ଟେରାକୋଟା ସେନା

ଚୀନର ପ୍ରାଚୀନ ଐତିହାସିକ ଶିମା ଚିଆନ୍ (ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୧୪୫-୯୦) ନିଜ ଲେଖା ଶିଜିରେ ଏହି କବରର ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ବିଷୟରେ ଲେଖିଯାଇଛନ୍ତି । ତେବେ ତାଙ୍କ ଲେଖା କବର ନିର୍ମାଣ ସମାପ୍ତ ହେବାର ପ୍ରାୟ ଏକ ଶତାବ୍ଦୀ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟର । ଚିନ୍ ସମ୍ରାଟ ୧୩ ବର୍ଷ ବୟସରେ ସିଂହାସନ ଆରୋହଣ କରିବା ପରେ ପରେ ପ୍ରାୟ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୨୪୬ ବେଳକୁ କବରର ଖନନ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପରେ ପ୍ରାୟ ୭ ଲକ୍ଷ ଲୋକଙ୍କ ଶ୍ରମ ବିନିଯୋଗ କରାଯାଇଥିଲା ।^[୩] ୬ ଶତାବ୍ଦୀ ପରେ ଭୂଗୋଳଶାସ୍ତ୍ରୀ ଲି ଡାଓୟୁଆନ୍ ଶ୍ୱି ଜିଂ ଝୁ ପୁସ୍ତକରେ ଲେଖିଥିଲେ ଯେ, "ହରିତାଶ୍ମ ପାଇଁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଲି ପାହାଡ଼କୁ ଏକ ପବିତ୍ର ସ୍ଥଳ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଉଥିବାରୁ ଏହା ହିଁ ଟେରାକୋଟା ସେନା ଓ ରାଜାଙ୍କ କବର ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଧାରିତ ହୋଇଥିବ । ଏହି ପାହାଡ଼ର ଉତ୍ତର ପଟରେ ସୁନା ଓ ଦକ୍ଷିଣ ପଟେ ହରିତାଶ୍ମ ରତ୍ନ ଗଚ୍ଛିତ ରହିଛି । ଏହି ପ୍ରସିଦ୍ଧି ହେତୁ ଚିନ୍‍ ବଂଶର ପ୍ରଥମ ସମ୍ରାଟ ଏଠାରେ ସମାଧୀ ନେବାକୁ ମନସ୍ଥ କରିଥିବେ ।"^[୪][୫] ଶିମା ଚିଆନ୍ ଲେଖିଯାଇଛନ୍ତି ଯେ ପ୍ରଥମ ସମ୍ରାଟ ବହୁ ବହୁମୂଲ୍ୟ ବସ୍ତୁ, ପ୍ରାସାଦ, ମୀନାର, ସଭାଷଦ ଓ ସୁନ୍ଦର କୃତିର ନମୁନା ସହ ଏଠାରେ ସମାଧୀ ନେଇଥିଲେ । ପାରଦ ବ୍ୟବହାର କରି ୧୦୦ଟି ପ୍ରବହମାନ ନଦୀର ନମୁନା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥିଲା, କବରର ଛାତର ଭିତର ପଟେ ଗ୍ରହ ନକ୍ଷତ୍ରାଦିଙ୍କ ଚିତ୍ର ଓ ତାହା ତଳକୁ ତାଙ୍କ ଦେଶର ସଙ୍କେତ ବହନ କରୁଥିବା କିଛି ନମୁନା ମଧ୍ୟ ରହିଥିଲା । ଶିମା ଚିଆନ୍‍ଙ୍କ ଲେଖାର କିଛି ଅନୁବାଦମାନଙ୍କରେ ନମୁନା ବା ମଡେଲ୍ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଛି, କିନ୍ତୁ ମୂଳ ଲେଖାରେ ଏହି ସବୁ ଶବ୍ଦ କିମ୍ବା ଟେରାକୋଟା ସେନାର କୌଣସି ଉଲ୍ଲେଖ ନାହିଁ ।^[୩][୬] କବର ଢିପର ମାଟିତଳୁ ବହୁମାତ୍ରାରେ ପାରଦ ମିଳିଥିଲା ଯାହା ଶିମା ଚିଆନ୍‍ଙ୍କ ଲେଖାର ସମର୍ଥନ କରେ ।^[୭] ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟର କିଛି ଐତିହାସିକ ଦସ୍ତାବିଜ ଅନୁସାରେ ସମ୍ରାଟଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ତାଙ୍କ ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦୀ ରହିଆସିଥିବା ଓ ସିଂହାସନ ଆଶାୟୀ ଜିଆଂଗ୍ ୟୁ ଏହି ସମାଧୀସ୍ଥଳକୁ ଲୁଣ୍ଠନ କରିଥିଲେ ।^{[୮][୯][୧୦]} ତେବେ ସମାଧୀସ୍ଥଳରେ ଏତେ ପ୍ରାଚୀନ କାଳର ଭଙ୍ଗାରୁଜା ବା ଲୁଣ୍ଠନର କୌଣସି ସୂଚନା ବା ପ୍ରମାଣ ମିଳିନାହିଁ ।^[୧୧]

