ବାନ୍ଦିପୁର ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ

ମହୀଶୂରର ମହାରାଜା ୧୯୩୧ ମସିହାରେ ୯୦ ବର୍ଗ କିଲୋମିଟର୍ ପରିମିତ ଏକ ଶିକାର ଅଭୟାରଣ୍ୟ ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ଏହାର ନାମ ଥିଲା ଭେଣୁଗୋପାଳ ବନ୍ୟପ୍ରାଣୀ ଉଦ୍ୟାନ । ବ୍ୟାଘ୍ର ପରିଯୋଜନା ଅନୁସାରେ ୧୯୭୩ ମସିହାରେ ଭେଣୁଗୋପାଳ ବନ୍ୟପ୍ରାଣୀ ଉଦ୍ୟାନ ସହିତ ଆଉ ୮୦୦ ବର୍ଗ କିଲୋମିଟର୍ ଅରଣ୍ୟ ମିଶାଯାଇ ବାନ୍ଦୀପୁର ବ୍ୟାଘ୍ର ଅଭୟାରଣ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଗଲା ।^[୫]

୭୫° ୧୨’ ୧୭" ପୂର୍ବରୁ ୭୬° ୫୧’ ୩୨" ପୂର୍ବ ଦ୍ରାଘିମା ଏବଂ ୧୧° ୩୫’ ୩୪" ଉତ୍ତରରୁ ୧୧° ୫୭’ ୦୨" ଉତ୍ତର ଅକ୍ଷାଂଶ ମଧ୍ୟରେ ବାନ୍ଦୀପୁର ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ଅବସ୍ଥିତ । ଏହିଠାରେ ଡେକାନ୍ ମାଳଭୂମି ପଶ୍ଚିମଘାଟ ପର୍ବତମାଳା ସହିତ ମିଳିତ ହୁଏ । ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନର ସର୍ବନିମ୍ନ ଓ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ସ୍ଥାନ ସମୁଦ୍ର ପତନଠାରୁ ଯଥାକ୍ରମେ ୬୮୦ ମିଟର୍ ଓ ୧୪୫୪ ମିଟର୍ ଉଚ୍ଚତାରେ ରହିଛନ୍ତି । ଭୌଗୋଳିକ ପୃଷ୍ଠଭୂମିର ଏପରି ବିବିଧତା ଯୋଗୁଁ ଏଠାକାର ଉଦ୍ଭିଦ ଓ ଜୈବ ବିବିଧତାରେ ଏକ ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ରହିଛି । ଏଠାରେ କ୍ରାନ୍ତୀୟ-ଉପକ୍ରାନ୍ତୀୟ ଶୁଷ୍କ ପର୍ଣ୍ଣମୋଚୀ ଅରଣ୍ୟ, ଆର୍ଦ୍ର ପର୍ଣ୍ଣମୋଚୀ ଅରଣ୍ୟ, ତୃଣଭୂମି, ସାଭାନ୍ନା ଓ ବୁଦା ଜଙ୍ଗଲ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଏଠାକାର ଜଙ୍ଗଲ ଅଧିସ୍ଥାନ ବହୁ ପ୍ରଜାତିର ଜୀବଙ୍କ ବିକାଶରେ ସହାୟକ ହୁଏ । ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନର ଉତ୍ତର ପଟେ କବିନୀ ନଦୀ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ପଟେ ମୋୟାର୍ ନଦୀ ବହିଯାଇଛନ୍ତି । ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ମଝି ଭାଗରେ ନୁଗୁ ନଦୀ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଛି । ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନର ଉଚ୍ଚତମ ସ୍ଥାନ ଯେଉଁ ପାହାଡ଼ ଉପରେ ରହିଛି ସେଇଟି “ହିମାବତ ଗୋପାଳସ୍ୱାମୀ ବେଟ୍ଟା” ନାମରେ ପରିଚିତ । ଏହି ପାହାଡ଼ର ଶିଖରରେ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀଙ୍କ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା ପାଇଁ ମନ୍ଦିରଟିଏ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ବାନ୍ଦୀପୁରର ଜଳବାୟୁ କ୍ରାନ୍ତୀୟ ଓ ଏହାର ଶୁଷ୍କ ଏବଂ ଆର୍ଦ୍ର ଋତୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଅନୁଭୂତ ହୁଏ । ଶୁଷ୍କ ଓ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ସମୟ ମାର୍ଚ୍ଚ୍ ମାସରେ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ ଏବଂ ଜୁନ୍ ମାସରେ ମୌସୁମୀ ପ୍ରବାହ ଆରମ୍ଭ ହେବା ଯାଏଁ ରହିଥାଏ ।

