Zimanê spanî
Spanî (bi spanî: español) an jî kastîlî (bi spanî: castellano) zimanekî malbata zimanê nûlatînî ye û li Kastîlya ya ku dikeve navenda nîvgirava Îberî, peyda bûye. Niha bi 483 milyon axiverên ve yekî girîngtirîn zimanên cîhanî bûye. Axiverê zimanê spanî herî zêde li Spanya û Amerîkayê ye. Zimanê spanî piştê zimanê çîniya mandarîn zimanê duyem e ku herî zêde axiverên xwecîhiya wî heye. Piştî inglîzî, çîniya mandarîn û zimanê hîndî çaremîn zimanê ku li cihanê herî zêde tê axaftin.[2]
| Spanî | ||
|---|---|---|
| castellano, español | ||
| Welatên lê tê axaftin | Spanya, Venezuela, Arjentîn, Meksîk | |
| Herêm | Spanya, Amerîkayê Latînî, Gîneya Ekvatoral | |
| Axiverên zimanê zikmakî | 483 mîlyon axiverên zikmakî[1] | |
| Malbata zimanî |
| |
| Şiklê kevn | ||
| Kodên zimanî | ||
| ISO 639-1 | es | |
| ISO 639-2 | spa | |
| ISO 639-3 | spa | |
 belavbuna aviverên Spanî li ser nexşeya cîhan, | ||
Spanî zimanekî di nav beşa galî, îberî û romanî de ye. Zimanê spanî piştê hilweşandina Împeratoriya Romê ya Rojava di 5em sedsalê de, ji zaravayên latîniya gelêrî (vulgar latin) li herêma Romê ya Hispaniayê werar bûye. Şopa spanî bi nivîsên latînî ya herî kevin di sedsala 9an de li bakurê Hispaniayê hatiye dîtin û li bajarê Toledo yekem nivîsên sîstematîk bi vî zimanê hatiye bikaranîn. Toledo di sedsalê 13an de bajarekî giring li Keyaniya Kastîlya bû. Sersala 1492, zimanê spanî ji aliye wekîlên împeratoriya Spanya bi taybetî li Amerîkayê û cihên din li Afrîkayê, Okyanûsya û Filîpînê belav bû.
Hêjmara axiverên pêşbînî
Tê pêşbînîkirin ku ji 437 milyonê zêdetir axiverên zikmakî ya spanî heye. Enstîtuya Cervantes angaşt dike ku bi pêşbînî 477 milyon kes axiverên zikmakî heye û 572 milyon kes zimanê spanî wek yekemîn ziman an jî zimanê duyem diaxive û ji 21 milyonê zêdetir xwendekarê zimanê spanî heye.
Li Spanya û li welatên spanîaxivêr de ji zimanê spanî re tenê español ("spanî") nabêjin. Her wekî español , castillano ("kastîlî") jî tê gotin. Kastîlî zimanê Keyaniya Kastîlyayê ye û ji zimanên din wek zimanê salîsî, baskî, astûrî, ketelanî, aragonî û oksîtanî cuda ye.
Makezagona Spanî ya 1978, terma castellano bo ravekirina zimanê Fermî li dijî zimanên din li Spanyayê (las demás lenguas españolas) bikar tîne. Xwendina Gotara III wek diêt;
- El castellano es la lengua española oficial del Estado. ... Las demás lenguas españolas serán también oficiales en las respectivas Comunidades Autónomas...