ଆବିଷ୍କାର

୧୯୭୪ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ୨୯ ତାରିଖରେ^[୧୨] ଲି ପାହାଡ଼ ବା ଢିପ (ଲିଶାନ୍)ରେ ରହିଥିବା ସମ୍ରାଟଙ୍କ ସମାଧୀରୁ ପ୍ରାୟ ୧.୫ କିଲୋମିଟର୍ ପୂର୍ବ ପଟକୁ କିଛି କୃଷକ ପାଣି ପାଇଁ ଏକ କୂପ ଖୋଳୁଥିବା ସମୟରେ ଟେରାକୋଟା ସେନା ଆବିଷ୍କାର କରିଥିଲେ ।^{[୧୩][୧୪]} ଏହି ଅଞ୍ଚଳରେ ଅନେକ ଜଳସ୍ରୋତ ଓ ଝରଣା ରହିଛି । ପୂର୍ବରୁ କେତେ ଥର ଏଠାରୁ ଚିନ୍ ସମୟର ଟେରାକୋଟା ଖଣ୍ଡ ସବୁ ମିଳୁଥିବାର ରିପୋର୍ଟ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା ।^[୧୫] ଏହି ଆବିଷ୍କାର ଚୀନୀ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ଝାଓ କାଂଗ୍‍ମିନ୍ ଓ ଅନ୍ୟ ବହୁ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱବିତ୍‍ଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରିଥିଲା^[୧୬] ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ଏତେ ସଂଖ୍ୟକ ମାଟିନିର୍ମିତ ମୂର୍ତ୍ତି ପୋତା ହୋଇ ରହିଥିବାର କଥା ପଦାକୁ ଆସିଥିଲା । ତାହା ପରେ ଏଠାରେ ଏକ ସଂଗ୍ରହାଳୟ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଛି ଓ ସମାଧୀର ବୃହତ୍ତମ ଗହ୍ୱରକୁ ଆବୃତ୍ତ କରି ଏକ ବିଶାଳ କୋଠରୀ ନିର୍ମାଣ କରାଗଲା ।^[୧୭]

ଟେରାକୋଟା ସେନାଟି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମାଧୀସ୍ଥଳ ପରିସରର ଏକ ଅଂଶ ମାତ୍ର । ଭୂମିଭେଦୀ ରାଡାର୍ ଓ ନିରୀକ୍ଷଣରୁ ସମୁଦାୟ ଅଞ୍ଚଳର କ୍ଷେତ୍ରଫଳ ପ୍ରାୟ ୯୮ ବର୍ଗ କିଲୋମିଟର୍ (୩୮ ବର୍ଗ ମାଇଲ୍) ବୋଲି ମପାଯାଇଥିଲା ।^[୧୮]

ସମାଧୀ ସ୍ଥଳ ଏକ ବିଶାଳ ନିର୍ମାଣର ଅଂଶ ମାତ୍ର ଏବଂ କେବଳ ରାଜାଙ୍କ ସମାଧୀ ବା କବର ଚାରିପଟ ଅଂଶଟି ସମାଧୀ ସ୍ଥଳ ରୂପେ ପରିଗଣିତ । ଏହି ନିର୍ମାଣର ଅନ୍ୟ ଅଂଶରେ ରାଜ ପ୍ରାସାଦର ନମୁନା, ପ୍ରାଙ୍ଗଣ ଇତ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ରହିଥିଲା । ଲି ପାହାଡ଼ର ପାଦଦେଶରେ ସମ୍ରାଟଙ୍କର ପିରାମିଡ଼୍ ଆକାରର ଏହି ମାଟିନିର୍ମିତ ସମାଧୀ ରହିଥିଲା ।^[୧୯] କବରଟି ପ୍ରବେଶ ପଥ ଥିବା ଦୁଇଟି ଦୃଢ଼ କାନ୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିଲା । ସମାଧୀ ସ୍ଥଳ ପ୍ରାଙ୍ଗଣରେ ଅନେକ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ, ସଭାଗୃହ, ଘୋଡ଼ାଶାଳ ଓ ଏକ ରାଜବାଟିକାର ନମୁନା ମଧ୍ୟ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ।

ଟେରାକୋଟା ସେନାର ଯୋଦ୍ଧାମାନେ ସମାଧୀ ସ୍ଥଳକୁ ଜଗି ରହିଥାନ୍ତି । ୨୦୦୦ ବର୍ଷ ପରେ ଏହି ସ୍ଥଳର ଅଧିକାଂଶ ଅଞ୍ଚଳରେ ୫ ମିଟର୍ ଉଚ୍ଚତାର ଲାଲ୍ ରଙ୍ଗର ବାଲୁଆ ମାଟି ଜମି ଯାଇଥିଲା । କିଛି ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱବିତ୍‍ ଏହି ସ୍ଥାନର କିଛି ଅଂଶରେ ଛୋଟମୋଟ ଖୋଳାଖୋଳି ହୋଇଥିବାର ପ୍ରମାଣ ପାଇଲେ । ପୁଣି ଲି ପାହାଡ଼ ପାଖରେ କରାଯାଇଥିବା ଖନନରୁ ଜଣା ପଡ଼ିଲା ଯେ, ୧୮ଶ ଓ ୧୯ଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଏଠାକାର ଅନେକ କବର ଖୋଳାଯାଇଥିଲା ଓ ସେଥିରୁ ଟେରାକୋଟା ଖଣ୍ଡ ସବୁ ମିଳିଥିଲା ମଧ୍ୟ । କିନ୍ତୁ ପରେ ଏହି ସବୁ କବର ମୂଲ୍ୟହୀନ ବିଚାର କରି ସେମାନଙ୍କୁ ପୁଣି ମାଟି ପକାଇ ପୋତି ଦିଆଯାଇଥିଲା ।^[୨୦]

ସମାଧୀ

ଏହି ସମାଧୀ ବା କବରଟି ଏକ ଫୁଟ୍‍ବଲ୍ ପିଚ୍ (୧୦୦×୭୫ ମିଟର୍) ଆକାରର ଓ ଚାରିପଟୁ ନିବଦ୍ଧ ।^{[୨୧][୨୨]} ଏଥିରେ ରହିଥିବା ସାମଗ୍ରୀଙ୍କ ସୁରକ୍ଷା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହି କବରଟିକୁ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଖୋଲାଯାଇ ନାହିଁ ।^[୨୧] ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ଟେରାକୋଟା ସେନାର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଖନନ ପରେ କିଛି ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତିର ପୃଷ୍ଠରେ କରା ହୋଇଥିବା ଚିତ୍ରକାମ ଝଡ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲା ବା ଝାପ୍‍ସା ହେବାକୁ ଲାଗିଲା ।^[୨୩] ଅତି ଅଳ୍ପ ସମୟ ପାଇଁ ବାହ୍ୟ ପରିବେଶର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ ଏହି ଦୁର୍ମୂଲ୍ୟ କିର୍ତ୍ତୀରାଜି ନଷ୍ଟ ହୋଇଯିବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଛି ।^[୨୪]

