जलद परिवहन

मुख्य पान: प्रवासी रेल्वे संज्ञावली

मेट्रो हा शब्द सामान्यतः जमीनीखालील जलद वाहतूक प्रणाल्यांसाठी वापरला जातो. तो शहराच्या सर्वात व्यस्त भागातुन, कोणत्या माध्यमाद्वारे जातो त्यावरून शक्यतोवर याचे नाव ठरवितात.बोगदा असेल तर सबवे,^[४] भूयारी अथवा भूमिगत,^[५] स्काय टेन, मेट्रो इत्यादी.इंग्रजीमध्ये सब-वे हा शब्द पादचाऱ्यांच्या भूमीखालून जाणाऱ्या रस्त्यांसाठी वापरला जातो.त्याप्रमाणेच भूयारी अथवा नलिका हा शब्द निवडण्यात येतो. स्कॉटलंड मध्ये ग्लासगोच्या जलद वाहतूक सेवेस ग्लासगो सबवे म्हणतात. तसेच पॅरिस शहरामधील भुयारी जलद वाहतूक सेवेचे पॅरिस मेट्रो हेच नाव आहे.

मुख्य पान: जलद वाहतूकीचा इतिहास

वाफेच्या इंजिनपासून जलद वाहतूकीचा उद्भव १९ व्या शतकाच्या शेवटी झाला. या तंत्रज्ञानाचा प्रसार हळूहळू सर्व शहरांत होत गेला.१९४० मध्ये अशा प्रकारच्या १९ प्रणाल्या अस्तित्वात होत्या. अद्ययावत तंत्रज्ञानाने मानव रहित प्रणालीही विकसित केली आहे.

जलद वाहतूक ही शहरांच्या, समूहांच्या,महानगर क्षेत्रात, उच्च वारंवारितेवर प्रवासी वाहतूकीसाठी वापरतात.वाहतूकीच्या अनेक व्युहरचनेनुसार याची पोच क्षमता बदलते. मोठ्या महानगरात याचा आवाका फक्त आतील शहरी भागांसाठीच किंवा एका विशिष्ट घेऱ्यातील उपनगरांसाठीच असू शकतो.त्यापुढे, मग इतर वाहतूकीच्या साधनांनी जाता येऊ शकते. यात अनेक वाहतूक रेल्वेंची सरमिसळही असू शकते.

जलद वाहतूकीच्या मर्यादा लक्षात घेता, त्यास अनेक पुरवणी वाहतूक व्यवस्था असू शकतात. अनेक शहरांनी , त्यांच्या मुख्य गाभ्यात ट्रामच पसंत केली आहे. त्यानंतर, मेट्रो.दुसरी पर्यायी व्यवस्था अशी आहे की, जलद वाहतूकीच्या थांब्यांपर्यंत बस किंवा ट्राम सेवा पुरविणे. याने शहराच्या अत्यंत व्यस्त असलेल्या मध्यभागात वाहन चालवित जाण्याचा त्रास वाचतो.

टोरांटो मध्ये जवळपास ५० %च्या वर स्थानके ही बस व ट्रामने जोडलेली आहेत. जलद वाहतूक प्रणाल्यांमध्ये उच्च स्थिर आकार राहतो. बहुतांश प्रणाल्या ह्या स्थानिक/राज्य शासनाच्या, वाहतूक प्राधिकरणाच्या किंवा राष्ट्रीय मालकिच्या असतात.त्याचे मालकी हक्क हे खाजगी किंवा खाजगी कंपन्यांकडे राहू शकतात. यांच्या मालकांच्या निगडित बस सेवा किंवा संलग्न खाजगी सेवाही असू शकतात. याचे प्रवास भाडे प्रत्यक्ष लागणाऱ्या खर्चापेक्षा नक्कीच कमी राहते.त्याची तुट,जाहिराती वा शासनातर्फे सुट देऊन करण्यात येते. तिकिटांपासूनचे उत्पन्न व चालविण्याचा खर्च याचा अनुपात हा लाभ दर्शवितो. तो अनेक प्रणालीत १०० %च्या वर आहे.^[६] व ताईपेई^[७]

वाहिन्या व त्यांची क्षमता

प्रत्येक जलद परिवहन प्रणालीत एक वा अनेक वाहिन्या असतात.त्यापैकी एका मार्गावरील प्रत्येक वाहीनीच्या किमान काही वा अनेक स्थानकावर गाडी थांबते.बहुतेक प्रणालीत अनेकविध मार्ग असतात.त्यातील फरक रंगांनी, नावांनी, आकड्यांनी वा या सर्वांच्या मिश्रणाने दाखविण्यात येतात.यातील काही वाहिन्या एकदुसऱ्यांच्या मार्गावर चालू शकतात.काही वाहिन्या एकाच स्थानकावर केंद्रित होऊ शकतात.