- Kastîlyan zimanê fermî ya dewleta Spanyaye. ... Zimanên dinên spanî li Civatên Xweserî de zimanê fermî bibe
Royal Akademiya Spanî niha li çapamenî da terma español bikar tîne lê ji 1713 heta sala 1923 zimanê castellano cihê español hatîbu bikar anîn
Bêjenasî
Terma castellano ji peyva latînî ya castellanus tê ku wateya castellanus" bi pêwendendarê kela an birc. jixwe peyva Castel tê wateya "kela".[3]
ji bo bêjenasîya terma "español" peşnîyazên ciyawaz hatîye pêşkêşkirin. Li gorî Royal Akademîya Spanî español ji peyva hispaniolus ya zimanê Vulgar Latin hatîye dariştin. ew jî peyva latînî ya navê parêzgehê Hispania tê ku li nivgiravê Îberî jî nav Hispania de bû.[4]
Dîrok
Zimanê spanî ji zimanê Vulgar Latîn werar bu ku ew ziman ji aliyê romiyan di demê Şerê Duyem ê Pûnîk de, le sereta 210 BZ de li nîvgravê Îberî hat.[6]
Spanyolî zimanekî romanî ye û bi vî awayî ji latînî ya vulgar, di bin bandora baskî û erebî de, li bakurê nîvgirava Îberî pêşketiye. Tîpîk ji pêşkeftina fonetîka spanî, di nav tiştên din de, lenition (latînî: vita, spanî: vida), palatalîzasyon (bi latînî: annus, spanî: año) û duftongîzekirin (guhartinên stûnê) yên "e/o" ji Latînî Vulgar in. (latînî: terra, spanî: tierra; latînî: novus, spanî: nuevo). Di piraniya zimanên din ên romanî de diyardeyên bi vî rengî têne dîtin.[7][8]
Di dema Reconquista de, ev zaravayê bakur hat birin başûr, û ew hîn jî zimanek hindikahî ye li bakurê Fasê.
Ziman di dema kolonîzasyona Spanyayê de ku di destpêka sedsala 16-an de dest pê kir, hat parzemîna Amerîkî, Mîkronezya, Guam, Giravên Mariana, Palau û Fîlîpînan.[9]
Di sedsala 20-an de, Spanî jî gihîşt Gîneya Ekvatorî û Sahraya Rojava.
Hejmara spanîaxiverên li gorî dewletên dinê
Tabloyê li jêrê de hatiye çêkirin hejmara spanîaxiverên li 78 welatê de nîşan dide.
| Welat | Nifûs[10] | Spanî wek zimanê duyemîn [11] | Axiverên zikmakî û axiverên jêhatî ku wek nêzîkê zimanê zikmakî diaxivin [12] | Hejmara hemû Axiverên Spanî [12][13][14] |
|---|---|---|---|---|
 Meksîk* | 127,792,286 [15] | 118.463.449 (92.7%)[16] | 123.702.933 (96,8%)[1] | 125.875.402 (98.5%)[14] |
 Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê | 327,167,439[17] | 41,460,427[18] (13.5%)[19] | 41,460,427[20][21] | |
 Kolombiya* | 50,372,424[22] | 49,522,424 (98,9%) | 49,969,445 (99,2%)[1] | |
 Spanya* | 47,329,981 [23] | 43.496.253 (91,9%)[1] | 46.383.381 (98%)[24] | |
 Arjentîn* | 45,376,763[25][27] | 42,269,777 (95.5%)[28] | 44 514 605 (98,1%)[1] | 45.104.502 (99.4%)[14] |
 Venezuela* | 32,605,423[29] | 31.507.179 (1,098,244 bi zimanê zikmakîyê din va)[30] | 31.725.077 (97.3%)[1] | 32.214.158 (98.8%)[14] |
 Perû* | 32,824,358[31] | 27.211.393 (82.9%)[32][33] | 29.541.922 (86.6%)[1] | |
 Şîle* | 19,458,310[34] | 18 660 519 (281,600 bi zimanê zikmakîyê din va)[35] | 18.660.519 (95.9%)[1] | 19.322.102 (99.3%)[14] |
 Ekuador* | 17,424,000[36] | 16 204 320 (93%)[37] | 16.692.192 (95.8%)[1] | 16.845.732 (98.1%)[14] |