ଗହ୍ୱର ସମୂହ

ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଖନନରେ ପ୍ରାୟ ୭ ମିଟର୍ ଗଭୀର ଚାରୋଟି ମୁଖ୍ୟ ଗହ୍ୱର ଖୋଳାଯାଇଛି ।^{[୨୫][୨୬]} ସମାଧୀ ଢିପରୁ ୧.୫ କିଲୋମିଟର୍ ପୂର୍ବ ଦିଗକୁ ଏହି ଗହ୍ୱରଗୁଡ଼ିକ ରହିଛି । ଚିନ୍ ସମ୍ରାଟ ବିଜୟ କରି ଅଧିକାର କରିଥିବା ରାଜ୍ୟ ସବୁ ପୂର୍ବ ଦିଗକୁ ରହିଥିବାରୁ ସମାଧୀର ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ଟେରାକୋଟା ସେନାକୁ ମୁତୟନ କରାଯାଇଥିଲା ଓ ଏମାନେ ପୂର୍ବ ପଟରୁ ସମ୍ରାଟଙ୍କ ସମାଧୀର ସୁରକ୍ଷା କରୁଥିଲେ ।

ପ୍ରଥମ ଗହ୍ୱର

ପ୍ରଥମ ଗହ୍ୱରଟି ୨୩୦ ମିଟର୍ ଲମ୍ବା ଓ ୬୨ ମିଟର୍ ଓସାରିଆ ।^[୨୭] ଏଥିରେ ୬୦୦୦ରୁ ଅଧିକ ଟେରାକୋଟା ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କ ସେନା ରହିଛି ।^[୨୮] ପ୍ରଥମ ଗହ୍ୱରରେ ୧୧ଟି ବିଭିନ୍ନ ଗାତ ଖୋଳାଯାଇଛି । ୩ ମିଟର୍‍ରୁ ଅଧିକ ପ୍ରସ୍ଥ ବିଶିଷ୍ଟ ଏହି ଗାତଗୁଡ଼ିକର କାନ୍ଥ ଛୋଟ ଇଟାରେ ନିର୍ମିତ ଓ ବଡ଼ ସ୍ତମ୍ଭମାନ ଏହାର କାଷ୍ଠନିର୍ମିତ ଛାତକୁ ଧରି ରଖିଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରକାରର ଗଠନ ଅନ୍ୟ ଗଣ୍ୟମାନ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସମାଧୀରେ ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବାର ଦେଖାଯାଏ ଏବଂ ବୋଧହୁଏ ଏହା ରାଜପ୍ରାସାଦର ହଲ୍‍ ଆକାରର ଅନୁକରଣ କରି ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା । କାଠର ଛାତକୁ ଜଳନିରୋଧକ ସାମଗ୍ରୀର ଲେପ ଦିଆଯାଇଥିଲା ଓ ତାହା ଉପରେ ଆହୁରି ମାଟି ପକାଯାଇଥିବାରୁ ଏହା ସାଧାରଣ ସ୍ତରଠାରୁ ୨-୩ ମିଟର୍ ଉଚ୍ଚତାରେ ରହିଥିଲା ।^[୨୯]

ଅନ୍ୟ ଗହ୍ୱର

ଦ୍ୱିତୀୟ ଗହ୍ୱରରେ ଅଶ୍ୱାରୋହୀ, ପଦାତିକ ଓ ଯୁଦ୍ଧ ରଥ ଇତ୍ୟାଦି ରହିଛି ଏବଂ ଏହାକୁ ରାଜାଙ୍କ ଅଙ୍ଗରକ୍ଷକ ଦଳ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଏ । ତୃତୀୟ ଗହ୍ୱରରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ମଞ୍ଚ, ସେନାର ଉଚ୍ଚ ପଦାଧିକାରୀ ଏବଂ ଏକ ଯୁଦ୍ଧ ରଥ ରହିଛନ୍ତି । ଚତୁର୍ଥ ଗହ୍ୱରଟି ନିର୍ମାଣ ସମୟରୁ ଖାଲି ରହିଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ଗହ୍ୱରର କିଛି ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ନିଆଁ ଯୋଗୁଁ ନଷ୍ଟ ହୋଇଥିବାର ସୂଚନା ମିଳିଛି ଓ ଛାତର କିଛି ଅଂଶ ପୋଡ଼ିଯାଇଥିବାର ଅବଶେଷାଂଶ ମଧ୍ୟ ମିଳିଛି ।^[୩୦] ହଜି ଯାଇଥିବା ଅସ୍ତ୍ର, ମାଟିରେ ପରିଣତ ହୋଇଯାଇଥିବା କିଛି ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ପୋଡ଼ାଯିବାଦ୍ୱାରା ଛାତ ଭୁଷୁଡ଼ିବାର ସମ୍ଭାବନାକୁ ଭିତ୍ତି କରି ଜିଆଂଗ୍ ୟୁଙ୍କଦ୍ୱାରା ଲୁଣ୍ଠନ ଓ ଏହି ସମାଧୀ ସ୍ଥଳର ପୋଡ଼ାଜଳା କରାଯାଇଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଇଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସମୟରେ ଭଲ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିଥିବା କେତୋଟି ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ ଭଗ୍ନ ଅବସ୍ଥାରୁ ପୁନରୁଦ୍ଧାର କରାଯାଇଛି ।