ଅନେକ ବିରଳ, ଲପ୍ତପ୍ରାୟ ଓ ସଙ୍କଟାପନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ଜୀବ ଓ ଉଦ୍ଭିଦ ବାନ୍ଦୀପୁର ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନର ସଂରକ୍ଷିତ ଜଙ୍ଗଲରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳନ୍ତି ।

ବାନ୍ଦୀପୁରରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ମୁଖ୍ୟ ଗଛଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ଶାଗୁଆନ (Tectona grandis), ଶେଶମ୍ ବା ଶିଶୁ (Dalbergia latifolia), ଚନ୍ଦନ (Santalum album), ଅସନ (Terminalia tomentosa), ପିଆଶାଳ (Pterocarpus marsupium), ବାଉଁଶ (Dendrocalamus strictus ଓ Bambusa arundinacea) ଧାମନ ଗଛ (ଧନୁ ବୃକ୍ଷ) ।

ଫୁଲ ଫଳ ଲାଗୁଥିବା ଆହୁରି ଅନେକ ପ୍ରଜାତିର ଗଛ ଓ ବୁଦା ଉଦ୍ୟାନ ମଧ୍ୟରେ ଦେଖାଯାନ୍ତି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ – କଦମ୍ବ ଗଛ (Adina cordifolia), ଅଁଳା (Emblica officinalis), ସିଦ୍ଧେଶ୍ୱର ଫୁଲଗଛ (Lagerstroemia lanceolata), ଧବଡ଼ (Anogeissus latifolia), ହରିଡ଼ା (Terminalia chebula), କୁସୁମୀ (Schleichera trijuga), ଇନ୍ଦ୍ରମୟୀ (Odina wodiar), ପଳାଶ ଫୁଲ (Butea monosperma), ସୁନେରି ଗଛ (Cassia fistula), ଭେରୁ ଗଛ (Chloroxylon swietenia), ଆକାଶିଆ (Acacia catechu), ଲାଖ (Shorea roxburghii) ଏବଂ ଇଣ୍ଡିଗୋ-କୋଳି ଗଛ (Randia uliginosa) ।

ବାନ୍ଦୀପୁର ଅଭୟାରଣ୍ୟରେ “Endangered” ଓ “Vulnerable” ଶ୍ରେଣୀର ଅନେକ ପ୍ରାଣୀ ଯଥା – ହାତୀ, ମହାବଳ ବାଘ, ବନ୍ୟ ଗୟଳ, ଭାଲୁ, ଗୋମୁହାଁ କୁମ୍ଭୀର, ଅଜଗର ସାପ, ଚୌଶିଂଘା ହରିଣ, କୋକିଶିଆଳୀ ଏବଂ ବଳିଆ କୁକୁର ଇତ୍ୟାଦି ଦେଖିହେବ ।

ଜଙ୍ଗଲ ମଧ୍ୟଦେଇ ବୁଲି ବାହାରିଲେ ଯେଉଁ ସବୁ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ଜୀବଙ୍କ ସହ ଭେଟ ହୁଏ ସେମାନେ ହେଲେ – ଚିତଲ୍ ହରିଣ, ହନୁ ମାଙ୍କଡ଼, ନେପାଳୀ ମୂଷା, ହାତୀ । ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନରେ ରହିଥିବା ବିଭିନ୍ନ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ସଂଖ୍ୟାର ଏକ ମୋଟାମୋଟି ପରିସଂଖ୍ୟାନ ୧୯୯୭ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା :

