Îtalya
Îtalya (bi îtalî: Italia) bi fermî Komara Îtalî[1] an jî Komara Îtalyayê[2] dewleteke li başûr[3][4][5] û rojavayê[6] Ewropayê. Welat di nîvê Deryaya Navîn de cih digire, ji nîvgirava ku ji aliyê çiyayên Alpê ve hatiye sînorkirin û bi çend giravan hatiye dorpêçkirin pêk tê. Îtalya bi Fransa, Swîsre, Awistirya, Slovenya û mîkrodewletên dorpêçkirî yên Vatîkan û San Marîno re sînorên bejahî parve dike. Îtalya qadeke 301,340 kîlometre çargoşê digire,[7] bi nifûsa xwe nêzî 60 mîlyon e;[8] ev ji hêla rûerd ve dehemîn welatê herî mezin e li parzemîna Ewropî û sêyemîn welatê herî qelebelix ê Yekîtiya Ewropayê ye. Paytext û bajarê wê yê herî mezin Roma ye.
Repubblica Italiana  Îtalya Repubblica Italiana | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||
| Dirûşm: Made in Italy | ||||||
| Sirûd: Il Canto degli Italiani | ||||||
.svg) | ||||||
Îtalya li ser nexşeyê | ||||||
| Paytext | 42°30'Bk, 12°30'Rh | |||||
| Zimanên fermî | ||||||
| Zimanên tên bikaranîn |
| |||||
| Rêveberî | komara parlamenter (1946–) | |||||
| • | Serokdewlet | Sergio Mattarella (2015 Italian presidential election, 2015–) | ||||
| • | Serokwezîr | Giorgia Meloni (2022–) | ||||
| Avakirin | ||||||
| • | Dema avakirinê | 18 hezîran 1946 | ||||
| • | Rûerd | 302.068 kîlometre çargoşe | ||||
| Gelhe | ||||||
| • | Giştî | 58.850.717 (2023) | ||||
| Dirav | ||||||
| Demjimêr |
| |||||
| Hatûçûna ajotinê |
| |||||
| Koda telefonê | +39 | |||||
| Malper http://www.italia.it/ | ||||||
Nîvgirava Îtalyayê ji hêla dîrokî ve xwecîhê gelek gelên kevnar û cîhê hejmarek ji gel û çandên cihêreng ên ku di dîrokê de koçber bûne bû.[9] Dewleta Romaya kevnare li herêma Latîûmê rabû, û bi pêvajoyek Romanîzmê ve li seranserê nîvgiravê û deverên li dora hewza Deryaya Navîn belav bû.[9] Di sedsala yekem a BZ de, Împeratoriya Romê axa xwe li Ewropa, bakurê Afrîka û rojhilata nêzîk de berfireh kir, bi damezrandina Pax Romana ve. Di Serdema Navîn a destpêkê de, Împeratoriya Romê ya Rojava hilweşiya û Dera Xristiyanî rabû wekî Îtalya ji eşîrên derdorê koçberiya hundurîn kir. Di sedsala 11an de, bajar-dewletên Îtalyayê û komarên deryayî berfireh bûn ku bi bazirganiyê re bextewariyek nû anîn û zemîna kapîtalîzmê nûjen danîn.[10][11] Ronesansa îtalî di sedsalên 15 û 16ê de li Firenze bi pêş ket û li tevahiya Ewropayê belav bû. Keşifên îtalî her weha rêyên nû yên berbi rojhilata Dûr û Cîhana Nû vedîtin, ji bo destpêkirina Serdema Keşfê ya Ewropî. Lêbelê, sedsalên hevrikî û şer di navbera bajar-dewletên îtalî de di nav faktorên din de hişt ku nîvgirava di nav gelek dewletan de dabeş bibe heya dawiya serdema nûjên.[12] Hêza bazirganî û siyasî ya Îtalyayê di sedsalên 17 û 18an de bi kêmbûna dêra katolîk û zêdebûna girîngiya rêyên bazirganiyê yên ku di Deryaya Navîn re derbas dibûn, pir kêm bû.[13]
Piştî bi sedsalan dabeşbûna siyasî û axê, Îtalya di sala 1861an de piştî şerên serxwebûnê û serpêhatiya hezaran, bi dem re yekgirtî bû, keyaniya Îtalyayê ji aliya ev yekbûyî hat damezrandin.[14] Ji dawiya sedsala 19an heya destpêka sedsala 20an, Îtalya bi gelemperî li bakur bi lez pîşesazî bû, û hêzêkî kolonyalî bi dest xist, dema ku başûr bi giranî xizan ma û ji pîşesazîbûnê dûr ket, û diyasporayek koçber a mezin geş kir.[15] Tevî ku di şerê cîhanî yê yekem de yek ji hêzên hevalbendên serketî bû, Îtalya kete serdemek qeyrana aborî û tevliheviya civakî, ku di sala 1922an de bû sedema bilindbûna dîktatoriya faşîst a îtalî. Di dema şerê cîhanê yê duyem de, Îtalya pêşî beşek ji Eksê bû heta ku teslîmî hêzên Hevalbend bû û ji hêla Almanyaya Nazî ve bi hevkariya faşîst (1940-1943) hate dagir kirin û piştre di dema berxwedana û rizgariya Îtalyayê de hevkarê hevalbendan bû. Piştî bidawîbûna şer, welat bi riya referandumê li şûna keyîtî komarek guherand û xwedan geşbûnek aborî ya dirêj, û aboriyek pêşkeftî ya sereke bû.[16]
Îtalya xwedan heştemîn mezintirîn TBHya navmalî ya cîhanê ye, nehemîn dewlemendiya neteweyî ya herî mezin û sêyemîn rezerva zêr ya banka navendî ye. Welat wekî di navbera hêzên mezin ên herî hindik hate binav kirin, û di karûbarên herêmî û gerdûnî,[17] aborî, leşkerî, çandî û dîplomatîk de xwedî rolek girîng e. Îtalya endamek damezrîner û pêşeng ê Yekîtîya Ewropayê ye û ew di gelek saziyên navneteweyî de ye, di nav de NATO, G7, yekîtîya ji bo lihevkirinê û gelekên rêxistinên din. Çavkaniya gelek îcad û vedîtinan, welat wekî superhêza çandî tê hesibandin û ji mêj ve bûye navendek cîhanî ya huner, muzîk, wêje, zanist, teknolojî û modayê.[18] Welêt xwedan hejmara herî mezin a şûnwarên mîrateya cîhanê ye (58) û pêncemîn welatê herî serdankirî yê cîhanê ye.