ସମାଧୀ ସ୍ଥଳର ଅନ୍ୟ ସବୁ ଗହ୍ୱର ମଧ୍ୟ ଖନନ କରାଯାଇଛି ।^[୩୧] ସମାଧୀ ଢିପର ପରିସରର ଭିତରେ ଓ ବାହାରେ ଏହି ସବୁ ଗହ୍ୱର ରହିଛି । କାଂସ୍ୟ ପାଲିଙ୍କି, ଯୋଦ୍ଧା, ଅଧିକାରୀ ଓ କଳାକାରଙ୍କ ମାଟି ନିର୍ମିତ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି, ପ୍ରସ୍ତର ନିର୍ମିତ କବଚ, ଅଶ୍ୱ ଓ ଶ୍ରମିକଙ୍କ କବର, ଉଦ୍ୟାନରେ ବଗ ଓ ବତକ ପରି ପକ୍ଷୀଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।^[୩୨]

ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରକାର ଓ ମୁଖର ଗଠନ

ଏହି ଟେରାକୋଟା ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ମଣିଷ ଆକାରର । ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଭିନ୍ନତା ପରି ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ଉଚ୍ଚତା, କେଶସଜ୍ଜା, ବେଶଭୂଷା ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଏବଂ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର । ପୁଣି ପଦବୀ ଅନୁସାରେ ମଧ୍ୟ ଏସବୁ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ବିଭିନ୍ନତା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଯଦିଓ ସବୁ ମୂର୍ତ୍ତିର ମୁଖ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ, ଗବେଷକମାନଙ୍କ ମତରେ ୧୦ଟି ରୂପକୁ ଭିତ୍ତି କରି ସମସ୍ତ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଛି ।^[୩୩] ଏହି ମୁଖ୍ୟ ରୂପଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ : କବଚଧାରୀ ଯୋଦ୍ଧା, କବଚହୀନ ସୈନିକ, ପିଲ୍‍ବକ୍ସ ମୁକୁଟ ପିନ୍ଧିଥିବା ଅଶ୍ୱାରୋହୀ, ମୁକୁଟ ଓ କବଚଧାରୀ ସାରଥୀ, ବର୍ଚ୍ଛାଧାରୀ ରଥାରୋହୀ, ଆଣ୍ଠେଇ ବସିଥିବା ଧନୁର୍ଦ୍ଧାରୀ, ଠିଆ ହୋଇଥିବା ଧନୁର୍ଦ୍ଧାରୀ, ସେନାପତି ଓ ତଳତଳିଆ ସେନା ଅଧିକାରୀ ଇତ୍ୟାଦି ।^[୩୪] ତେବେ ବ୍ୟୂହରେ ଛିଡ଼ା ହୋଇଥିବା ସୈନ୍ୟଙ୍କ ବେଶଭୂଷାରେ ବିବିଧତା ଦେଖାଦିଏ । ଯଥା : କିଛି ସୈନ୍ୟ ଜଂଘକବଚ ପିନ୍ଧିଥିବା ବେଳେ ଆଉ କିଛି ସୈନ୍ୟ ତାହା ପିନ୍ଧିନଥାନ୍ତି, କିଛି ସୈନ୍ୟଙ୍କ ପାଇଜାମା ଛୋଟ ତ ଆଉ କିଛିଙ୍କ ପାଇଜାମା ଲମ୍ବା, ପଦବୀ ବା ପଂକ୍ତିରେ ସ୍ଥାନ ଅନୁଯାୟୀ ସୈନ୍ୟଙ୍କ କବଚ ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।^[୩୫] କିଛି ସୈନ୍ୟ ପଂକ୍ତିମଧ୍ୟରେ ଘୋଡ଼ାଗୁଡ଼ିଏ ମଧ୍ୟ ଠିଆ ହୋଇଥିବା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ ମୂଳତଃ ଗାଢ଼ ଓ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଗୋଲାପୀ, ଲାଲ୍, ସାଗୁଆ, ନୀଳ, କଳା, ମାଟିଆ, ଧଳା ଓ ବାଇଗଣୀ ଇତ୍ୟାଦି ରଙ୍ଗରେ ରଞ୍ଜିତ କରାଯାଇଥିଲା ।^{[୩୬][୩୭]} ରଙ୍ଗ ଓ ମୁହଁର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଗଠନ ଯୋଗୁଁ ନିର୍ମାଣ କାଳରେ ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ଜୀବନ୍ତ ସୈନ୍ୟ ପରି ଲାଗୁଥିବେ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରାୟ ସବୁ ରଙ୍ଗ ଲିଭି ସାରିଲାଣି ।

