Urbala ferovoyo
Urbala ferovoyo, metroo o metropoliteno* esas elektrala sistemo di transporto per treni kun alta kapaceso or transporto di personi, qua ordinare transiras subtere o sur elevita ferovoyi, precipue en tre populoza regioni dil urbi. Sistemi di urbala ferovoyo distingesas de altra sistemi di transporto sur reli pro ke lia voyi ne havas fizikala intruzi de altra sistemi di transporto, exemple la transporto di kargajo en la sama lineo, o kruco-voyi kun stradi, edc.
Ordinare l'urbala ferovoyi uzas elektrala treni qui movas sur reli, ma kelka urbi usas monoreli, o treni kun bandaji kauchuka, o sistemi di magnetala levo. Kelka sistemi di urbala ferovoyi superiras la frontiero di ula urbo e ligas ol a vicina urbi.
La sistemo di urbala ferovoyo kun la maxima quanto di stacioni jacas en New York, habante entote 442 stacioni. L'urbi kun la maxim longa sistemi esas Shanghai e London (431.7 e 402 kilometri, rispektive). Segun quanto de pasajeri, la maxim uzata esas l'urbala ferovoyi di Seoul, Moskva e Tokyo, qui singladie transportas 6.7 milioni, 6.55 milioni e 6.33 milioni di pasajeri, rispektive.
Historio
En 1843, Charles Pearson propozis l'aperto di subtera tuneli ferovoyala en London por plubonigar la transporto en la urbo. Pos 10-yara diskuto, ca ideo aprobesis dal parlamento, ed en 1860 komencis la konstrukturo dil unesma lineo di metroo. La 6-kilometra lineo inauguresis en 1863, e funcionis per vapor-lokomotivi. La duesma urbo en la mondo qua inauguris metroo e l'unesma en Amerika esis New York, en 1870. Til 1900 nur 7 urbi inaugurabis sua sistemi: London en 1863, New York en 1870, Chicago en 1892, Budapest en 1896, Glasgow en 1896, Boston en 1897 e Paris en 1900.
Nune, plu kam 160 urbi e metropolala regioni havas sistemi di urbala ferovoyi, entote plu kam 8.000 kilometri di linei en la tota mondo, inkluzite plu kam 7 000 stacioni. Dum la 21ma yarcento, Popul-Republiko Chinia divenis la lando kun la maxima quanto di urbi - preske 60 - qui ja havas o konstruktabas sistemi di urbala ferovoyi.
Funcionado dil sistemi
La sistemi di urbala ferovoyi ordinare uzesas en granda urbi, urbal aglomeraji o metropolala regioni por transportar granda nombro de personi kun alta frequeso. Ofte li recevas granda quanto de pasajeri de altra sistemi di transporto kun plu mikra kapaceso, exemple autobusi, tramveturi o treni. Ordinare existas anke gareyi proxim stacioni di urbala ferovoyi ube on povas garar automobili e durar voyajar rapide til destini en la centro dil urbo o komercala loki. En kelka urbi ank existas biciklo-aparkeyi* proxim la stacioni.
Singla sistemo di urbala ferovoyo konsistas ek un o plura linei. En kelka kazi, du o plura linei dividas parto di sua voyi. En altra kazi, ula staciono servas du o plu multa linei di urbala ferovoyo e permisas al pasajeri de ula lineo transirar ad altra lineo sen pagar plusa tarifo. Granda stacioni ofte jacas en quarteri ube granda quanto de personi laboras od ube koncentresas multa komercala establisuri e servi.
Por faciligar la orientizo e movado di pasajeri, la treni di urbala ferovoyi havas skema mapi qui montras omna linei e stacioni dil sistemo. En singla stacioni existas mapi segun skalo qui montras stradi, placi, publika edifici ed altra interesiva loki proxim la staciono.
La konstrukto ed operaco dil sistemi di urbala ferovoyi esas kustoza. Maxim-multa-kaze li esas publike administrata, e multi recevas financala subsidiajo. Nune, guvernerii freque projetas sistemi di urbala ferovoyi en regioni kun alta demando di transporto. En kelka kazi, kande nova lineo kreesas, l'urbala administrerii interdiktas l'aceso di automobili od autobusi a centrala regioni servata per urbala ferovoyi, kun skopo modifikar l'uzo dil sistemi di transporto. De ta remplasigo rezultas diminuto dil aerala poluto e dil tempo spensata por movadi e perdata dum trafiko-konjestioni, importanta nedireta vantaji de ca sistemo di transporto, quankam freque esas nefacila mezurar ol ekonomikale.
La 50 maxim longa sistemi di urbala ferovoyi en la mondo
Yen la listo di la 50 maxim longa sistemi di urbala ferovoyi del mondo, rangizita segun lia extensi en kilometri.