 Guatemala* | 18,055,025[38] | 12.620.462 (69.9%)[39] | 14.137.085 (78.3%)[1] | 15.599.542 (86.4%)[14] |
 Kûba* | 11,209,628[40] | 11 187 209 (99.8%)[1] | 11.187.209 (99.8%)[1] | |
 Komara Domînîk* | 10,448,499[41] | 10 197 735 (97.6%)[1] | 10 197 735 (97.6%)[1] | 10.302.220 (99.6%)[14] |
 Bolîvya* | 11,584,000[42] | 7.031.488 (60.7%)[43] | 9.614.720 (83%)[1] | 10.182.336 (87.9%)[14] |
 Hondûras* | 9,251,313[44] | 9 039 287 (207,750 bi zimanê zikmakîyê din va)[45] | 9.039.287 (98.7%)[1] | |
 El Salvador* | 6,765,753[46] | 6 745 456 [47] | 6.745.456 (99.7%)[1] | |
 Fransa | 65,635,000[48] | 477,564 (1%[49] of 47,756,439[50]) | 1,910,258 (4%[24] of 47,756,439[50]) | 6,685,901 (14%[51] of 47,756,439[50]) |
 Nîkaragua* | 6,218,321[10][46] | 6,037,990 (97.1%) (490,124 bi zimanê zikmakîyê din va)[46][52] | 6.218.321 (180,331 axiverên netemam)[46] | |
 Brezîl | 211,671,000[53] | 460,018 [1] | 460,018 | 6,056,018 [54] |
 Îtalya | 60,795,612[55] | 255,459[56] | 1,037,248 (2%[24] of 51,862,391[50]) | 5,704,863 (11%[51] of 51,862,391[50]) |
 Kosta Rîka* | 4,890,379[57] | 4,806,069 (84,310 bi zimanê zikmakîyê din va)[58] | 4.851.256 (99.2%)[14] | |
 Paraguay* | 7,252,672[59] | 4,460,393 (61.5%)[60] | 4.946.322 (68,2%)[1] | |
 Panama* | 3,764,166[61] | 3,263,123 (501,043 bi zimanê zikmakîyê din va)[62] | 3.504.439 (93.1%)[14] | |
 Ûrûguay* | 3,480,222[63] | 3,330,022 (150,200 bi zimanê zikmakîyê din va)[64] | 3.441.940 (98.9%)[14] | |
 Porto Rîko* | 3,474,182[65] | 3.303.947 (95.1%)[66] | 3.432.492 (98.8%)[14] | |
 Keyaniya Yekbûyî | 64,105,700[67] | 120,000[68] | 518,480 (1%[24] of 51,848,010[50]) | 3,110,880 (6%[51] of 51,848,010[50]) |
 Filîpîn* | 101,562,305[69] | 438,882[70] | 3,016,773[71][72][73][74][75][76][77] | |
 Almanya | 81,292,400[78] | 644,091 (1%[24] of 64,409,146[50]) | 2,576,366 (4%[51] of 64,409,146[50]) | |
 Maroko | 34,378,000[79] | 6,586[80] | 6,586 | 1,664,823 [1][81] (10%)[82] |
 Gînêya Rojbendî* | 1,622,000[83] | 1,683[84] | 918,000[14] (90.5%)[14][85] | |
 Romanya | 21,355,849[86] | 182,467 (1%[24] of 18,246,731[50]) | 912,337 (5%[51] of 18,246,731[50]) | |
 Portûgal | 10,636,888[87] | 323,237 (4%[24] of 8,080,915[50]) | 808,091 (10%[51] of 8,080,915[50]) | |
 Kanada | 34,605,346[88] | 553,495[89] | 643,800 (87%[90] of 740,000[91])[92] | 736,653[13] |
 Holenda | 16,665,900[93] | 133,719 (1%[24] of 13,371,980[50]) | 668,599 (5%[51] of 13,371,980[50] ) | |
 Swêd | 9,555,893[94] | 77,912 (1%[49] of 7,791,240[50]) | 77,912 (1% of 7,791,240) | 467,474 (6%[51] of 7,791,240[50]) |
 Awistralya | 21,507,717[95] | 111,400[96] | 111,400 | 447,175[97] |
 Belçîka | 10,918,405[98] | 89,395 (1%[24] of 8,939,546[50]) | 446,977 (5%[51] of 8,939,546[50]) | |
 Bênîn | 10,008,749[99] | 412,515 (Xwendekarên Spanî)[13] | ||
 Peravê Diranfîl | 21,359,000[100] | 341,073 (Xwendekarên Spanî)[13] | ||
 Polonya | 38,092,000 | 324,137 (1%[24] of 32,413,735[50]) | 324,137 (1% of 32,413,735) | |