ଚିନ୍ ରାଜବଂଶ ପୂର୍ବରୁ ଚୀନରେ ଜୀବନ୍ତବତ୍ ପ୍ରତିମା ନିର୍ମାଣର ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରମାଣ ମିଳିନଥିବାରୁ କିଛି ବିଶେଷଜ୍ଞ ଏହି କିର୍ତ୍ତୀ ସମ୍ଭବତଃ ହେଲେନିଷ୍ଟିକ୍ ଗ୍ରୀକ୍ ସମୟର ଶିଳ୍ପକଳାଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାବିତ ବା ତାହାର ସମ୍ପର୍କୀୟ ବୋଲି ମତ ରଖିଛନ୍ତି ।^{[୩୮][୩୯]} କଳାକାରଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଓ କଂସାର ମୂର୍ତ୍ତିକୁ ଛାଞ୍ଚରେ ଯେପରି ଭାବରେ ଢଳାଯାଇଛି ତାହାକୁ ଭିତ୍ତି କରି ସେମାନେ ଯୁକ୍ତି କରନ୍ତି ଯେ ଟେରାକୋଟା ମୂର୍ତ୍ତିର ନିର୍ମାଣରେ ରହିଥିବା ଗ୍ରୀକ୍ ପ୍ରଭାବକୁ ମନା କରିହେବ ନାହିଁ ।^{[୪୦][୪୧]} ତେବେ ବହୁ ବିଶେଷଜ୍ଞ ଏହି ମତର ବିରୋଧ ମଧ୍ୟ କରିଛନ୍ତି ଏବଂ ତତ୍କାଳୀନ ଗ୍ରୀକ୍ ଓ ଚୀନ ଦେଶରେ ସମାଧୀ ନିର୍ମାଣ କରୁଥିବା ଲୋକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ରହିଥିବାର କୌଣସି ଦୃଢ଼ ପ୍ରମାଣ ନାହିଁ ବୋଲି ମତ ରଖିଛନ୍ତି ।^[୪୨] ୟୁରୋପ୍‍କୁ ସଭ୍ୟତାର କେନ୍ଦ୍ର ବୋଲି ପରିଗଣିତ କରିବାର ଅପଚେଷ୍ଟା ସମ୍ବଳିତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ଯୋଗୁଁ ହିଁ ଏପରି ମତ ବ୍ୟକ୍ତ କରାଯାଇଥିବାର ସମ୍ଭାବନା ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ପ୍ରାଚ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କର ଶିଳ୍ପୀଙ୍କ ଅସାମର୍ଥ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ଏପରି ମହାନ କଳାକୃତି ସେଠାରେ ଏକାକୀ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ବିକଶିତ ନହୋଇ ୟୁରୋପୀୟଙ୍କ ପ୍ରଭାବରେ ହୋଇଥିବାର ମତବାଦକୁ ଅନେକେ ଦୃଢ଼ ବିରୋଧ କରିଛନ୍ତି ।^[୪୨]

ନିର୍ମାଣ

ରାଜକୀୟ ସ୍ଥପତି ଓ ଶିଳ୍ପୀମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କର୍ମଶାଳାରେ ସ୍ଥାନୀୟ କଞ୍ଚାମାଲର ଉପଯୋଗ କରି ଏହି ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇସାରିଲା ପରେ ସମାଧୀ ପୀଠକୁ ନିଆଯାଇଥିଲା । ପ୍ରତି ମୂର୍ତ୍ତିର ମୁଣ୍ଡ, ଅବୟବ ଓ ଗଣ୍ଡି ପୃଥକ୍ ଭାବେ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇ ପରେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଯୋଡ଼ା ଯାଇଥିଲା । ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବା ପରେ ଟେରାକୋଟା ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ ସମାଧୀ ସ୍ଥଳର ଗହ୍ୱର ମଧ୍ୟରେ ସେନାବାହିନୀର ପ୍ରକୃତ ପଂକ୍ତି ପରି ସଜାଇ ରଖାଯାଇଥିଲା । ପଦବୀ ଓ ଦାୟିତ୍ୱ ଅନୁଯାୟୀ ଅଧିକାରୀମାନଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ପଂକ୍ତିରେ ରହିଥିଲେ ।^[୪୩]

ଛାଞ୍ଚ ସହାୟତାରେ ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ମୁହଁ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା । ୧୦ ପ୍ରକାରର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଛାଞ୍ଚ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।^[୩୩] ତା'ପରେ ମାଟି ଲେପାଯାଇ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଚେହେରାକୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ରୂପ ଦିଆଗଲା ଯେପରିକି ସବୁ ସୈନ୍ୟ ଅଲଗା ଦେଖାଯିବେ ।^[୪୪] ଗୋଡ଼ଗୁଡ଼ିକୁ ମଧ୍ୟ ନିଷ୍କାସନ ପାଇପ୍ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଉଥିବା ସ୍ଥାନରେ ତିଆରି କରାଯାଇଥିବା ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ମାଟିରେ ଗୋଟିଏ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ମୂର୍ତ୍ତି ତିଆରି କରି ତାହାକୁ ପୋଡ଼ିବା ପଦ୍ଧତି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇ ନଥିଲା । ବରଂ ଅତ୍ୟାଧୁନିକ କାରଖାନା ପରି ଉପାଦାନ ବା ଅଂଶ ସବୁ ଅଲଗା ନିର୍ମିତ ହୋଇସାରିଲା ପରେ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଏକତ୍ରିତ କରି ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମିତ ହେଉଥିଲା । ତତ୍କାଳୀନ ଶାସନରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହେଉଥିଲା, ତେଣୁ ଦାୟିତ୍ୱ ଓ ଦୋଷୀ ଚିହ୍ନଟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କେଉଁ ଅଂଶ କେଉଁ କର୍ମଶାଳାରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି ତାହା ଭିନ୍ନ ଚିହ୍ନ ବା ସଙ୍କେତ ମାଧ୍ୟମରେ ଦର୍ଶାଯାଉଥିଲା । ଏହି ସବୁ କର୍ମଶାଳା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାରେ ଏହା ଐତିହାସିକମାନଙ୍କୁ ସହାୟତା କରୁଛି ।

ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର

୨୦୦୭ ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୩ ତାରିଖରୁ ୨୦୦୮ ମସିହା ଅପ୍ରେଲ୍ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲଣ୍ଡନର ବ୍ରିଟିଶ୍ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍‍ରେ ୧୨ଟି ଟେରାକୋଟା ଯୋଦ୍ଧା ଓ ୧୨୦ଟି ପ୍ରାଚୀନ ବସ୍ତୁଙ୍କର "The First Emperor: China's Terracotta Army" ନାମକ ଏକ ବିଶେଷ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ଆୟୋଜିତ ହୋଇଥିଲା ।^[୪୫] ଏହି ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ହୋଇଥିବା ବର୍ଷ (୨୦୦୮) ବ୍ରିଟିଶ୍ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍‍ର ସଫଳତମ ବର୍ଷ ଥିଲା ଏବଂ ୨୦୦୭-୨୦୦୮ ମସିହାରେ ବ୍ରିଟିଶ୍ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍ ଯୁକ୍ତରାଜ୍ୟର ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ସାଂସ୍କୃତିକ ଆକର୍ଷଣ ଭାବେ ପରିଚିତ ହୋଇଥିଲା ।^{[୪୬][୪୭]} ୧୯୭୨ ମସିହାରେ ହୋଇଥିବା ରାଜା ତୁତାନ୍‍ଖାମୁନ୍‍ଙ୍କ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ପରେ ଏହି ଟେରାକୋଟା ସେନା ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ବ୍ରିଟିଶ୍ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍‍କୁ ସର୍ବାଧିକ ପର୍ଯ୍ୟଟକଙ୍କୁ ଆକର୍ଷିତ କରିଥିଲା ।^[୪୬] ଏତେ ଶୀଘ୍ର ୪ ଲକ୍ଷ ଆଗୁଆ ଟିକଟ ବିକ୍ରି ହୋଇଯିବାରୁ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କୁ ମଧ୍ୟରାତ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଂଗ୍ରହାଳୟ ଖୋଲା ରଖିବାକୁ ପଡ଼ିଲା ।^[୪୮] ଦ ଟାଇମ୍‍ସ୍ (The Times) ଅନୁସାରେ ଅଧିକ ସମୟ ଖୋଲା ରଖାଯିବା ସତ୍ତ୍ୱେ ବହୁ ଦର୍ଶକଙ୍କୁ ନିରାଶ ହୋଇ ଫେରିବାକୁ ପଡ଼ୁଥିଲା ।^[୪୯] ଚୀନୀ ନବବର୍ଷ ସମୟରେ ଆୟୋଜିତ ଏହି ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ସମୟରେ ପ୍ରବଳ ଭିଡ଼ ଜମୁଥିବାରୁ ସଂଗ୍ରହାଳୟ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରବେଶ ଦ୍ୱାର ସବୁବେଳେ ବନ୍ଦ ରଖାଯାଉଥିଲା ।^[୪୯] ଟାଇଟାନିକ୍ ଯାହାଜର ଭଗ୍ନାବଶେଷ ପରେ ଟେରାକୋଟା ସେନା ଆଉ ଏକମାତ୍ର ପ୍ରାଚୀନ ବସ୍ତୁ ଥିଲା ଯାହାର ନାମ ମାତ୍ର ବହୁ ଦର୍ଶକଙ୍କୁ ଆକର୍ଷିତ କରୁଥିଲା ।^[୪୮]

୨୦୦୪ ମସିହା ମଇ ୯ ତାରିଖରୁ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨୬ ତାରିଖ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବାର୍ସେଲୋନା ନଗରର "ଫୋରମ୍ ଡି ବାର୍ସେଲୋନା"ଠାରେ ଟେରାକୋଟା ସେନା ଓ ପ୍ରାଚୀନ ବସ୍ତୁଙ୍କର ଏକ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ଆୟୋଜିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହା ସେଠାକାର ସବୁଠାରୁ ସଫଳ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ବୋଲି ମତ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା ।^[୫୦] ପୁଣି ଅକ୍ଟୋବର ୨୦୦୪ରୁ ଜାନୁଆରୀ ୨୦୦୫ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମାଡ୍ରିଡ୍‍ର ଫୁଣ୍ଡାସ୍ୟନ୍ କାନାଲ୍ ଡି ଇସାବେଲ୍ ୨ (Fundación Canal de Isabel II)ରେ ଆୟୋଜନ କରାଯାଇଥିବା ଟେରାକୋଟା ସେନା ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ମଧ୍ୟ ସେଠାକାର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ବିବେଚିତ ହୋଇଥିଲା ।^[୫୧] ଚିଲିର ରାଜଧାନୀ ସାଣ୍ଟିଆଗୋର ସେଣ୍ଟ୍ରୋ କଲ୍ଚରାଲ୍ ଲା ମୋନେଡ଼ାଠାରେ ଡିସେମ୍ବର ୨୦୦୯ରୁ ମଇ ୨୦୧୦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ଆୟୋଜିତ ହୋଇଥିଲା ।^[୫୨]