ବାନ୍ଦୀପୁରରେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ପକ୍ଷୀଗୁଡ଼ିକ ହେଲେ – ମୟୂର, ଧୂସରିଆ ବଣ କୁକୁଡ଼ା, କାଉ ଓ କଜଳପାତୀ । ବାନ୍ଦୀପୁରରେ ୨୦୦ରୁ ଅଧିକ ପ୍ରଜାତିର ପକ୍ଷୀ ବସବାସ କରନ୍ତି । ଚୂଳିଆ ହନି ବଜାର୍ଡ୍, ଏସୀୟ ରାଜା ଶାଗୁଣା, ସାଧାରଣ ଶାଗୁଣା, ମହୁଖିଆ ପକ୍ଷୀ, ହୁପୋ, ଭଦଭଦଳିଆ, ମାଛଖିଆ ମାଟିଆ ପେଚା, ସାପଖିଆ ଚୂଳିଆ ଚିଲ, ଦ୍ୱିରୂପୀ ଛଞ୍ଚାଣ ଓ ବହୁ ପ୍ରଜାତିର ମାଛରଙ୍କା ଏଠାରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ଅନ୍ୟ କିଛି ପକ୍ଷୀ । ଶୀତଦିନେ ଓସ୍ପ୍ରେ ପକ୍ଷୀ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାନ୍ତି ।

ସରୀସୃପ ଜାତୀୟ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ନାଗ ସାପ,ଅଜଗର ସାପ, ବୋଡ଼ା ସାପ, ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ସାପ, ଗୋମୁହାଁ କୁମ୍ଭୀର, ଗୋଧି, ବହୁରୂପୀ ଏଣ୍ଡୁଅ, ଗାଡ଼ିଆ କଇଁଛ, ଚମ୍ପେଇ ନେଉଳ, ଉଡନ୍ତା ଗୁଣ୍ଡୁତି ଆଦି ଜୀବ ବାନ୍ଦୀପୁରରେ ଦେଖାଯାଇଥାନ୍ତି ।

ବାନ୍ଦୀପୁର ଜଙ୍ଗଲରେ ଅନେକ ପ୍ରଜାପତି ଦେଖାଯାଇଥାନ୍ତି । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ କମନ୍ ରୋଜ୍, କ୍ରିମ୍ସନ୍ ରୋଜ୍, କମନ୍ ଜେ, ଟେଲ୍‍ଡ୍, ଲାଇମ୍, ମାଲାବାର୍ ରାଭେନ୍, ମୋର୍ମୋନ୍, ରେଡ୍ ହେଲେନ୍, ବ୍ଲୁ ମୋର୍ମୋନ୍, ସଦର୍ଣ୍ଣ ବର୍ଡୱିଂଗ୍, କମନ୍ ୱାଣ୍ଡରର୍ ଇତ୍ୟାଦି ଇତ୍ୟାଦି ।^[୬]

ପିମ୍ପୁଡ଼ିମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଜାତି ବାନ୍ଦୀପୁର ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନରେ ଦେଖଯାଇଛି । ଏଥିରୁ କିଛି ପିମ୍ପୁଡ଼ି ପ୍ରଜାତି ଏବେ ସୁଦ୍ଧା ଚିହ୍ନଟ ହୋଇପାରି ନାହାନ୍ତି ।^[୭]

ଏହାଛଡ଼ା ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରଜାତିର ପୋକ ଓ ଗୋବରା ପୋକ ମଧ୍ୟ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନରେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇବା । ^[୭][୮]

ବାନ୍ଦୀପୁର ଜଙ୍ଗଲର ସଂଲଗ୍ନ ୨୦୦ଟି ଗାଁର ଲୋକଙ୍କ ଗୃହପାଳିତ ପଶୁଙ୍କ ପାଇଁ ବାନ୍ଦୀପୁର ଜଙ୍ଗଲରେ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଘାସ ମିଳିଥାଏ । ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନରେ ଜାଳେଣୀ କାଠ ଓ ଜଙ୍ଗଲଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ ମଧ୍ୟ ସହଜରେ ମିଳିଥାଏ । ଅଭୟାରଣ୍ୟର ବାହାର ପାଖରେ ୧୫୦୦୦୦ ଗୋରୁଗାଈ ରହନ୍ତି । ନୁଗୁ ଅଭୟାରଣ୍ୟ ଓ ହିମାବତ ଗୋପାଳସ୍ୱାମୀ ବନଖଣ୍ଡ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନର ଉତ୍ତର-ପଶ୍ଚିମ ପଟେ ରହିଛି ଯେଉଁଠାରେ ଜଙ୍ଗଲ ଭିତରେ ଗୋରୁଗାଈଙ୍କୁ ଚରିବା ପାଇଁ ଛାଡ଼ି ଦିଆଯାଏ ।