एखाद्या वाहिनीची क्षमता ही त्याच्या डब्यांची आसनक्षमता,गाडीची लांबी व गाड्यांची वारंवारिता यांना एकत्रित गुणुन प्राप्त केल्या जाते.जास्त मोठ्या जलद वाहतूकीच्या गाड्यांना ६ ते १२ डबे राहू शकतात. त्यापेकी काहींना ४ किंवा त्यापेक्षाही कमी डबे राहू शकतात.प्रत्येक डब्याची प्रवासी वहन क्षमता १०० ते १५० असते. ती प्रवाश्यांच्या आसनक्षमता व उभे प्रवास करण्याच्या अनुपातात असते. ज्यात उभ्या-उभ्याच प्रवास करण्याची सोय असते ते डबे जास्त प्रवासी वाहू शकतात. प्रवासी वहन क्षमता ही प्रत्येक गाडीत सुमारे १२०० प्रवासी म्हणजे ३६००० प्रवासी प्रती तास.

प्रवासी माहिती

मार्गाचा नकाशा हा सार्वजनिक वाहतूकीत एक महत्त्वाचा भाग आहे. त्यामुळे, मार्ग व स्थानकांचे ज्ञान होते. त्यात वेगवेगळे मार्ग दाखविणारे वेगवेगळे रंग व संकेत वापरण्यात येतात.ते नकाशे डब्यात,प्लॅटफॉर्मव व स्थानकांवर सहजगत्या दिसेल अशा ठिकाणी लावण्यात येतात .वेळापत्रक हे छापिल स्वरूपात असते. त्याचा उद्देश हा प्रवाश्यांना सेवेची माहिती उपलब्ध करून देणे हा आहे.त्यात अनेक मुद्यांचा अंतर्भाव असतो.^[८]

दक्षता व सुरक्षा

जलद परिवहन हे सार्वजनिक जागेत होते म्हणून सुरक्षेचे प्रश्न उद्भवू शकतात.त्यात छोटे गुन्हे जसे:पाकिटमारी, सामानाची चोरी व जास्त दखलपात्र म्हणजे: हिंसा इत्यादी होतात. सुरक्षेचे उपाय म्हणजे व्हिडियोने देखरेख,सुरक्षा रक्षक तैनात करणे, वाहक नेमणे इत्यादी.काही शहरात, त्यासाठी गाडीत पोलिसही असतात. या तैनातीने विनातिकिट प्रवाशांवरही आळा बसतो व महसूलाचे नुकसानही टळते. अनेक वेळेस, ही वाहतूक दहशतवादाचेही मुख्य लक्ष्य असते.^[९]

मुख्य पान: रेल्वे अपघातांची वर्गवारी

वाहतूकीच्या इतर साधनांशी तुलना केली तर,जलद वाहतूकीचा दर्जा सुरक्षेचे दृष्टीने चांगला आहे,कारण यात अत्यंत कमी अपघात होतात.रेल्वेचे वाहतूक विनियम हे सुरक्षा लक्षात घेता, कडक आहेत. त्यात चांगल्या पद्धती आहेत व त्याचे सुचालन हे जोखिम कमीतकमी ठेवते. दोन वाहिन्यांमुळे समोरासमोर टक्करी अपवादात्मक असतात.कमी गतीने चालण्यामुळे मागुन धडकीची व रुळावरून घसरण्याची शक्यता व तीव्रता कमी करतात.भूयारी रेल्वेत आगीचा धोका बळावतो पण सर्व प्रणालीत गाडी तातडीने रिकामी करण्याबाबत सोय करण्यात आली असते.^{[१०][११]}

मुख्य लेख: जलद वाहतूक तंत्रज्ञान

बहुतांश जलद वाहतूकीच्या गाड्या ह्या इलेक्ट्रिक बहुआयामी एककांवर(इलेक्ट्रिक मल्टिपल यूनिट्स) वर चालतात.त्यात ३ ते १० डवे असू शकतात.^[१२] तिसऱ्या वाहिनीद्वारे किंवा उंच बांधलेल्या तारांद्वारे विद्युत पुरवठा केल्या जातो.लंडन भूयारी रेल्वेचे जाळे हे 'चौथी वाहिनी' वापरते.इतर लिनीयर मोटरचा वापर गती पकडण्यास करतात.^[१३] यापैकी अनेक परंपरागत रुळांवरून चालतात, तर काही रबराची धाव असलेली चाके वापरतात जसे-मॉंट्रियल मेट्रो व मेक्सिको सिटी मेट्रो.रबरी धावेमुळे जरी अधिक उतारावर व विनागचके प्रवास होत असला तरी त्याच्या देखरेखीचा खर्च जास्त असतो.त्यास जास्त उर्जा लागते.बर्फाळ व दमट वातावरणात त्याचे घर्षण कमी होते^[१४] गाडीतील कर्मचाऱ्यांचा खर्च बराच कमी झाला आहे व सध्या अनेक गाड्या स्वयंचलित पद्धतीने विना कर्मचारी धावतात.^[१५]

• उपनगरी रेल्वे

• शहरी वाहतूक प्रणाली Archived 2003-08-15 at the Wayback Machine.(इंग्रजी मजकूर)
• सबवे.नेट Archived 2012-03-17 at the Wayback Machine.(इंग्रजी मजकूर)
• अर्बन रेल(इंग्रजी मजकूर)