ଏହା ପରେ ପ୍ରଦର୍ଶନୀଟି ଉତ୍ତର ଆମେରିକାରେ ଆୟୋଜିତ ହେଲା । ଟେରାକୋଟା ସେନାଙ୍କ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ ସାନ୍ ଫ୍ରାଂସିସ୍କୋର ଏସୀୟ କଳା ସଂଗ୍ରହାଳୟ, କ୍ୟାଲିଫର୍ଣ୍ଣିଆର ବାୱର୍ସ୍ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍, ହ୍ୟୁଷ୍ଟନ୍‍ର ମ୍ୟୁଜିୟମ୍ ଅଫ୍ ନ୍ୟାଚୁରାଲ୍ ସାଇନ୍ସ, ଆଟଲାଣ୍ଟାର ହାଏ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍ ଅଫ୍ ଆର୍ଟ୍,^[୫୩] ୱାଶିଂଟନ୍‍ର ନ୍ୟାସ୍‍ନାଲ୍ ଜିଓଗ୍ରାଫିକ୍ ସୋସାଇଟି ମ୍ୟୁଜିୟମ୍ ଏବଂ ଟୋରୋଣ୍ଟୋର ରୟାଲ୍ ଓଣ୍ଟାରିଓ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍ ଇତ୍ୟାଦି ସ୍ଥାନମାନଙ୍କରେ ଟେରାକୋଟା ସେନାର ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ଆୟୋଜିତ ହେଲା ।^[୫୪] ତାହା ପରେ ୨୦୧୦ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୨୮ରୁ ୨୦୧୧ ମସିହା ୨୦ ଜାନୁଆରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ୱିଡେନ୍‍ର "ମ୍ୟୁଜିୟମ୍ ଅଫ୍ ଫାର୍ ଇଷ୍ଟର୍ଣ୍ଣ୍ ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିସ୍"ଠାରେ ଟେରାକୋଟା ସେନା ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ଲାଗିଥିଲା ।^{[୫୫][୫୬]} ୨୦୧୦ ମସିହା ଡିସେମ୍ବର ୨ ତାରିଖରୁ ନେଇ ୨୦୧୧ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ୍ ୧୩ ତାରିଖ ଯାଏଁ ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆର ଆର୍ଟ୍ ଗ୍ୟାଲେରି ଅଫ୍ ନ୍ୟୁ ସାଉଥ୍ ୱେଲ୍‍ସ୍‍ଠାରେ ଏହି ୧୨୦ ପ୍ରାଚୀନ କିର୍ତ୍ତୀ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରଦର୍ଶନୀର ନାମ ଥିଲା - 'The First Emperor – China's Entombed Warriors' (ପ୍ରଥମ ସମ୍ରାଟ – ଚୀନର ସମାଧୀସ୍ଥ ଯୋଦ୍ଧାଗଣ) ।^[୫୭] ୨୦୧୧ ମସିହା ଫେବୃଆରୀ ୧୧ରୁ ଜୁନ୍ ୨୬ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମଣ୍ଟ୍ରିଆଲ୍‍ର ଲଳିତ କଳା ସଂଗ୍ରହାଳୟରେ "L'Empereur guerrier de Chine et son armée de terre cuite" (ଚୀନର ବୀର/ଯୋଦ୍ଧା ସମ୍ରାଟ ଓ ତାଙ୍କର ଟେରାକୋଟା ସେନା) ନାମରେ ଆୟୋଜିତ ପ୍ରଦର୍ଶନୀରେ ଏହି ପ୍ରଖ୍ୟାତ କିର୍ତ୍ତୀ ଓ ସମାଧୀ ସ୍ଥଳର କିଛି ମୂର୍ତ୍ତି ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଛି ।^[୫୮] ୨୦୦୮ ମସିହା ଜୁଲାଇ ମାସରୁ ନଭେମ୍ବର ୧୬ ତାରିଖ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ୫ଟି ଟେରାକୋଟା ସୈନିକ ଇଟାଲୀର ତୁରିନ୍ ସହରର ମ୍ୟୁଜିୟମ୍ ଅଫ୍ ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିସ୍,^[୫୯] ଓ ୨୦୧୦ ମସିହା ଅପ୍ରେଲ୍ ୧୬ରୁ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୫ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ୯ଟି ଟେରାକୋଟା ସୈନିକ ମିଲାନ୍ ନଗରର ରାଜ ପ୍ରାସାଦରେ "The Two Empires" (ଦୁଇ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ) ନାମରେ ଆୟୋଜିତ ଏକ ପ୍ରଦର୍ଶନୀରେ ଜନତାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇଥିଲେ ।^[୬୦] ଏହି ଦଳରେ ଏକ ଘୋଡ଼ା, ଜଣେ ମନ୍ତ୍ରୀ, ଜଣେ ଧନୁର୍ଦ୍ଧାରୀ ଓ ୬ଟି ବର୍ଚ୍ଛାଧାରୀଙ୍କ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ରହିଥିଲା । ୨୦୧୧ ମସିହା ଫେବୃଆରୀ ୧୯ ତାରିଖରୁ ୭ ନଭେମ୍ବର ମଧ୍ୟରେ ନୂଆ ଦିଲ୍ଲୀର ଜାତୀୟ ସଂଗ୍ରହାଳୟ, ମୁମ୍ବାଇର ପ୍ରିନ୍‍ସ୍ ଅଫ୍ ୱେଲ୍‍ସ୍ ସଂଗ୍ରହାଳୟ, ହାଇଦ୍ରାବାଦର ସଲାର୍ ଜଂଗ୍ ସଂଗ୍ରହାଳୟ ଏବଂ କୋଲକାତାର ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ ପାଠାଗାରରେ "Treasures of Ancient China" (ପ୍ରାଚୀନ ଚୀନର ସମ୍ପଦ) ନାମକ ଏକ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା । ଏଥିରେ ୨ଟି ଟେରାକୋଟା ସୈନିକ ଓ ଲଂଗ୍‍ମେନ୍ ଗ୍ରୋଟୋଏସ୍ ବୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଅନ୍ୟ କିଛି ପ୍ରାଚୀନ ସାମଗ୍ରୀ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥିଲେ ।

୨୦୧୩ ମସିହା ୧୫ ମାର୍ଚ୍ଚ୍‍ରୁ ୧୭ ନଭେମ୍ବର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସ୍ୱିଜରଲ୍ୟାଣ୍ଡର ବର୍ଣ୍ଣ୍ ନଗରର ହିଷ୍ଟୋରିକାଲ୍ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍ ଅଫ୍ ବର୍ଣ୍ଣ୍‍ଠାରେ ଟେରାକୋଟା ସୈନିକ ଓ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କିତ କିଛି ସାମଗ୍ରୀ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥିଲା ।^[୬୧]

୨୦୧୭ ମସିହା ଅପ୍ରେଲ୍ ୩ରୁ ଜୁଲାଇ ୧୬ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନ୍ୟୁୟର୍କ ନଗରୀର ମେଟ୍ରୋପୋଲିଟାନ୍ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍ ଅଫ୍ ଆର୍ଟ୍‍ଠାରେ "Age of Empires: Chinese Art of the Qin and Han Dynasties" ନାମକ ଏକ ପ୍ରଦର୍ଶନୀରେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ଟେରାକୋଟା ସେନା ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥିଲା ।^{[୬୨][୬୩][୬୪]} ୨୦୧୭ ମସିହା ଅପ୍ରେଲ୍ ୮ରୁ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୪ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ୱାଶିଂଟନ୍‍ର ସିଆଟେଲ୍‍ ସହରର "ପ୍ୟାସିଫିକ୍ ସାଇନ୍ସ୍ ସେଣ୍ଟର"ଠାରେ "Terracotta Warriors of the First Emperor" ନାମକ ପ୍ରଦର୍ଶନୀରେ ୧୦ଟି ଟେରାକୋଟା ସୈନ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥିଲେ ।^{[୬୫][୬୬]} ତାହା ପରେ ୨୦୧୭ ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୩୦ରୁ ମାର୍ଚ୍ଚ୍ ୪ ତାରିଖ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପେନ୍‍ସିଲ୍‍ଭେନିଆ ରାଜ୍ୟର ଫିଲାଡେଲ୍‍ଫିଆ ନଗରୀର "ଦ ଫ୍ରାଂକ୍‍ଲିନ୍ ଇନ୍‍ଷ୍ଟିଚ୍ୟୁଟ୍"ଠାରେ ପରିକଳ୍ପିତ ବାସ୍ତବିକତା (augmented reality) ବୈଷୟିକ କୌଶଳର ଭିତ୍ତିଭୂମିରେ ଏହି ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥିଲେ ।^{[୬୭][୬୮]}