 Awistirya | 8,205,533 | 70,098 (1%[24] of 7,009,827[50]) | 280,393 (4%[51] of 7,009,827[50]) | |
 Cezayir | 33,769,669 | 223,422[80] | ||
 Belîze | 333,200[101] | 173,597[80] | 173,597[80] | 195,597[80] (62.8%)[102] |
 Senegal | 12,853,259 | 205,000 (Xwendekarên Spanî)[13] | ||
 Danîmarka | 5,484,723 | 45,613 (1%[24] of 4,561,264[50]) | 182,450 (4%[51] of 4,561,264[50]) | |
 Îsraêl | 7,112,359 | 130,000[80] | 175,231[103] | |
 Japon | 127,288,419 | 100,229[104] | 100,229 | 167,514 (60,000 Xwendekarên Spanî)[13] |
 Gabon | 1,545,255[105] | 167,410 (Xwendekarên Spanî[13] | ||
 Swîsre | 7,581,520 | 150,782 (2,24%)[106][107] | 150,782 | 165,202 (14,420 Xwendekarên Spanî[108] |
 Îrlenda | 4,581,269[109] | 35,220 (1%[24] of 3,522,000[50]) | 140,880 (4%[51] of 3,522,000[50]) | |
 Fînlenda | 5,244,749 | 133,200 (3%[51] of 4,440,004[50]) | ||
 Bulgaristan | 7,262,675 | 130,750 (2%[24] of 6,537,510[50]) | 130,750 (2%[51] of 6,537,510[50]) | |
 Bonaire and  Curaçao | 223,652 | 10,699[80] | 10,699[80] | 125,534[80] |
 Norwêc | 5,165,800 | 21,187[110] | 103,309[13] | |
 Çekya | 10,513,209[111] | 90,124 (1%[51] of 9,012,443[50]) | ||
 Mecaristan | 9,957,731[112] | 83,206 (1%[51] of 8,320,614[50]) | ||
 Aruba | 101,484[113] | 6,800[80] | 6,800[80] | 75,402[80] |
 Trînîdad û Tobago | 1,317,714[114] | 4,100[80] | 4,100[80] | 65,886[80] (5%)[115] |
 Kamerûn | 21,599,100[116] | 63,560 (Xwendekarên Spanî)[13] | ||
 Andorra | 84,484 | 33,305[80] | 33,305[80] | 54,909[80] |
 Slovenya | 35,194 (2%[24] of 1,759,701[50]) | 52,791 (3%[51] of 1,759,701[50]) | ||
 Nû Zelenda | 21,645[117] | 21,645 | 47,322 (25,677 Xwendekarên Spanî)[13] | |
 Slovakya | 5,455,407 | 45,500 (1%[51] of 4,549,955[50]) | ||
 Çîn | 1,339,724,852[118] | 30,000 (Xwendekarên Spanî)[119] | ||
 Cîbraltar | 29,441[120] | 22,758 (77.3%[121]) | ||
 Lîtvanya | 2,972,949[122] | 28,297 (1%[51] of 2,829,740[50]) | ||
 Lûksembûrg | 524,853 | 4,049 (1%[49] of 404,907[50]) | 8,098 (2%[24] of 404,907[50]) | 24,294 (6%[51] of 404,907[50]) |
 Rûsya | 143,400,000[123] | 3,320[80] | 3,320[80] | 23,320[80] |
 Sahraya Rojava* | 513,000[124] | n.a.[125] | 22,000[80] | |
 Guam | 19,092[126] | |||
 Letonya | 2,209,000[127] | 13,943 (1%[51] of 1,447,866[50]) | ||
 Tirkiye | 73,722,988[128] | 1,134[80] | 1,134[80] | 13,480[80][129] |
 Kîpros | 2%[51] of 660,400[50] | |||
 Hindistan | 1,210,193,422[130] | 9,750 (Xwendekarên Spanî)[131] | ||
 Estonya | 9,457 (1%[51] of 945,733[50]) | |||
 Jamaîka | 2,711,476[132] | 8,000[133] | 8,000[133] | 8,000[133] |
 Namîbya | 3,870[134] | |||
 Misir | 3,500[135] | |||
 Malta | 3,354 (1%[51] of 335,476[50]) | |||
 Yekîtiya Ewropayê (ji bilî Spanya)* | 460,624,488[136] | 2,397,000 (934,984 jixwe hejmarkirî)[137] | ||
| Tevahî | 7,626,000,000 (Tevahî nifûsa cihah)[138] | 476.539.415[92][139] (6,2 %)[140] | 498.922.113[92] (6,5 % ) | 552.081.838[1][139][141] (7,2 %)[142] |