ଜଙ୍ଗଲରେ ଗୋରୁଗାଈ ଚରିଲେ ସେମାନଙ୍କ ଦେହରେ ରହିଥିବା ଜୀବାଣୁ ତୃଣ, ଗଛ ଇତ୍ୟାଦି ଜରିଆରେ ଜଙ୍ଗଲର ଜୀବଙ୍କ ଶରୀରକୁ ଯାଆନ୍ତି । ତେଣୁ ଗୋରୁଗାଈଙ୍କୁ କୌଣସି ରୋଗ ହୋଇଥିଲେ ତାହା ଅତି ସହଜରେ ବନ୍ୟଜୀବଙ୍କୁ ସଂକ୍ରମିତ ହୋଇଯାଏ । ୧୯୬୮ ମସିହାରେ ରିଣ୍ଡର୍‍ପେଷ୍ଟ୍ ନାମକ ଭୂତାଣୁଜନିତ ରୋଗରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇ ବହୁ ବନ୍ୟ ଗୟଳ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିଥିଲେ । ୧୯ଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବ୍ରିଟିଶ୍‍ମାନେ ଏହି ସବୁ ଜଙ୍ଗଲକୁ ଚା’ ବଗିଚା ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ ଓ ତେଣୁ ଲାଣ୍ଟାନା ବୁଦା ରୋପଣ କରୁଥିଲେ । ଏହି ଲାଣ୍ଟାନା ବୁଦା ମାଳି ଯାଇ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଔଷଧି ବୃକ୍ଷ ଓ ସାଧାରଣ ଗଛ ବଢ଼ିବାକୁ ଦିଏନାହିଁ, ତେଣୁ ଜଙ୍ଗଲର ବିକାଶରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି କରେ । ଲାଣ୍ଟାନା ଏକ ପ୍ରକାରର କଣ୍ଟକମୟ ବୁଦା । ଏହା ଜଙ୍ଗଲର ଜମିକୁ ଘୋଡ଼ାଇ ରଖେ । ଲାଣ୍ଟାନା ବୁଦା ନିକଟରେ ବହୁତ ମଶା ରହନ୍ତି । ତେଣୁ ଅନ୍ୟ ତୃଣଭୋଜୀ ପ୍ରାଣୀ ଏହା ନିକଟକୁ ଯାଆନ୍ତି ନାହିଁ ବା ଏହାକୁ ଖାଆନ୍ତି ନାହିଁ । ଏହି ଗଛ ମାଳି ଚାଲେ ଓ ତୃଣଭୋଜୀଙ୍କ ଖାଇବା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦୀଷ୍ଟ ଗଛ, ଲତା, ଘାସ ଇତ୍ୟାଦି କମି କମି ଯାଏ । ପାର୍ଥେନିୟମ୍ ପରି ଅନାବନା ଗଛ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ବଢ଼ିଯାଇଥିବାରୁ ଜଙ୍ଗଲର ଶୋଭା ଓ ଜୈବ ବିବିଧତା ପ୍ରତି ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ।

ହାତୀମାନେ ଶୁଷ୍କରୁ ଆର୍ଦ୍ର ଅଞ୍ଚଳକୁ ସ୍ଥାନ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରୁଥାନ୍ତି । ତେଣୁ ସେମାନେ ମନୁଷ୍ୟ ବସବାସ କରୁଥିବା ଅଞ୍ଚଳ ପଟକୁ ମଧ୍ୟ ବେଳେବେଳେ ଚାଲି ଆସନ୍ତି । ଏହା ଫଳରେ ସେମାନେ କୃଷିକ୍ଷେତ୍ର ଆଡ଼କୁ ଆକୃଷ୍ଟ ହୁଅନ୍ତି ଓ ମନୁଷ୍ୟ-ହାତୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ତିକ୍ତତା ବଢ଼େ । ହାତୀମାନେ ଆଖୁ କିଆରୀ ପ୍ରତି ଖୁବ୍ ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇଥାନ୍ତି, ତେଣୁ ହାତୀ କିଆରୀରେ ପଶିଲେ ବହୁ ଆଖୁ ଫସଲ ନଷ୍ଟ ହୁଏ ।