୧୦ ବର୍ଷରୁ ଅଧିକ ସମୟ ପରେ ୨୦୧୮ ମସିହାରେ ଟେରାକୋଟା ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ପୁଣି ଯୁକ୍ତରାଜ୍ୟ ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କଲେ ଏବଂ ଫେବୃଆରୀ ୯ରୁ ଅକ୍ଟୋବର ୨୮ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କିଛି ଟେରାକୋଟା ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ଲିଭରପୁଲ୍‍ର ୱର୍ଲ୍ଡ୍ ମ୍ୟୁଜିୟମ୍ ପରିସରରେ "China's First Emperor and the Terracotta Warriors" ନାମକ ଏକ ପ୍ରଦର୍ଶନୀରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେଉଛନ୍ତି ।^[୬୯]

• 
  ସୈନିକମାନଙ୍କ ଏକ ବ୍ୟୂହ
• 
  ଅତି ନିକଟରୁ ନିଆଯାଇଥିବା ଏକ ଧନୁର୍ଦ୍ଧରର ନମୁନା
• 
  ସବୁ ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କ ମୁହଁ ଦେଖିବାକୁ ଅଲଗା ଓ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଯାହା ନମୁନାଗୁଡ଼ିକରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବେ ଦେଖାଯାଏ
• 
  ନିଜ ଅଶ୍ୱ ସହିତ ଜଣେ ଅଶ୍ୱାରୋହୀ
• 
  ମାଟି ତିଆରି ପଦାତିକଙ୍କ ଧାଡ଼ି
• 
  ନିର୍ମାଣ ବେଳକୁ ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗରେ ରଞ୍ଜିତ ହୋଇଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଖୁବ୍ କମ୍ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ରଙ୍ଗର ଛାପ ଦେଖାଯାଏ । ଯୋଦ୍ଧାମାନଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଙ୍ଗ, ଯୋତା ଓ ପୋଷାକ ଇତ୍ୟାଦି ଅତି ନିଖୁଣ ଭାବେ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ।
• 
  ସମ୍ରାଟଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାଂସ୍ୟରଥ
• 
  ଏକ ମାଟି ତିଆରି ଘୋଡ଼ା ଓ ଦୁଇଟି ସୈନ୍ୟ
• 
  ଧନୁର୍ଦ୍ଧରର ମୁହଁ, ମୁଣ୍ଡ, କେଶ ବିନ୍ୟାସ ଓ ବ୍ୟବହୃତ ବସ୍ତୁ
• 
  ପଦାତିକ ସୈନିକ
• 
  ଟେରାକୋଟା ସେନାକୁ ରଞ୍ଜିତ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗ
• 
  ସୈନିକଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ବ୍ୟବହୃତ ମୂଳ ରଙ୍ଗ ଶୈଳୀର ଏକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ
• 
  ସୈନିକଙ୍କ ମୂଳ ପ୍ରତିମାରେ ବ୍ୟବହୃତ ରଙ୍ଗ ଶୈଳୀର ଏକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ

• ଚୀନର ବିଶାଳ ପ୍ରାଚୀର

• Clements, Jonathan (18 January 2007). [ଟେରାକୋଟା ସେନା at Google Books The First Emperor of China]. Sutton. ISBN 978-0-7509-3960-7. {{cite book}}: Check |url= value (help); Invalid |ref=harv (help)
• Debaine-Francfort, Corinne (1999). [ଟେରାକୋଟା ସେନା at Google Books The Search for Ancient China]. New Horizons series. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-30095-4. {{cite book}}: Check |url= value (help)
• Dillon, Michael (1998). China: A Historical and Cultural Dictionary. Durham East Asia series. Richmond, Surrey: Curzon. ISBN 978-0-7007-0439-2.
• Portal, Jane (2007). [ଟେରାକୋଟା ସେନା at Google Books The First Emperor: China's Terracotta Army]. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02697-1. {{cite book}}: Check |url= value (help); Invalid |ref=harv (help)
• Ledderose, Lothar (2000). "A Magic Army for the Emperor". Ten Thousand Things: Module and Mass Production in Chinese Art. The A.W. Mellon Lectures in the Fine Arts. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00957-5. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (help)
• Perkins, Dorothy (2000). [ଟେରାକୋଟା ସେନା at Google Books Encyclopedia of China: The Essential Reference to China, Its History and Culture]. Facts On File. ISBN 978-0-8160-4374-3. {{cite book}}: Check |url= value (help)

ଉଇକିମିଡ଼ିଆ କମନ୍ସରେ Terracotta Armyବାବଦରେ ମାଧ୍ୟମ ରହିଛି ।

• UNESCO description of the Mausoleum of the First Qin Emperor
• Emperor Qinshihuang's Mausoleum Site Museum (official website)
• People's Daily article on the Terracotta Army
• OSGFilms Video Article : Terracotta Warriors at Discovery Times Square Archived 2017-07-13 at the Wayback Machine.
• The Necropolis of the First Emperor of Qin Excerpt from lecture
• China's Terracotta Warriors Documentary produced by the PBS Series Secrets of the Dead