ഗാന്ധാരം

ഇന്നത്തെ വടക്കേ പാകിസ്താനിലും കിഴക്കേ അഫ്ഗാനിസ്ഥാനിലും ആയി കിടക്കുന്ന, പുരാതന മഹാജനപദങ്ങളിൽ ഒന്നായിരുന്നു ഗാന്ധാരം (സംസ്കൃതം: गन्धार ഉർദു: گندھارا Gandḥārā; പേർഷ്യൻ ഭാഷയിൽ വൈഹിന്ദ് എന്നും ഇത് അറിയപ്പെടുന്നു)^[1]. പെഷാവറിന്റെ താഴ്വരയിൽ^[2]‌, പോട്ടഹാർ പീഠഭൂമിയിൽ കാബൂൾ നദിക്കരയിലാണ് ഗാന്ധാരം സ്ഥിതിചെയ്തിരുന്നത്. ഗാന്ധാരത്തിലെ പ്രധാന നഗരങ്ങൾ പുരുഷപുരം (ഇന്നത്തെ പെഷാവർ) (വാചാർത്ഥം: പുരുഷന്റെ നഗരം)^[3], തക്ഷശില (ഇന്നത്തെ തക്സില).^[4] എന്നിവയായിരുന്നു.

ക്രി.മു. 6-ആം നൂറ്റാണ്ടു മുതൽ ക്രി.വ. 11-ആം നൂറ്റാണ്ടുവരെ ഗാന്ധാര സാമ്രാജ്യം നിലനിന്നു. ഗാന്ധാരത്തിന്റെ സുവർണ്ണകാലം ക്രി.വ. 1-ആം നൂറ്റാണ്ടുമുതൽ 5-ആം നൂറ്റാണ്ടുവരെ ബുദ്ധമതക്കാരായ കുശാനരുടെ കീഴിലായിരുന്നു. 11-ആം നൂറ്റാണ്ടിൽ ക്രി.വ. 1021-ൽ മഹമൂദ് ഗസ്നി ഗാന്ധാരം കീഴടക്കി. അതോടെ ഗാന്ധാരം എന്ന പേര് അപ്രത്യക്ഷമായി. മുസ്ലീം ഭരണത്തിനു കീഴിൽ ലാഹോറിൽ നിന്നോ കാബൂളിൽ നിന്നോ ആയിരുന്നു ഈ പ്രദേശത്തിന്റെ ഭരണം നിർവ്വഹിച്ചിരുന്നത്. മുഗൾ രാജാക്കന്മാരുടെ ഭരണകാലത്ത് ഈ പ്രദേശം ഇന്ത്യയുടെ കാബൂൾ പ്രവിശ്യയുടെ ഭാഗമായിരുന്നു. മഹാഭാരതവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട് ഗാന്ധാരത്തിന് വളരെ പ്രാധാന്യം ഉണ്ട്.