୧୮୧ ଓ ୭୬୬ ନମ୍ବର ଜାତୀୟ ରାଜପଥ ବାନ୍ଦୀପୁର ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ ମଝି ଦେଇ ଯାଇଛି । ରାଜପଥର ଚଉଡ଼ା ସଡ଼କରେ ଗାଡ଼ିଗୁଡ଼ିକ ଦ୍ରୁତ ବେଗରେ ଯିବାଆସିବା କରନ୍ତି । ଏହା ଏକ ବିରାଟ ବଡ଼ ସମସ୍ୟା । ବନ ବିଭାଗ ଅଧିକାରୀମାନେ ଯାତ୍ରୀ ଓ ବାହନ ଚାଳକଙ୍କୁ ଯେତେ ସାବଧାନ କରାଇଲେ ଓ ଚେତାବନୀ ଦେଲେ ମଧ୍ୟ ବହୁ ସମୟରେ ବନ୍ୟଜୀବଙ୍କ ସହ ଗାଡ଼ି ଧକ୍କା ହୁଏ ଓ ଅତୀତରେ ବହୁ ଜୀବ ଅକାଳ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ କିଛି ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଞ୍ଚଳରେ ସନ୍ଧ୍ୟା ୬ରୁ ସକାଳ ୬ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗାଡ଼ି ଚଳାଚଳ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରାଯିବାର ଚେଷ୍ଟା ଚାଲିଛି ।^[୯] ଏପରି ମୃତ୍ୟୁ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ଲୁପ୍ତପ୍ରାୟ ଓ ସଙ୍କଟାପନ୍ନ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ ପାଇଁ ଅପୂରଣୀୟ କ୍ଷତିକାରକ ସାବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇପାରେ ଓ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଲୋପ ହେବାର କାରଣ ସାଜିପାରେ ।

• 
  ଶିକାରକୁ ଛକି ରହିଥିବା କଲରାପତରିଆ ବାଘ
• 
  ବଡ଼ ବିଲେଇମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମହାବଳ ବାଘ ଏକମାତ୍ର ଜୀବ ଯାହା ପାଣିକୁ ଖୁବ୍ ଭଲପାଏ । ମହାବଳ ବାଘ ଏକ ପୋଖତ ସନ୍ତରଣକାରୀ ।
• 
  ବନ୍ୟ ଗୟଳ
• 
  ବଳିଆ କୁକୁର ଦଳର ଚିତଲ୍ ମାଂସ ଭୋଜି
• 
  ଯୁବ ଉନ୍ମତ୍ତ ଅଣ୍ଡିରା ଦନ୍ତାହାତୀ
• 
  ବନ୍ୟ ଗୟଳ
• 
  ଅଣ୍ଡିରା ଚିତଲ୍ ହରିଣ
• 
  ଦଳେ ବଳିଆ କୁକୁର ଏକ ବଡ଼ ଅଣ୍ଡିରା ସମ୍ବର ହରିଣର ଶିକାର କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛନ୍ତି
• 
  ମୟୂର
• 
  ଲାଲ୍ ପିଏରୋଟ୍ ପ୍ରଜାପତି
• 
  ବଶଭକଟ୍ଟେ ଅଣ୍ଡିରା ବାଘ
• 
  କବିନୀ କୂଳର ଏକ ନେପାଳୀ ମୂଷା
• 
  ଠେକୁଆ
• 
  ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ଗୟଳ ଓ ବାଘର ପଞ୍ଝାଚିହ୍ନ

• ନାଗାରହୋଳେ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ
• ମୁଦୁମଲାଇ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ
• ୱାୟନାଡ଼ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟାନ

• Karnataka State Gazetteer, 1983

• Park brochure from Karnataka Forest Department
• Wildlife India Archived 2014-08-23 at the Wayback Machine.
• Nilgiri Biosphere Reserve Archived 2009-02-12 at the Wayback Machine.
• Bandipur Accommodation