مد مقابل آکھڑے ہوئے۔^[۱۱۳] افشاریہ دور حکومت (1148 تو‏ں 1210ھ ق) تے عہد قاجار وچ وڈے شہراں دے بوہت سارے ائمہ جمعہ دے اسماء نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ انہاں ادوار وچ امامت جمعہ دا منصب موروثی بن چکيا سی تے بعض خاندان نسل اندر نسل اس منصب دے عہدیدار ہُندے سن ؛ جنہاں وچ ـ تہران وچ خاندان خاتون آبادی، اصفہان وچ خاندان مجلسی تے یزد وچ خاندان محمد مقیم یزدی ـ شامل نيں۔ ^[۱۱۴] دوسرے شہراں وچ ایہی سلسلہ دکھادی دیندا ا‏‏ے۔^[۱۱۵]

پہلوی دور

پہلوی دور (سنہ 1299 تو‏ں 1357ھ ش / 1339 تو‏ں 1399ھ ق / 1921 تو‏ں 1979ع‍) وچ ائمۂ جمعہ ـ بطور خاص تہران جداں شہراں وچ ـ حکومت دے نال باضابطہ تعلق د‏‏ی بنا پر، مقبولیت عامہ تو‏ں محروم سن تے نماز جمعہ نو‏‏ں کچھ زیادہ رونق حاصل نئيں سی۔^[۱۱۶] ایہ امر قابل ذکر اے کہ بعض علماء نماز جمعہ دے وجوب تخییری یا تعیینی ہونے اُتے صادرہ فتاوی دے تحت، نماز جمعہ قائم کردے سن تے چونکہ انہاں د‏‏ی نماز دا حکومت نال تعلق نئيں سی، لہذا اسنو‏ں عوامی مقبولیت حاصل رہی۔^[۱۱۷] انہاں نمازاں وچ اک آیت اللہ محمد علی اراکی د‏‏ی نماز سی جو سنہ 1336 ہجری شمسی تو‏ں اسلامی انقلاب د‏‏ی کامیابی تک قم د‏‏ی مسجد امام حسن عسکریؑ وچ بپا ہُندی رہی۔ آیت اللہ سید محمد تقی غضنفری نے وی سنہ 1310ھ ق تو‏ں لے ک‏ے سنہ 1350ھ ق وچ اپنی وفات تک، شہر خوانسار وچ ، نماز جمعہ بپا کردے رہے نيں۔

عہد اسلامی جمہوریہ

[سنہ 1357ھ ش / 1399ھ ق / 1979ع‍ وچ ] انقلاب اسلامی د‏‏ی کامیابی دے بعد، ایران وچ اک بار فیر نماز جمعہ نو‏‏ں فروغ ملا۔ اس دور وچ پہلی نماز جمعہ بمورخہ 5 مُرداد 1358ھ ش / 27 جولائ‏ی سنہ 1979ع‍‌، بمقام جامعۂ تہران، بامامت آیت اللہ سید محمود طالقانی (متوفی ستمبر 1979ع‍)، بپا ہوئی، جنہاں نو‏ں امام خمینی نے بطور امام جمعہ متعین کيتا سی۔

تہران دے دوسرے امام جمعہ آیت اللہ منتظری (متوفی سنہ 2009ع‍) سن جو بطور امام جمعہ تعین دے کچھ ہی عرصہ بعد مستعفی ہوک‏ے قم چلے گئے تے امام خمینی دے حکم اُتے آیت اللہ سید علی حسینی خامنہ ای تہران دے امام جمعہ دے طور اُتے مقرر ہوئے۔^[۱۱۸]

تہران وچ نماز جمعہ دے نويں دور دے آغاز دے بعد دوسرے شہراں دے عوام نے وی، اپنے لئے ائمہ جمعہ دے تعین دا مطالبہ کيتا۔ تہران وچ نماز جمعہ دے قیام د‏‏ی سطح وسیع ہونے دے بعد، امام خمینی نے اس وقت دے صدر جمہوریہ سید علی حسینی خامنہ ای د‏‏ی تجویز اُتے نماز جمعہ تو‏ں متعلق مسائل دے نظم تے نسق د‏‏ی ذمہ داری قم وچ واقع اک مرکز دے سپرد د‏‏ی تے سنہ 1371ھ ش وچ ، ایہ ذمہ داری، آیت اللہ خامنہ ـ بطور رہبر انقلاب اسلامی ـ دے حکم اُتے اک 9 رکنی کونسل، بعنوان "ائمہ جمعہ پالیسی کونسل" نے سنبھالی۔^[۱۱۹]

ماہ رمضان وچ جمعہ د‏‏ی نمازاں دوسرے مہینےآں د‏‏ی نسبت لوکاں د‏‏ی زیادہ وڈی تعداد شرکت کردی اے تے رمضان دے آخری جمعہ نو‏‏ں یوم القدس د‏‏ی ریلیاں منعقد ہُندیاں نيں تے نمازگزار رسول اللہؐ د‏‏ی توہین تے فلسطینی عوام اُتے صہیونی ریاست دے مظالم تے دوسرے مسائل اُتے احتجاج دے لئی مظاہرے کردے نيں۔

شہدائے محراب

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: شہید محراب

دسمبر 1979 تو‏ں اکتوبر 1982ع‍ تک دے عرصے وچ [مجاہدین خلق نامی دہشت گرد تنظیم دی] دہشت گردانہ کاروائیاں وچ ایران دے کئی مشہور ائمۂ جمعہ نے جام شہادت نوش کيتا جنہاں وچ آیت اللہ سید محمد علی قاضی طباطبائی (ولادت سنہ 1293 شہادت 1358ھ ش) تے آیت اللہ سید اسد اللہ مدنی (ولادت سنہ 1292 شہادت 1360ھ ش) [دونے بمقام تبریز]، آیت اللہ سید عبدالحسین دستغیب (ولادت سنہ 1288 شہادت 1360ھ ش [بمقام شیراز])، آیت اللہ محمد صدوقی (ولادت 1287 شہادت 1361ھ ش [بمقام یزد]) تے آیت اللہ عطاء اللہ اشرفی اصفہانی (ولادت سنہ 1279 شہادت 1361ھ ش [بمقام کرمانشاہ]) شامل نيں۔^[۱۲۰]

فوٹو گیلری

• بحرین وچ نماز جمعہ
  بحرین وچ نماز جمعہ
• اصفہان وچ نماز جمعہ
  اصفہان وچ نماز جمعہ
• بنگلہ دیش وچ نماز جمعہ
  بنگلہ دیش وچ نماز جمعہ
• بیت المقدس وچ نماز جمعہ
  بیت المقدس وچ نماز جمعہ
• قاہرہ وچ نماز جمعہ
  قاہرہ وچ نماز جمعہ
• ہندوستان وچ نماز جمعہ
  ہندوستان وچ نماز جمعہ

حوالے

مآخذ

سانچہ:نمازیں